Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Monitor
Beleidsagenda Lerarenopleidingen
2005-2008
Monitor
Beleidsagenda Lerarenopleidingen
2005-2008
Inhoudsopgave
1. Samenvatting en conclusies 7
1.1 Achtergrond en onderzoeksopzet 7
1.2 Conclusies per onderzoeksvraag 8
1.3 Slotconclusie 14
1.4 Advies 15
2. Inleiding 19
2.1 Achtergrond monitor 19
2.2 Aanpak lerarenopleidingen 19
2.3 Opdracht 19
2.4 Opbouw rapport 20
3. Opzet en verantwoording 23
3.1 Inleiding 23
3.2 Doelstelling 23
3.3 Onderzoeksvragen 23
3.4 Beoogde resultaten 24
3.6 Onderzoeksthema's 25
3.7 Opzet van de monitor 26
4. Kwaliteit van de instroom naar de PABO's 31
4.1 Afspraken en geplande producten 31
4.2 Stand van zaken producten en afspraken 32
4.3 Implementatie op de opleidingen 34
4.4 Conclusie 36
5. Kwaliteit van de EVC-procedure 39
5.1 Afspraken en geplande producten 39
5.2 Stand van zaken producten en afspraken 39
5.3 Implementatie op de opleidingen 41
5.4 Conclusie 42
6. Borging van het HO-niveau en bekwaamheidseisen 45
6.1 Afspraken en geplande producten 45
6.2 Stand van zaken producten en afspraken 46
6.3 Implementatie op de opleidingen 47
6.4 Conclusie 49
7. Kwaliteit van toetsing en examinering 53
7.1 Afspraken en geplande producten 53
7.2 Stand van zaken producten en afspraken 54
7.3 Implementatie op de opleidingen 55
7.4 Conclusie 56
8. Kwaliteit van het opleidingspersoneel 59
8.1 Afspraken en geplande producten 59
8.2 Stand van zaken afspraken en producten 59
8.3 Implementatie op de opleidingen 60
8.4 Conclusies 61
9. Interne kwaliteitszorg en rendement 65
9.1 Afspraken en geplande producten 65
9.2 Stand van zaken producten en afspraken 65
9.3 Implementatie op de opleidingen 66
9.4 Conclusies 67
10. Masters in het onderwijs 71
10.1 Afspraken en geplande producten 71
10.2 Stand van zaken afspraken en producten 71
10.3 Implementatie op de opleidingen 72
10.4 Conclusie 73
11. Opleiden in de school 75
11.1 Afspraken en geplande producten 75
11.2 Stand van zaken producten en afspraken 76
11.3 Implementatie op de opleidingen 78
11.4 Conclusie 78
12. Educatieve infrastructuur 81
12.1 Afspraken en geplande producten 81
12.2 Stand van zaken afspraken en producten 82
12.3 Implementatie op de opleidingen 82
12.4 Conclusie 83
13. Factoren van invloed op de invoering 85
13.1 VSNU (ICL), HBO-raad en OCW 85
13.2 De instelling en de opleiding 87
13.3 De opleiding 88
13.4 Conclusie 88
Literatuur 91
Bijlage 1 - Afkortingen 93
Bijlage 2 - Lijst van geïnterviewde instellingen 95
Bijlage 3 - Projectgroep Monitor Beleidsagenda 99
6
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
1. Samenvatting en conclusies
1.1 Achtergrond en onderzoeksopzet
Om de ambitie `Nederland kennisland' te realiseren, zijn goed opgeleide en vaardige
mensen nodig. Dat vereist goede leraren die kunnen vernieuwen en het onderwijs
zo kunnen inrichten dat jongeren hun talenten optimaal verzilveren. Met het oog op
dit streven, maar ook naar aanleiding van negatieve signalen over de kwaliteit van
lerarenopleidingen, hebben het ministerie van OCW, de VSNU en de HBO-raad
afgesproken een gezamenlijke inspanning te verrichten om de kwaliteit van de
lerarenopleidingen te verhogen. De afspraken zijn vastgelegd in de Beleidsagenda
lerarenopleidingen 2005-2008. In die periode is en wordt gewerkt aan een aantal
thema's die ertoe bijdragen de kwaliteit van de opleidingen te verhogen. Het betreft
de kwaliteit van:
· de instroom;
· EVC-procedures;
· het ho-niveau en de bekwaamheidseisen;
· toetsing en examinering;
· opleiden in de school;
· de lerarenopleiders;
· kwaliteitszorg en rendement..
Daarnaast werden afspraken gemaakt om nieuwe masters te ontwikkelen en de
infrastructuur te versterken, onder andere door regionale samenwerking te bevor-
deren en vakdidactische expertise te bundelen.
Hoewel het verbeter- en vernieuwingstraject nog volop gaande is, heeft de In-
spectie van het Onderwijs in de tweede helft van 2007 onderzocht in hoeverre de
gemaakte afspraken zijn nagekomen. Deze afspraken omvatten de ontwikkeling van
de producten genoemd in de Beleidsagenda (onder andere kwaliteitsstandaarden
voor toetsing, examinering en EVC-procedures) en de invoering daarvan. Dit onder-
zoek vond plaats omdat de staatssecretaris van OCW (Van Bijsterveldt) tussentijds
op de hoogte gesteld wenste te worden van de vorderingen om zo, indien nodig,
bij te kunnen sturen. De inspectie heeft daartoe een monitor van de Beleidsagenda
uitgevoerd. Voor de evaluatie van de thema's `opleiden in de school' en `educatieve
infrastructuur' is door OCW een afzonderlijk traject georganiseerd. Omwille van
de volledigheid wordt in dit rapport wel de informatie opgenomen die de inspectie
lopende het onderzoek heeft verzameld met betrekking tot deze twee thema's.
Doelgroep
De monitor richt zich op de lerarenopleidingen in het hoger onderwijs (ho):
het hoger beroepsonderwijs (hbo) en het wetenschappelijk onderwijs (wo).
Voor het hbo gaat het om de opleidingen voor leraren basisonderwijs (pabo's)
en de tweedegraads- en eerstegraads lerarenopleidingen; voor het wo gaat
het om de (technische) universitaire eerstegraads lerarenopleidingen (ulo's).
Onderzoeksvragen
De inspectie heeft voor elk van de thema's onderzocht
· wat de stand van zaken is met betrekking tot de uitvoering van de afspraken
en de oplevering van de landelijke producten;
· in hoeverre de gemaakte afspraken en ontwikkelde producten zijn geïmple-
menteerd;
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
· welke factoren belemmerend en welke bevorderend werkten op de invoering.
Om deze vragen te beantwoorden is de inspectie eerst nagegaan hoe de HBO-raad,
de VSNU/ICL en OCW de afspraken uit de Beleidsagenda nader uitgewerkt hebben.
Vervolgens heeft zij informatie verzameld over de uitvoering van de afspraken: de
ontwikkeling van de landelijke producten en de invoering daarvan. Die informatie is
verkregen door middel van vragenlijsten, door te spreken met vertegenwoordigers
van de drie betrokken instanties en met experts op de verschillende thema's. Deze
gesprekken leverden achtergrondkennis en inzicht op over de aanpak, de producten
en de wijze van invoering. In panelbijeenkomsten en interviews met vertegenwoor-
digers van lerarenopleidingen is zicht gekregen op de mate waarin de verschillende
onderdelen van de Beleidsagenda zijn ingevoerd door de opleidingen. Ook werd
daarbij duidelijk welke factoren het proces bevorderen en welke het vertragen.
1.2 Conclusies per onderzoeksvraag
Nu twee derde van de looptijd van de Beleidsagenda achter de rug is, geven we
hieronder weer wat de stand van zaken is met betrekking tot de producten die
op landelijk niveau zijn ontwikkeld en in welke mate afspraken en producten door
de opleidingen zijn ingevoerd. Vervolgens worden de factoren genoemd die van
invloed zijn geweest op het ontwikkel- en implementatieproces tot nu toe.
1.2.1 Opleveren van producten op landelijk niveau
Een deel van de afspraken uit de Beleidsagenda had betrekking op de ontwikkeling
van producten voor de verschillende thema's. De belangrijkste producten zijn de
reken- en taaltoets, kwaliteitsstandaarden voor EVC-procedures, criteria voor exa-
minering en voor kwaliteitszorg, de uitstroomprofielen, criteria voor samenwerking
tussen scholen en lerarenopleidingen en de ontwerpen voor nieuwe masters. Deze
producten zijn grotendeels gerealiseerd.
Kwaliteit instroom
De pabo's zijn erin geslaagd de afspraak over de reken- en taaltoets te realiseren,
evenals een verplichte norm voor rekenen en de afspraken over het bindend stu-
dieadvies. Voor de taaltoets geldt nog een adviesnorm, hetgeen het zicht op de
effectiviteit van de maatregel enigszins belemmert.
OCW heeft inmiddels beleid ontwikkeld om het niveau van de reken- en taalvaar-
digheid in het toeleidend onderwijs te verhogen, maar dit heeft nog niet geleid tot
concrete maatregelen.
EVC-procedures
Zowel ICL als HBO-raad hebben landelijke richtlijnen opgesteld die beogen de kwa-
liteit van de EVC-procedure te borgen. Per september 2007 zijn de voorwaarden
voor een goede uitvoeringspraktijk daarmee aanwezig. In het wo zijn ook praktijk-
beschrijvingen verzameld; in het hbo is dat niet gebeurd.
Ho-niveau en bekwaamheidseisen
Zowel voor de universitaire als hbo-opleidingen zijn de algemene competenties
beschreven die nodig zijn voor een goede beroepsuitoefening. Het niveau wordt
in beide gevallen geborgd door het uitstroomprofiel te relateren aan de Dublin-des-
criptoren en de SBL-competenties. Voor het hbo is een algemeen uitstroomprofiel
beschreven dat voor de pabo's is voorzien van twee profielen en voor de tweede-
8
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
graadsopleidingen van drie profielen. In het wo heeft men profilering achterwege
gelaten en gekozen voor een breed, generiek uitstroomprofiel. Onderdeel van de
uitstroomprofielen vormt de vakinhoudelijke kennis van de toekomstige leraar.
De ulo's hebben dit gezamenlijk voor alle vakken vastgelegd. De tweedegraads-
opleidingen zijn ver gevorderd in het vastleggen van de vakinhoudelijke kennis in
hun gemeenschappelijke kennisbasis. Ook de pabo's zijn begonnen de vakinhou-
delijke kennis vast te leggen, maar daar is nog geen sprake van een gezamenlijk
initiatief.
Toetsing en examinering
Zowel in het hbo als het wo zijn landelijke producten (kwaliteitsstandaarden) ontwik-
keld, die beogen een bijdrage te leveren aan de verbetering van het toetsbeleid en
de toetspraktijk. Veel opleidingen hebben hun toetsbeleid geanalyseerd op basis
van de landelijke kwaliteitsstandaarden en hebben de onderwijs- en examenrege-
ling (OER) zonodig aangepast.
Kwaliteit opleidingspersoneel
De uitwerking van dit thema heeft op landelijk niveau relatief weinig aandacht
gekregen. De Beleidsagenda heeft niet geleid tot extra activiteiten op het ge-
bied van interne scholing noch tot extra uitwisseling van good practices. Vanuit
de HBO-raad zijn geen initiatieven ondernomen voor meer promoties, wel wordt
vanuit de hogescholen beleid gevoerd om promoties te bevorderen; dat beleid is
veelal gekoppeld aan de lectoraten. De meeste hbo-opleidingen verwachten dat
de streefcijfers voor het aandeel gepromoveerden hogeschoolbreed zullen worden
gehaald. De universitaire lerarenopleidingen (ulo's) hebben promotietrajecten in
gang gezet. Het jaarlijks aantal geregistreerde lerarenopleiders (Velon-traject) in
hbo en wo is niet toegenomen.
Interne kwaliteitszorg en rendement
Wat betreft de kwaliteitszorg en het rendement heeft het hbo de voorgestelde
producten slechts ten dele gerealiseerd: er zijn criteria opgesteld voor kwaliteits-
zorgsystemen, maar er heeft geen landelijke benchmarking over klanttevredenheid
plaatsgehad en evenmin zijn afspraken tot stand gekomen over te behalen rende-
menten. Voor het wo geldt dat per 1 december 2007 nog geen landelijke standaard
voor kwaliteitszorg is vastgesteld; de ulo's vinden het wel belangrijk dat deze er
op korte termijn komt. In 2007 is wel een definitie voor rendement bepaald; de
definitie wordt met ingang van het studiejaar 2007-2008 door alle ulo's gehanteerd
en zal ook gebruikt worden in het accreditatieproces.
Masters in het onderwijs
Er is in het hbo een samenhangend stelsel van Educatieve Masteropleidingen
ontworpen en er is een competentieprofiel ontwikkeld voor een master Leren en
Innoveren. Een fors aantal hogescholen heeft interesse getoond om de master
Leren en Innoveren in 2008 of later aan te bieden. De ulo's hebben een research-
master Vakdidactiek in ontwikkeling genomen. De streefdatum van 2008 voor
de start van deze master is niet gegarandeerd. De master Opleidingskunde voor
lerarenopleiders verkeert nog in een pril stadium en heeft op dit moment geen
prioriteit. De inspectie vindt het wel gewenst dat er een master Opleidingskunde
wordt opgezet, aangezien een dergelijke opleiding voorziet in een nog ontbrekende
kwaliteitsschakel in het onderwijs: een beroepsopleiding voor lerarenopleiders.
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
Opleiden in de school
De HBO-raad heeft een notitie over werkplekleren verspreid en in een bij-
lage bij het charter zijn kwaliteitscriteria voor opleidingsscholen opgeno-
men. De ulo's hebben een format voor samenwerkingsafspraken met scho-
len ontwikkeld en werken aan een publicatie waarin casestudies worden
gekoppeld aan theorievorming. Deze publicatie zal in 2008 gereed zijn.
Educatieve infrastructuur
Met subsidie van OCW zijn inmiddels negen samenwerkingsverbanden en acht
landelijke expertisecentra van start gegaan. Het opzetten van de nieuwe samen-
werkingsverbanden en expertisecentra is vertraagd doordat er pas in december
2006 definitief duidelijkheid was over de toekenning van subsidie door OCW.
1.2.2 Implementatie van de ontwikkelde producten en gemaakte afspraken
Zoals te verwachten is implementatie van de landelijk ontwikkelde producten min-
der goed te plannen en uit te voeren dan de ontwikkeling ervan. Een aantal pro-
ducten en afspraken is nog niet volledig geïmplementeerd door de opleidingen,
zoals blijkt uit het onderstaande.
Kwaliteit instroom
In 2007-2008 hebben alle pabo's de landelijke reken- en taaltoets gebruikt. Voor
de rekentoets geldt een verplichte norm, voor de taaltoets een adviesnorm. Of alle
pabo's zich aan de adviesnorm voor taal houden, is niet bekend. Een negatieve
score voor rekenen aan het eind van het eerste jaar op basis van de rekentoets
leidt op alle pabo's tot een negatief bindend studieadvies. Omdat de adviesnorm
voor taal nog niet vastligt, wordt er door de pabo's verschillend omgegaan met het
(negatief) bindend studieadvies op basis van de toetsresultaten voor taal. Studenten
met een negatief bindend studieadvies worden niet toegelaten tot het tweede
jaar, ook niet bij een andere pabo. Er is bij de opleidingen behoefte aan landelijke
afspraken voor het omgaan met uitzonderingsgevallen, bijvoorbeeld voor studenten
met een functiebeperking, maar ook om studenten die de opleiding graag voor het
beroep zou behouden. De inspectie vindt het gewenst dat de discussie hierover
gevoerd wordt, om te voorkomen dat het beleid van de opleidingen op dit punt
uiteen gaat lopen. Alle pabo's bieden extra programma's aan voor rekenen en taal
(remediëring). Het wegwerken van deficiënties voor rekenen en taal is verschil-
lend georganiseerd en vindt zowel binnen het curriculum (waarbij studiepunten
worden toegekend) als buiten het curriculum plaats. Voor een meer eenduidige
uitvoeringspraktijk is het nodig dat de opleidingen op landelijk niveau transparante
afspraken hierover maken.
Er is een aantal zaken in gang gezet om het ingangsniveau voor rekenen en taal
van instromende studenten al eerder in hun schoolloopbaan te verhogen. De com-
missie Doorlopende Leerlijnen komt naar verwachting in 2008 met aanbevelingen
over het verhogen van het niveau van taal en rekenen. Daarnaast zijn door OCW
afspraken gemaakt met de scholen: zo worden specificaties ontwikkeld van de
nieuwe (globale) kerndoelen onderbouw vo voor wiskunde en Nederlands, even-
als specificaties binnen de algemene kwalificatieprofielen mbo. Het is echter niet
reëel om te verwachten dat daarmee het taal- en rekenniveau van instromende
studenten in 2009 zal zijn verbeterd, zoals de Beleidsagenda stelt. Een voortzet-
ting van de taal- en rekentoets na 2008 ligt in de rede. Een verbetering van het
10
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
taal- en rekenniveau in het toeleidende onderwijs is volgens de inspectie urgent,
niet alleen voor volgende generaties pabo-studenten, maar voor alle toekomstige
studenten hoger onderwijs.
De toename van de uitval in het eerste jaar van de pabo, veroorzaakt door het
bindend studieadvies gekoppeld aan het behalen van de taal- en rekentoets, doet
zich vooral voor onder mbo-instromers en allochtone studenten. De opleidingen
verwachten dat het aantal allochtone uitvallers nog zal stijgen wanneer een ver-
plichte norm voor de taaltoets wordt ingevoerd. Daarbij komt dat de laatste twee
jaar de instroom op de pabo's daalt. Deze situatie vormt een groot maatschappelijk
probleem, temeer daar de komende jaren een ernstig tekort aan leraren wordt
verwacht. Bij tekorten in het onderwijs komt de kwaliteit onder druk te staan. Dat
moet voor de pabo's op alle mogelijke manieren voorkomen worden. Daarbij mogen
geen concessies worden gedaan aan het niveau van de toekomstige leraren.
EVC-procedures
Hoewel alle opleidingen verwachten de EVC-procedure in september 2008 inge-
voerd te hebben, betwijfelt de inspectie of daarmee per september 2008 over
de gehele linie een goede uitvoeringspraktijk van de EVC-procedure gestalte zal
hebben gekregen. De zorg betreft met name het hbo, waar nog onduidelijkheden
moeten worden opgelost, zowel inhoudelijk als procedureel. Zo is het voor de
lerarenopleidingen nog niet duidelijk welke inhoudelijke eisen worden gesteld op
het gebied van de vakcompetenties en moet in veel gevallen de aansluiting op het
vrijstellingenbeleid van de opleiding nog worden uitgewerkt. Standaardisering kan
pas plaatsvinden als de inhoudelijke eisen landelijk zijn vastgesteld en de domein-
competenties en profielen overal in het curriculum zijn opgenomen.
Ho-niveau en bekwaamheidseisen
Volgens de Beleidsagenda zouden in 2007 de curricula zijn aangepast aan de lan-
delijk geformuleerde profielen, maar dat is nog niet het geval. Ruim een derde
deel van de pabo's en een aanzienlijk deel van de hbo-lerarenopleidingen heeft
per september 2007 de invoering van de uitstroomprofielen nog niet gerealiseerd.
Vrijwel alle opleidingen verwachten wel het curriculum uiterlijk september 2008
op orde te hebben. Ook de ulo's zijn nog bezig met de implementatie. De univer-
sitaire lerarenopleidingen verwachten dat hun curriculum voor 2007/2008 volledig
aansluit bij het landelijk vastgestelde uitstroomprofiel, maar het vakinhoudelijk re-
ferentiekader behoeft nog inpassing in het curriculum. De ulo's hebben daarmee
in grote lijnen voldaan aan de afspraken, al moet daar bij worden aangetekend dat
het overleg met de faculteiten waar de vakkennis wordt aangebracht hierover
nog gaande is. Ten aanzien van de hbo-opleidingen en de pabo's heeft de inspec-
tie twijfels. Hoe ver men gevorderd is in het hbo verschilt per vak, per studiejaar
en per opleidingsvariant (voltijd, deeltijd, duaal). Er zijn verder vragen rondom de
vergelijkbaarheid van de uitstroomprofielen gezien de verschillen in invulling. Een
belangrijk inhoudelijk knelpunt blijft de spanning tussen brede inzetbaarheid en
profilering. Ook het vaststellen van de vakinhoudelijke kennis is nog niet gereed,
hetgeen de curriculumontwikkeling heeft beïnvloed en het op elkaar afstemmen van
de curricula verhindert. Een grotere overeenkomst tussen de curricula is wenselijk
met het oog op de maatschappelijke waardering van de kwaliteit van leraren.
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
Toetsing en examinering
De implementatie van de afspraken op het gebied van toetsing en examinering is
zowel in het hbo als in het wo nog in volle gang, waarbij de voortgang per opleiding
verschilt. Voor de hbo-opleidingen vormen curriculumonafhankelijke toetsing en
het gebrek aan kennis over nieuwe toetsvormen zorgpunten. De ulo's werken aan
scherpere regels en een transparante beoordelingsprocedure. De Beleidsagenda
gaat ervan uit dat de kwaliteit van toetsing en examinering begin 2007 op orde zal
zijn; de inspectie constateert dat dit nog niet volledig het geval is.
Kwaliteit opleidingspersoneel
Hoewel dit thema op landelijk niveau maar ten dele is uitgewerkt, wil dat niet
zeggen dat de scholing van het personeel achterwege is gebleven. De bestaande
praktijken op dit gebied vonden gewoon doorgang. Dit thema heeft echter geen
extra impuls heeft gekregen.
Interne kwaliteitszorg en rendement
De Beleidsagenda heeft voor een intensivering gezorgd van de kwaliteitszorg op de
opleidingen. Toch zijn nog niet alle opleidingen erin geslaagd hun kwaliteitszorgsys-
teem sluitend te maken. Daarnaast is vooral de kwaliteitsborging bij het opleiden in
de school nog een punt van zorg. Het streefdoel in 2006 een goed functionerend
kwaliteitszorgsysteem is niet over de hele linie gehaald.
De inspectie twijfelt sterk aan de haalbaarheid van de streefcijfers uit de Beleids-
agenda ten aanzien van het rendement (60 procent afstudeerrendement in het
hbo in 2010). Met name voor deeltijdstudenten is het streefcijfer niet realistisch.
Het propedeuserendement van de pabo's is reden voor zorg: door de reken- en
taaltoets vallen veel studenten uit.
Masters in het onderwijs
Bij het ontwerpen van nieuwe masters, bij uitstek een gebied waar hbo en wo van
elkaars expertise gebruik kunnen maken, hebben universiteiten en hogescholen
niet samengewerkt; de inspectie beschouwt dit als een gemiste kans. Met name
bij de ontwikkeling van een master Opleidingskunde bedoeld voor opleiders van
leraren voor po, vo, vmbo en mbo kan een gezamenlijke inspanning ertoe bijdra-
gen de kwaliteit van de opleiders te verhogen.
Opleiden in de school
Uit het gezamenlijke praktijkonderzoek van inspectie en NVAO blijkt dat veel van de
betrokkenen (scholen én lerarenopleidingen) de meerwaarde zien van het opleiden
in de school. Er zijn echter nog vier gebieden waar de kwaliteit van het werkplekle-
ren onvoldoende geborgd is: het programma, de inzet van personeel, de interne
kwaliteitszorg en de kwaliteit van het onderwijs in de opleidingsschool. Er is bij de
opleidingen behoefte aan kwaliteitscriteria die op landelijk niveau zijn vastgesteld.
Die zouden de samenwerking tussen opleidingen en scholen beter kunnen ver-
ankeren en een garantie kunnen vormen voor het vertrouwen in de kwaliteit van
leraren die op deze manier zijn opgeleid.
12
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Educatieve infrastructuur
Vakdidactici uit hbo en wo zijn enthousiast over de onderlinge samenwerking die
op gang is gekomen in de regionale expertisecentra en samenwerkingsverbanden.
Er is echter nog veel tijd en energie nodig om producten te ontwikkelen en het
scholenveld actief te betrekken in de samenwerkingsverbanden. Duidelijk is dat
voor kennisdeling en verspreiding meer tijd nodig zal zijn dan de driejarige subsi-
dieperiode kan bieden.
Een belangrijk knelpunt voor de lerarenopleidingen is het probleem van de oplei-
dingen met `de kleine vakken', die moeite hebben om te overleven. De opleidingen
zijn van mening dat het knelpunt van de kleine vakken niet wordt opgelost door het
opzetten van samenwerkingsverbanden. In de Beleidsagenda wordt verbetering
van het aanbod van kleine vakken echter wel genoemd als een van de doelen die
moeten worden gerealiseerd door een verbeterde educatieve infrastructuur.
1.2.3 Factoren van invloed op het proces
Gaande het proces zijn factoren naar voren gekomen die een volledige invoering
van de Beleidsagenda hebben vertraagd. Dit geldt vooral in het hbo, waar geen
landelijke ondersteuning is geboden bij de implementatie van de Beleidsagenda.
In de pabo's ging veel aandacht naar de invoering van de reken- en taaltoets, dat
ging soms ten koste van de invoering op andere thema's. In het hbo waren bij de
tweedegraads lerarenopleidingen vaak te weinig capaciteit en middelen beschik-
baar om de Beleidsagenda naar behoren te kunnen uitvoeren. Met name de mono-
sectorale pabo's, die geen gebruik konden maken van hogeschoolbrede expertise
en ontwikkelingen, hadden behoefte aan meer ondersteuning vanuit de HBO-raad
bij de implementatie. De inspectie constateert dat het ontbreken van landelijke
ondersteuning een gevolg is van de gekozen aanpak in het hbo: de implementatie
werd beschouwd als een verantwoordelijkheid van de instellingen. Daarnaast is een
aantal opleidingen achtergebleven in het proces van vernieuwing door praktische
omstandigheden, zoals managementwisselingen en organisatieveranderingen. De
prioriteit van de opleidingen ligt dan meer bij (de organisatie van) het primaire proces
dan bij vernieuwingen in het curriculum, vooral wanneer deze vernieuwingen niet
aansluiten bij bestaande ontwikkelingen.
Zowel in het hbo als het wo vormde de afstemming van afspraken uit de Beleids-
agenda met derden een complicerende factor: we zien dat in de afstemming tussen
universitaire lerarenopleiding en faculteit, en tussen lerarenopleiding en hogeschool.
Het gaat dan met name om thema's uit de Beleidsagenda waarop reeds beleid bin-
nen de instelling is geformuleerd, zoals EVC-procedures en kwaliteitszorg. Ander-
zijds kan bestaand instellingsbeleid ook bevorderend werken, wanneer opleidingen
gebruik kunnen maken van reeds aanwezige expertise en voorzieningen.
De sterk bestuurlijk georiënteerde aanpak van de HBO-raad bemoeilijkte het ver-
krijgen van draagvlak bij de invoering van de producten, omdat de uitvoerders op
de opleidingen zich onvoldoende betrokken voelden bij de ontwikkeling ervan. De
inspectie vindt het een gemiste kans dat verenigingen van lerarenopleiders voor
vo, de ADEF, en voor po, het LOBO, geen actieve rol toebedeeld hebben gekre-
gen. Bovendien werden reeds in gang gezette ontwikkelingen deels opgehouden:
voor de pabo's geldt dat voor de uitvoering van Koers op Meesterschap, voor de
tweedegraads lerarenopleidingen voor Lerarenopleidingen op weg naar 2010. De
afspraken uit de Beleidsagenda zijn uitgewerkt in het bestuurscharter van de HBO-
13
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
raad. Bij deze uitwerking is volgens de opleidingen te weinig aansluiting gezocht
bij de ontwikkelingen die in het veld al gaande waren en die soms nauw verwant
waren aan de thema's van de Beleidsagenda. Aan het zinvolle initiatief om een
gemeenschappelijke kennisbasis voor de vakken te ontwikkelen werd bijvoorbeeld
geen aandacht besteed. Door de inspanningen rond de Beleidsagenda loopt deze
ontwikkeling juist vertraging op.
De kleinschaligheid van de universitaire lerarenopleidingen en het gekozen uitgangs-
punt van samenwerken met alle betrokkenen, werkte bevorderend op het proces.
Doordat de lijnen kort waren en producten in gezamenlijkheid zijn ontwikkeld, is
draagvlak gecreëerd en werd de implementatie bevorderd.
Ondanks de afspraak dat VSNU en HBO-raad in overleg tot uitvoering van de af-
spraken zouden komen, hebben beide partijen hun eigen weg gevolgd. Ten aanzien
van diverse onderwerpen had een betere afstemming en samenwerking tussen
hbo en wo voor de hand gelegen. Dat geldt bijvoorbeeld voor het ontwikkelen van
het uitstroomprofiel van de eerstegraadsleraar. Deze wordt immers zowel in het
wo als in het hbo opgeleid.
1.3 Slotconclusie
De Beleidsagenda heeft een looptijd van drie jaar: eind 2008 moeten de afspraken
zijn uitgevoerd en als gevolg daarvan de kwaliteit van lerarenopleidingen zijn verbe-
terd. Eind 2007, nu ruim twee derde deel van het traject is afgelegd, constateert
de inspectie dat de Beleidsagenda een kwaliteitsimpuls heeft gevormd voor alle
lerarenopleidingen. Er is door alle betrokkenen met veel ambitie gewerkt aan de
uitvoering van de Beleidsagenda. Men wilde voor eens en voor altijd afrekenen met
de kritiek en laten zien in staat te zijn goede, bekwame leraren aan het onderwijs
af te leveren.
VSNU en HBO-raad kozen een verschillende route voor de invoering. De HBO-
raad koos een bestuurlijk-onderwijskundige benadering; in de aanpak van de ICL,
de uitvoerder namens de VSNU, had vooral het ontwikkelingsproces en de samen-
werking tussen alle betrokken lerarenopleidingen prioriteit. Het verschil in aanpak
had gevolgen voor de realisering van de landelijke producten: in het hbo kwamen
deze eind 2006 gereed, in het wo werden deze gaande het implementatieproces
in 2006 en 2007 ontwikkeld. De inspectie heeft waargenomen dat de produc-
ten van de ICL als gevolg van de op samenwerking en overleg gerichte aanpak
makkelijker en sneller hun weg naar de onderwijspraktijk hebben gevonden. De
landelijke producten werden later opgeleverd dan voorzien in de Beleidsagenda,
maar tijdverlies in de ontwikkelfase kon worden goedgemaakt door tijdwinst in
de invoeringsfase. In het hbo heeft de sterk bestuurlijk georiënteerde aanpak
van de hbo-opleidingen het verkrijgen van draagvlak voor de invoering van de
producten bemoeilijkt.
Het totaalbeeld van de implementatie is niet eenduidig. Er is verschil in de mate
waarin kwaliteitsverbeteringen zijn doorgevoerd. Die verschillen doen zich voor
tussen de drie betrokken typen lerarenopleidingen: pabo's, tweedegraads leraren-
opleidingen en de universitaire lerarenopleidingen.
14
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Pabo's
Het curriculum van een deel van de pabo's zal in 2008 niet volledig op orde zijn,
noch zal er sprake zijn van een goede uitvoeringspraktijk. De inspectie constateert
dat de tijd voor implementatie van de afspraken voor deze groep te kort is, ondanks
het feit dat voor een groot deel werd voortgebouwd aan zaken die bij de visitatie
in 2003 werden aangemerkt als verbeterpunten. De pabo's hebben veel tijd en
energie moeten besteden aan de invoering van de taal- en rekentoets, en aan de
remediëringsactiviteiten die daarmee samenhangen; dit ging soms ten koste van
aandacht voor andere thema's. Daar komt nog bij dat het landelijk uitstroomprofiel
te weinig sturend is geweest, waardoor de curricula meer dan wenselijk van elkaar
verschillen. Verder is de vakinhoudelijke component in het uitstroomprofiel nog
niet gezamenlijk vastgelegd. Hierdoor blijft er een spanning bestaan tussen vak- en
beroepskwalificaties en kan mede door het achterblijven van de kwaliteit van de
toetsing en examinering het hbo-niveau onvoldoende worden geborgd.
Tweedegraads lerarenopleidingen
De opleidingen hebben geïnvesteerd in de ontwikkeling van een vakinhoudelijke
kennisbasis, zij het dat dit al lopende initiatief vertraging heeft opgelopen omdat
het niet expliciet deel uitmaakte van de Beleidsagenda en het bestuurscharter. Een
vakinhoudelijk kader draagt ertoe bij dat curricula van verschillende hogescholen
meer overeenkomsten gaan vertonen. Een wenselijke ontwikkeling: zo weet men
wat te verwachten van een tweedegraadsdocent, over welke kwaliteiten hij of zij
beschikt. De tweedegraadsopleidingen zijn gevorderd met de invoering van een
nieuw curriculum, al is het probleem van maatwerktrajecten volgend op een goede
EVC-procedure nog niet opgelost. De inspectie verwacht dat een deel van de op-
leidingen in 2008 nog niet over een actueel en flexibel curriculum zal beschikken.
Universitaire lerarenopleidingen
De universitaire lerarenopleidingen zullen naar verwachting in 2008 beschikken over
een nieuw curriculum dat tegen die tijd bijna volledig ingevoerd zal zijn. Dankzij hun
kleinschaligheid en de gekozen aanpak zullen hun curricula op één lijn liggen; de
vakinhoud is immers gezamenlijk vastgelegd, evenals het uitstroomprofiel. Mits
het overleg met de faculteiten slaagt, zal het afnemende scholen duidelijk zijn wat
zij mogen verwachten van een eerstegraadsdocent die afkomstig is van een ulo.
1.4 Advies
Hoewel de lerarenopleidingen een eind op weg zijn met de uitvoering van de af-
spraken uit de Beleidsagenda, is een aantal zaken nog niet volledig gerealiseerd.
In 2005 is door alle partijen afgesproken dat alle doelstellingen in 2008 bereikt
zouden zijn; de inspectie constateert dat dit niet voor alle lerarenopleidingen over de
hele linie het geval zal zijn. Dat is te betreuren, omdat het uiteindelijke doel van de
Beleidsagenda het verhogen van de kwaliteit van de lerarenopleidingen urgent
is. De inspectie is van mening dat de implementatie van de Beleidsagenda nu snel
moet worden voltooid, ook al lijkt een uitloop na 2008 met name in het hbo onver-
mijdelijk. Daarnaast acht de inspectie het nodig dat de vakkennis en de toetsing
daarvan op korte termijn meer aandacht krijgen. Curricula vertonen, voornamelijk
bij de pabo's, nog te grote verschillen. Voor de tweedegraads lerarenopleidingen
geldt dat in mindere mate; zij zijn bezig de vakinhoudelijke kennis vast te leggen.
De universitaire lerarenopleidingen zijn er in geslaagd hun curricula op een lijn te
brengen en de vakinhoudelijke component daarin vast te leggen. Het is van groot
15
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
belang dat op korte termijn ook de pabo's en de tweedegraads lerarenopleidingen
de vakinhoudelijke kennis gezamenlijk vastleggen en zorg dragen voor een trans-
parante toetsing daarvan.
Om haar bevindingen ten aanzien van de uitvoering van de Beleidsagenda in de
context van de bestaande onderwijspraktijk te kunnen bezien en het juiste gewicht
te kunnen toekennen aan haar conclusies, heeft de inspectie de resultaten van
haar onderzoek besproken met vertegenwoordigers van het primair, voortgezet
en beroepsonderwijs, de toekomstige werkgevers van studenten aan de leraren-
opleidingen. Mede naar aanleiding van deze veldraadpleging is de inspectie tot de
conclusie gekomen dat het ho-niveau van de lerarenopleidingen, en daarmee de
kwaliteit van de aanstaande docenten, een zorgpunt blijft. De haalbaarheid van
het niveau is al een oud probleem, dat al bij de eerste serie visitaties vastgesteld
werd en dringend om een oplossing vraagt. In dit verband wijst de inspectie op
een drietal zaken die de aandacht behoeven bij de verdere beleidsontwikkeling.
Het betreft:
· de borging van het ho-niveau;
· e spanning tussen een brede bekwaamheid enerzijds en profilering in het
d
uitstroomprofiel anderzijds;
· e spanning tussen het verbeteren en borgen van kwaliteit versus het leraren-
d
tekort.
de borging van het ho-niveau
In het kader van de Beleidsagenda zijn maatregelen genomen om het ho-niveau
te bepalen en vast te leggen. Dat wil echter nog niet zeggen dat dit niveau ook
geborgd is: dat het gerealiseerde niveau gelijk is aan het beoogde niveau. Dat is
pas het geval als dat ook daadwerkelijk aangetoond kan worden. Meerdere malen
is het idee van landelijke toetsen naar voren gebracht.
Afgezien van de vorm die gekozen wordt, is het van belang gezamenlijk standaar-
den vast te stellen voor de borging van het ho-niveau. Naast landelijke toetsen zijn
er ook andere manieren om het eindniveau transparant te maken. Allereerst dient
de kennisbasis zowel voor pabo's als tweedegraadsopleidingen versneld ontwik-
keld en vastgesteld te worden. Verder valt te denken aan een gestandaardiseerd
eindassessment, waarin de methodiek en kwaliteitsborging landelijk worden vast-
gelegd, terwijl (een deel van) de inhoud specifiek voor de context in te vullen is.
Voordeel van een assessment is dat ook competenties kunnen worden beoordeeld.
Hiernaast is het mogelijk om op onderdelen gezamenlijk toetsen te ontwikkelen,
bijvoorbeeld voor de toetsing van beheersing van de kennisbasis. Zolang landelijk
gestandaardiseerde eindassessments niet ontwikkeld zijn, kan dit ook een vervan-
ging hiervoor zijn.
Brede bekwaamheid en profilering
De Beleidsagenda heeft geen oplossing geboden voor het probleem van de brede
inzetbaarheid van leraren en de behoefte aan specialisatie. De vereiste brede be-
kwaamheid enerzijds en de wens tot profilering anderzijds zorgt voor een span-
ningsveld waarbij het niveau in het geding is, zo bleek uit het onderzoek en uit de
raadpleging. Het is duidelijk dat dit probleem niet alleen door de lerarenopleidingen
kan worden opgelost. Pabo's en lerarenopleidingen richten zich vooral op de start-
bekwaamheden; uit de veldraadpleging bleek dat dit strookt met de behoefte van
16
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
het scholenveld aan startbekwame leraren die breed inzetbaar zijn. Uit het onder-
zoek en de veldraadpleging bleek dat scholen hier voor zichzelf een aanvullende
taak zien. Zij zijn bereid te zorgen voor profilering op maat, aansluitend op specifieke
behoeften van de school. Het verplaatsen van de profilering naar het vervolgleren
op de werkplek vereist een stevige invulling van de scholing van leraren, meer dan
nu het geval is. In het personeelsbeleid moet dit tot uiting komen; daarin dient
het vervolgleren en het levenslang leren verankerd te worden. Van leraren mag
verwacht worden dat zij, indien nodig, hun werkgever wijzen op het belang van
-en hun recht op- scholing.
Het lerarentekort
Een belangrijk doel van de Beleidsagenda is het verhogen van de kwaliteit en het
imago van de lerarenopleidingen. Het dreigend lerarentekort vereist een beleid
voor de lange termijn, waarbij met een doelgerichte en structurele aanpak enerzijds
nieuwe doelgroepen gemotiveerd worden voor een loopbaan in het onderwijs en
anderzijds de kwaliteitsborging van de opleiding een stevige plaats krijgt. Een goed
personeelsbeleid, waarvan scholing een substantieel deel uitmaakt, zou een bijdra-
ge kunnen leveren aan het verminderen van het dilemma tekort versus kwaliteit.
Het tekort aan leraren noopt echter ook tot een strategie voor de korte termijn. In
tijden van een tekort aan leraren nemen schoolleiders en besturen er noodgedwon-
gen genoegen mee ook onbevoegde leraren of leraren die nog in opleiding zijn de
verantwoordelijkheid voor klassen te geven. Dat is een begrijpelijke ontwikkeling,
maar wel een risicovolle; zo komt het ho-niveau in gevaar, omdat er onbevoegde
leraren voor de klas staan die nog niet hebben aangetoond over het vereiste niveau
te beschikken. Dit vraagt van scholen om maatregelen die ervoor zorgen dat deze
leraren zo snel mogelijk over de vereiste bekwaamheden beschikken. Daarnaast
zijn creatieve oplossingen noodzakelijk, bijvoorbeeld in de richting van functiedif-
ferentiatie en het doordacht inzetten van ict en van onderwijsassistenten. Ook het
nascholingsbeleid van scholen zou in dit verband meer aandacht moeten krijgen.
Beleid op het punt van het lerarentekort is met name urgent voor allochtone stu-
denten. De invoering van de reken- en taaltoets op de pabo heeft bij deze groep
tot veel uitval geleid. Dat is ongewenst omdat juist in de grote steden de behoefte
groot is aan een multicultureel lerarenbestand. Het is zaak dat gericht beleid deze
studenten behoudt voor het onderwijs. Extra begeleiding en scholing tijdens hun
studie, maar ook daarna, zou daaraan kunnen bijdragen. Het is ook van belang om
in het aanlooptraject extra aandacht aan deze doelgroep te besteden, in de vorm
van inhoudelijke voorbereiding op de lerarenopleiding.
Context Beleidsagenda
De Beleidsagenda heeft een looptijd van drie jaar. Deze termijn is te kort om we-
zenlijke verbeteringen in het onderwijs, verbeteringen die ook beklijven, tot stand te
brengen. De Beleidsagenda is een belangrijke impuls geweest voor de verbetering
van de kwaliteit, maar deze impuls vereist in de Kwaliteitsagenda lerarenopleidingen
een vervolgtraject in een bredere context, waarbij ook de scholen een actieve rol
vervullen op het gebied van het personeelsbeleid, functiedifferentiatie en salaris-
maatregelen. Wanneer dit niet gebeurt, dan zal het uiteindelijke doel `goede leraren
die kunnen vernieuwen en het onderwijs zo inrichten dat jongeren hun talenten
optimaal verzilveren' niet bereikt worden.
17
18
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
2. Inleiding
2.1 Achtergrond monitor
Op 1 juli 2005 heeft de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) de
Beleidsagenda lerarenopleidingen 2005-2008 Meer kwaliteit en differentiatie: de
lerarenopleidingen aan zet aan de Tweede Kamer aangeboden. Deze Beleidsagenda
is tot stand gekomen in een gezamenlijk traject van OCW, HBO-raad en VSNU en
heeft tot doel de verbetering van de kwaliteit van de lerarenopleidingen in het hbo
(lerarenopleidingen basisonderwijs en vo/bve) en het wo (opleidingen voor leraren
voor het vho), alsmede de verbetering van de (infrastructurele) samenwerking tus-
sen lerarenopleidingen en verdere verankering van het opleiden in de school.
De opgave waar alle hbo- en wo-lerarenopleidingen voor staan, laat zich als
volgt samenvatten: lerarenopleidingen zorgen voor een aanbod van hoge kwa-
liteit dat (blijvend) voldoende toegankelijk is, tegemoet komt aan kwalitatieve
en kwantitatieve vragen van de scholen en instellingen, bijdraagt aan kennis-
productie- en ontwikkeling en aan innovatie van het onderwijs, bijdraagt aan
doorlopende leerlijnen voor leerlingen én leraren en ander onderwijspersoneel,
past binnen een landelijk afgesproken kwalificatiestructuur en bedrijfsecono-
misch verantwoord is.
(Citaat uit Beleidsagenda lerarenopleidingen 2005-2008)
De Beleidsagenda is op 25 januari 2006 in een Algemeen Overleg door de Tweede
Kamer besproken met de minister van OCW.
2.2 Aanpak lerarenopleidingen
Onder leiding van de HBO-raad en de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse
Universiteiten (VSNU) voor respectievelijk de lerarenopleidingen hbo en de leraren-
opleidingen wo is de uitwerking van de Beleidsagenda ter hand genomen. Voor de
lerarenopleidingen hbo heeft de uitwerking in november 2006 geresulteerd in het
bestuurscharter Kwaliteit vergt keuzes dat op 7 november 2006 in een bestuurlijk
overleg is aangeboden aan de minister en de staatssecretaris van OCW. Vanaf het
studiejaar 2006/2007 is de feitelijke implementatie van gemaakte afspraken door
de lerarenopleidingen hbo ter hand genomen. Voor universitaire lerarenopleidingen
is een andere werkwijze gehanteerd. De Interdisciplinaire Commissie Lerarenop-
leidingen (ICL) waarin alle universitaire lerarenopleidingen zitting hebben, heeft in
opdracht van de VSNU de uitwerking van de Beleidsagenda lerarenopleidingen
ter hand genomen. In het Werkplan uitvoering Beleidsagenda lerarenopleidingen
(april 2006) zet de ICL de stand van zaken en de plannen vanuit de universitaire
lerarenopleidingen uiteen op de hoofdthema's van de Beleidsagenda. Uitwerking en
implementatie van afspraken door de lerarenopleidingen vindt gelijktijdig plaats.
2.3 Opdracht
In de Beleidsagenda staat vermeld dat de resultaatafspraken worden gemonitord in
de periode 2005-2008. De inspectie is door het ministerie van OCW gevraagd de
monitor van de Beleidsagenda in de tweede helft van 2007 uit te voeren. Daarbij
is afgesproken dat de inspectie voor 1 januari 2008 over haar onderzoeksresultaten
aan OCW zal rapporteren.
19
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
2.4 Opbouw rapport
In hoofdstuk 3 wordt beschreven hoe de monitor is uitgevoerd. Daarbij wordt
onder meer ingegaan op de onderzoeksthema's en de werkwijze van de mo-
nitor. In hoofdstuk 4 tot en met 12 komen de onderzoeksresultaten per the-
ma aan bod, waarbij wordt uitgegaan van de stand van zaken per 1 decem-
ber 2007. Een apart hoofdstuk (13) is gewijd aan het proces van uitvoering.
20
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
21
22
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
3. Opzet en verantwoording
3.1 Inleiding
De Beleidsagenda lerarenopleidingen brengt tot uiting dat de HBO-raad, VSNU de
minister van OCW met een gezamenlijke aanpak de urgentie en complexiteit van
de knelpunten van de lerarenopleidingen aankunnen. De drie genoemde partijen
hebben met de Beleidsagenda resultaatafspraken vastgelegd die instellingen sti-
muleren hun opleidingen individueel en gezamenlijk te verbeteren. Complementair
aan de activiteiten van individuele lerarenopleidingen in het hbo en wo zijn verschil-
lende kwaliteitsaspecten gezamenlijk opgepakt. Daarbij is aangesloten op lopende
ontwikkelingen; de visitaties in 2003 gaven op een aantal thema's de richting aan.
Op volgende terreinen zijn afspraken gemaakt:
· instroom en EVC-procedures;
· borging ho-niveau en bekwaamheidseisen;
· toetsing en examinering;
· het opleidingspersoneel;
· interne kwaliteitszorg en rendement;
· masters in het onderwijs;
· opleiden in de school;
· educatieve infrastructuur.
In 2006 hebben deze activiteiten tot de eerste zichtbare resultaten moeten leiden.
Zoals eerder vermeld, is de inspectie gevraagd om deze resultaten te monitoren.
Over de opzet en uitvoering van de monitor van de resultaten zijn door het minis-
terie van OCW en vertegenwoordigers van de HBO-raad en ICL (begeleidingscom-
missie monitor Beleidsagenda) met de inspectie afspraken gemaakt.
3.2 doelstelling
Door middel van een monitor willen staatssecretaris van OCW (Van Bijsterveldt), de
HBO-raad en de VSNU op de hoogte worden gesteld van de stand van zaken met
betrekking tot de implementatie van de afspraken die zijn gemaakt als uitwerking
van de Beleidsagenda lerarenopleidingen, twee jaar nadat de Beleidsagenda is vast-
gesteld. Het betreft hier geen beoordeling van de kwaliteit van de opleidingen die
is voorbehouden aan de NVAO maar een antwoord op de vraag of, en in hoeverre,
de uitvoering van de afspraken Beleidsagenda lerarenopleidingen op schema ligt.
Het betreft geen eindevaluatie van resultaten maar een tussentijdse evaluatie van
het proces, die er mede op gericht is bijsturing mogelijk te maken, wanneer dat
nodig mocht zijn. Het onderzoek resulteert in een samenvattende monitor over de
oplevering van de overeengekomen producten, het proces van totstandkoming van
de producten en de implementatie daarvan in de lerarenopleidingen.
3.3 Onderzoeksvragen
De partijen betrokken bij de uitvoering van de Beleidsagenda wensen inzicht te
krijgen in de volgende vraag:
Hoe ver zijn de lerarenopleidingen met de implementatie van de afspraken die als
uitwerking van de Beleidsagenda zijn vastgelegd in het bestuurscharter Kwaliteit
vergt keuzes (hbo) en het Werkplan uitvoering Beleidsagenda lerarenopleidingen
(wo) per onderdeel uit de Beleidsagenda en voor het geheel?
Het onderzoek geeft daartoe, zowel voor wo als voor hbo, antwoord op drie vra-
gen:
23
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
1. Zijn de afspraken nagekomen en de geplande producten opgeleverd?
2. Wat is de stand van zaken met betrekking tot implementatie van de afspraken
in de opleidingen?
3. Wat zijn de factoren die de implementatie van de Beleidsagenda bevorderen
of belemmeren?
Deze generieke vragen worden aangepast of gespecificeerd al naargelang de
thema's uit de Beleidsagenda.
3.4 Beoogde resultaten
De monitor heeft tot doel één samenvattend overzicht op te leveren waarmee
de minister van OCW, de Tweede Kamer, lerarenopleidingen, scholen en andere
belanghebbenden kunnen worden geïnformeerd over de uitvoering van de Beleids-
agenda lerarenopleidingen 2005-2008.
De monitor is zo vormgegeven dat:
· inzicht ontstaat in de voortgang van het ontwikkel- en implementatieproces;
· informatie wordt gegenereerd over de noodzaak van bijsturing.
De monitor maakt daarbij onderscheid tussen het traject dat het hbo doorloopt en
het traject van het wo. Er wordt een totaalbeeld gegeven van de resultaten in de
universitaire lerarenopleidingen en van de resultaten in de hbo-lerarenopleidingen.
Daarbij wordt niet naar afzonderlijke instellingen verwezen
3.5 doelgroep onderzoek
De doelgroep van het onderzoek wordt gevormd door alle lerarenopleidingen uit
hbo en wo.1 Daar zijn de maatregelen in de Beleidsagenda op gericht.
Tabel 3.5a geeft een overzicht van de groepen lerarenopleidingen en aantallen
ho-instellingen met een lerarenopleiding en het aantal studenten in het studiejaar
2006-2007.
tabel 3.5a. Lerarenopleidingen met aantallen studenten
Lerarenopleidingen: hbo en wo Aantal Aantal Aantal studenten
ho-instellingen opleidingen 2006-2007
Lerarenopleidingen basisonderwijs 28 32 36.393
Opleidingen leraar vo eerstegraads hbo 7 58 1.372
Opleidingen leraar vo tweedegraads hbo 13 188 24.003
Universitaire lerarenopleidingen (ulo's1) 9 143 1.415
(Bron: 1 cijfer HO, Cfi)
Als informanten dienen onder andere de begeleidingscommissie en de monitor-
groep en werkgroepen van de HBO-raad en VSNU, die uitvoering geven aan de Be-
leidsagenda lerarenopleidingen. Daarnaast zijn vertegenwoordigers van de pabo's,
tweede- en eerstegraads hbo-opleidingen en de universitaire lerarenopleidingen
bij het onderzoek betrokken.
1 Op verzoek van de begeleidingscommissie van de monitor zijn de lerarenopleidingen voor
speciaal onderwijs en de opleidingen voor kunstonderwijs buiten het onderzoek gelaten.
24
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
3.6 Onderzoeksthema's
In de Beleidsagenda lerarenopleidingen gaat het om de ontwikkeling van produc-
ten en de uitwerking en implementatie van afspraken met betrekking tot negen
thema's. Tabel 3.6a bevat een overzicht van deze thema's met de beoogde resul-
taten.
tabel 3.6a. thema's en beoogde resultaten
Thema's Beoogde resultaten
1. Kwaliteit van de instroom
1.1 Hoger niveau taal en rekenen van instroom
naar de pabo's 1.2 deficiënties opgespoord en een aanbod met remediëringsmaatregelen
1.3 Afwijzen van studenten onder de maat
1.4 Kwaliteit reken- en taalonderwijs in po en vo verhogen
2. Kwaliteit van de EVC 2.1 gevalideerde instrumenten voor EVC beschikbaar
2.2 realisatie van een goede uitvoeringspraktijk van EVC
3. orging ho-niveau en
B 3.1 Ho-niveau bepaald op bachelor respectievelijk masterniveau (voldoet aan
bekwaamheidseisen criteria)
3.2 Curricula op basis van nieuwe beschrijving, voldoen aan de nieuwe sets van
bekwaamheidseisen.
4. waliteit van toetsing en
K 4.1 transparantie van toetsing en examinering
examinering 4.2 Kwaliteit beoordeling
4.3 Curriculumonafhankelijke examens (gedeeltelijk)
4.4 Betrokkenheid van de beroepspraktijk
5. waliteit van het opleidings-5.1 Meer gepromoveerden
K
personeel 5.2 Professionalisering van de beroepsgroep
6. nterne kwaliteitszorg en
I 6.1 goed functionerend kwaliteitszorgsysteem
rendement 6.2 Benchmarking op rendement en tevredenheid
7. Masters in het onderwijs 7.1 Educatieve hbo-masters: schoolontwikkeling bevorderen
7.2 esearchmaster wo: voorbereiding promotietraject, bijdrage aan school- en
r
didactische ontwikkeling
7.3 Master opleidingskunde wo
8. Opleiden in de school 8.1 duurzame borging van de kwaliteit van het leren op de werkplek
8.2 goed beeld van de (academische) opleidingsschool
9. Educatieve infrastructuur 9.1 Betere (onderlinge) afstemming van het opleidingenaanbod
9.2 goed en toegankelijk aanbod van de kleine vakken
9.3 Verbetering van de doorstroom binnen de beroepskolom
9.4 Verankering van de (vak)didactische expertise
9.5 Verbetering van de kenniscirculatie tussen opleidingen en scholen
(Bron: Beleidsagenda lerarenopleidingen)
De monitor is primair gericht op de eerste zeven thema's uit de Beleidsagenda. De
laatste twee thema's opleiden in de school en infrastructuur vallen in principe
buiten het onderzoek dat de inspectie heeft verricht naar de stand van zaken met
betrekking tot de implementatie van de Beleidsagenda, omdat voor deze thema's
afzonderlijke trajecten zijn georganiseerd. De evaluatie van het thema opleiden in
de school wordt door KPMG uitgevoerd; de resultaten van het KPMG-onderzoek
worden verwacht in het voorjaar van 2008. De evaluatie van de maatregelen die
zijn genomen ter verbetering van de infrastructuur, wordt uitgevoerd door Sen-
terNovem; het is de bedoeling dat SenterNovem eind 2008 een eindrapportage
uitbrengt. Omwille van de volledigheid wordt in dit rapport wel de informatie opge-
nomen die de inspectie heeft verzameld met betrekking tot deze thema's.
25
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
3.7 Opzet van de monitor
De monitor bestaat uit drie delen: oriëntatie, onderzoek en rapportage.
1. Oriëntatie
Startpunt voor het onderzoek vormt de Beleidsagenda lerarenopleidingen (2005),
het hbo bestuurscharter lerarenopleidingen (2006), het Werkplan uitvoering Be-
leidsagenda van de ICL (2006) en de startnotitie van OCW over de monitor Beleids-
agenda lerarenopleidingen (2007). De oriëntatiefase was gericht op instrumentatie
van de monitor en nadere invulling van de onderzoeksactiviteiten.
Op basis van gesprekken met de begeleidingscommissie van de monitor en docu-
mentenonderzoek is een overzicht van afspraken en producten vastgesteld. Aan
de hand daarvan worden de monitoractiviteiten worden beschreven.
Tijdens het gesprek met de begeleidingscommissie is ook een eerste inventarisatie
van bruikbare bronnen en documenten aan de orde gekomen. De oriëntatiefase
resulteerde in een precieze bepaling van de tijdlijn en opzet van de monitor binnen
de onderzoeksperiode.
2. Onderzoek
De inspectie voerde verschillende onderzoeksactiviteiten uit om een antwoord te
geven op de vraagstelling `Hoe ver zijn de lerarenopleidingen met de implementatie
van de Beleidsagenda?' Deze vraag is onderzocht door middel van:
a. interviews met kerninformanten die nauw betrokken zijn (geweest) bij de uit-
voering en evaluatie van de Beleidsagenda;
b. deskresearch: inventarisatie en analyse van rapportages en documenten;
c. aanvullende dataverzameling;
d. panelbijeenkomsten met vertegenwoordigers van lerarenopleidingen;
e. terugkoppeling van de onderzoeksgegevens aan de HBO-raad en VSNU/ICL.
a. Interviews
Een van de eerste activiteiten was het houden van interviews met (groepen van)
betrokkenen bij de uitvoering en evaluatie van de Beleidsagenda lerarenopleidingen.
De te interviewen groepen zijn in overleg met de begeleidingscommissie bepaald.
Hieronder vallen werkgroepen en stuurgroepen van de HBO-raad en VSNU/ICL,
ministerie van OCW, onderzoeksinstellingen en andere deskundigen en organisaties
die een rol vervullen in de uitwerking en evaluatie van de thema's uit de Beleids-
agenda in het hbo en in het wo. Bij de interviews dienden de afspraken, producten
en beoogde resultaten als referentiekader. In de gesprekken is onderzocht of de
producten op tijd zijn/worden geleverd en de afspraken zijn/worden nagekomen.
b. Deskresearch
De gesprekken met de begeleidingscommissie en de interviews met de betrok-
kenen bij uitvoering van de Beleidsagenda leverden rapportages, documenten en
onderzoeksdata op. Bij de uitvoering van de monitor is zoveel mogelijk gebruik
gemaakt van materiaal dat al aanwezig is op het gebied van de Beleidsagenda en
de uitvoering daarvan. Te denken valt aan evaluaties en audits door de HBO-raad,
onderzoek van het Cito en OCW. Voor het thema opleiden in de school heeft de
inspectie zich onder meer gebaseerd op de resultaten van het onderzoek dat de
inspectie in samenwerking met de NVAO heeft verricht naar de kwaliteitsborging
van het werkplekleren. De interviews en de deskresearch zijn parallel uitgevoerd.
26
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
c. Aanvullende dataverzameling
Op basis van de uitkomsten uit de interviews en de deskresearch is bepaald of
er voor een bepaald thema of sector aanvullende dataverzameling nodig is om
ontbrekende informatie te krijgen. De monitor bestuurscharter van de HBO-raad
heeft de voortgang van de implementatie van de Beleidsagenda bij de tweede-
graads lerarenopleidingen zelf in kaart gebracht op de onderwerpen: domeincom-
petenties, EVC en interne kwaliteitszorg. De vragenlijst is beantwoord door alle
betrokken hogescholen: het gaat om elf hogescholen met tweedegraads lera-
renopleidingen en 28 hogescholen met een of meer pabo's. De inspectie heeft
daarom besloten geen eigen vragenlijst uit te zetten in het hbo; ook de stand
van zaken bij de eerstegraads hbo-opleidingen is niet apart bevraagd. Daarnaast
heeft de HBO-raad de resultaten van de reken- en taaltoets en het aantal uitge-
geven negatief bindende studieadviezen geïnventariseerd bij alle hogescholen.
Voor de universitaire lerarenopleidingen heeft de inspectie aanvullende dataver-
zameling verricht. Met een vragenlijst kon een stand van zaken bij deze leraren-
opleidingen worden gegeven. Acht ulo's hebben de vragenlijst ingevuld, waar-
onder twee tulo's. In alle gevallen ging het erom informatie te verzamelen en te
ordenen, en uitdrukkelijk niet om daar een kwaliteitsoordeel aan te verbinden.
d. Panelbijeenkomsten
De belangrijkste onderzoeksbevindingen uit de interviews, deskresearch en (aan-
vullende) dataverzameling zijn in vier panelbijeenkomsten aan vertegenwoordigers
van lerarenopleidingen voorgelegd. In deze bijeenkomsten is de stand van zaken
aan de orde gesteld en is gevraagd naar factoren die de implementatie van de
Beleidsagenda bevorderen of belemmeren. De panelbijeenkomsten zijn voor drie
groepen lerarenopleidingen georganiseerd (zie bijlage twee): lerarenopleidingen ba-
sisonderwijs (pabo's), eerste- en tweedegraads hbo-lerarenopleidingen en universi-
taire lerarenopleidingen (ulo's). Naast drie bijeenkomsten met vertegenwoordigers
op managementniveau heeft de inspectie een panelbijeenkomst gehouden met
reken- en taaldocenten van de pabo's. In aanvulling op de vier panelbijeenkomsten
is met vertegenwoordigers van een aantal universitaire en tweedegraads leraren-
opleidingen en pabo's gesproken.
e. Terugkoppeling onderzoeksgegevens
Terugkoppeling van onderzoeksgegevens heeft op twee manieren plaatsgevonden.
In de eerste plaats heeft tijdens het onderzoek een terugkoppeling plaatsgevon-
den naar de begeleidingscommissie van de monitor. Deze bijeenkomst diende om
tussentijds over het onderzoeksproces te rapporteren en toelichting op specifieke
afspraken en implementatieprocessen te vragen. In de tweede plaats heeft de
inspectie de uitkomsten van de panelbijeenkomsten voor een inhoudelijke reactie
voorgelegd aan de monitorgroep van de HBO-raad en aan de interdisciplinaire
commissie lerarenopleidingen (VSNU/ICL).
3. rapportage
Over de onderzoeksresultaten wordt gerapporteerd in het voorliggende eindrap-
port Monitor Beleidsagenda lerarenopleidingen. Dit rapport beschrijft de resultaten
voor de hbo- en wo-lerarenopleidingen, uitgaande van de stand van zaken per 1
december 2007.
27
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
Met OCW is afgesproken dat de inspectie in januari 2008 de belangrijkste onder-
zoeksresultaten in een veldraadpleging aan vertegenwoordigers van het onderwijs-
veld (po, vo en bve) zal voorleggen.
28
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
29
30
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
4. Kwaliteit van de instroom naar de pabo's
4.1 Afspraken en geplande producten
In de Beleidsagenda spitst de kwaliteit van de instroom zich toe op de kwaliteit
van de studenten die naar de pabo gaan. De kwaliteit van de instroom van de uni-
versitaire lerarenopleiding staat niet ter discussie omdat de wo-bachelor verplicht
is voor toelating. Er wordt vanuit gegaan dat deze instroom geen deficiënties kent
op het gebied van basisvaardigheden als rekenen en taal. Ook de tweede- en eer-
stegraadsinstroom in de hbo-lerarenopleidingen blijft buiten beschouwing. Mede
door de aandacht die de media sinds enige tijd besteden aan het lage niveau van
rekenvaardigheid van pabo-studenten, concentreert de zorg om de kwaliteit van
de instroom zich voornamelijk op het niveau van de reken- en taalvaardigheid van
de eerstejaars pabo-studenten. Dit probleem is niet ontstaan aan het begin van de
pabo. De basis daarvoor is al eerder gelegd. Daarover zijn OCW en de HBO-raad
het met elkaar eens; het probleem is veel breder dan de pabo. Daarom worden er
ook inspanningen verricht om de reken- en taalvaardigheid van leerlingen in het
vo en deelnemers aan het mbo te verhogen of op zijn minst te onderhouden. Dat
laatste geldt vooral voor het vo; in het mbo is er ook sprake van achterstand.
Volgens de Beleidsagenda moeten studenten die zich voor de pabo inschrijven
beschikken over een substantieel hoger niveau in taal en rekenen dan nu het geval
is en eind 2006 moeten maatregelen in uitvoering zijn genomen die het niveau
garanderen. Verder dient het instroomniveau van elke student te worden bepaald,
evenals de deficiënties die in het eerste jaar dienen te worden weggewerkt. Wan-
neer dat laatste niet het geval is, kunnen deze studenten niet worden toegelaten tot
het tweede jaar, ook niet aan een andere pabo (bindend negatief studieadvies).
Hbo-bestuurscharter
In het verlengde van de Beleidsagenda heeft de minister toegezegd zorg te dragen
voor een substantiële verhoging van het taal- en rekenniveau van de instromende
pabo-studenten. Deze zal met ingang van het studiejaar 2008-2009 gerealiseerd
zijn. De minister heeft er ook op gewezen dat dit een actieve rol vereist van het
voortgezet onderwijs en van het middelbaar beroepsonderwijs. Als tussenstap zijn
de pabo's overeengekomen een landelijke taal- en rekentoets in te voeren.
De HBO-raad is met de instellingen overeengekomen dat van elke student die naar
de pabo gaat het reken- en taalniveau zal worden vastgesteld door middel van een
door het Cito ontwikkelde reken- en taaltoets. Degenen die de norm niet halen,
krijgen een negatief studieadvies. De volgende afspraken zijn gemaakt:
· De rekentoets en daaraan verbonden een landelijk bindend studieadvies
wordt ingevoerd voor de instroom van 2006-2007. Voor de rekentoets geldt
een landelijke norm (cesuur).
· Ook de taaltoets wordt in dat studiejaar ingevoerd, naar verwachting wordt de
landelijke norm in de loop van datzelfde jaar vastgesteld. De toetsen worden
aan het begin van het studiejaar afgenomen.
· Voor de taaltoets geldt het eerste jaar een adviesnorm, maar met ingang van
het studiejaar 2007-2008 geldt een landelijk vastgestelde norm.
· Studenten die niet aan de norm voldoen voor de taal- en/of rekentoets worden
niet toegelaten tot het tweede jaar, ook niet op een andere pabo.
· De toetsen worden aan het begin van het studiejaar afgenomen. Voor de stu-
diejaren 2007-2008 en 2008-2009 zal dat voor 1 oktober zijn.
31
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
De afspraken gelden voor drie achtereenvolgende studiejaren, tot en met het stu-
diejaar 2008-2009. Het betreft in principe een tijdelijke maatregel.
4.2 Stand van zaken producten en afspraken
De rekentoets
De HBO-raad heeft het Cito opdracht gegeven een rekentoets en een taaltoets te
ontwikkelen. De rekentoets is gebaseerd op een toets die al eerder op verzoek van
een hogeschool was ontwikkeld, de WISCAT-pabo. Met de rekentoets WISCAT-
pabo stellen pabo's vast of instromende eerstejaars studenten voldoen aan de
landelijk vastgestelde norm voor rekenvaardigheid. De rekentoets maakt gebruik
van een opgavenbank waaruit computergestuurde adaptieve toetsen worden sa-
mengesteld. Dat zijn toetsen waarvan de moeilijkheidsgraad zich aanpast aan de
vaardigheid van de student: elke student krijgt een toets op maat.
De toets bestaat uit vijftig opgaven en is samengesteld uit rekenopgaven die voorko-
men in de Cito-eindtoets voor groep acht, aangevuld met opgaven van hetzelfde niveau,
ontwikkeld door pabo-docenten. De opgaven beslaan de volgende domeinen:
· hoofdrekenen;
· basisvaardigheden;
· breuken, procenten, verhoudingen en decimale getallen;
· meten en meetkunde.
De toets wordt via de computer afgenomen. De adviestijd daarvoor is negentig
minuten. Na afloop krijgt de student informatie over de totaalscore en de scores op
de verschillende onderdelen. Via het scherm wordt de student direct meegedeeld
of hij of zij voldoet aan de landelijke norm. Daarvoor is een score van 103 vereist,
die staat gelijk aan het schoolcijfer 5,5.
De student mag twee keer herkansen als hij de eerste keer niet aan de norm vol-
doet. Studenten hebben recht van inzage maar moeten daarvoor op vastgestelde
data en tijden naar het Cito in Arnhem komen, nadat zij zich hebben aangemeld.
De taaltoets
Het Cito heeft voor de ontwikkeling van de taaltoets gebruik gemaakt van on-
dersteuning door het Expertisecentrum Nederlands van de Radboud Universiteit.
De taaltoets-pabo bestaat uit 150 opgaven die het schriftelijk taalgebruik van de
studenten op indirecte wijze meten. Pabo-docenten zijn actief betrokken geweest
bij de toetsconstructie. De toets bestaat uit de volgende onderdelen:
· spelling toepassen;
· formuleren;
· interpunctie;
· basisgrammatica.
De toets wordt op de computer afgenomen. Er zijn vier verschillende, maar gelijk-
waardige, versies. Dit om de geheimhouding te garanderen. Na de afname krijgen
studenten informatie over hun eindscore en hun scores op de onderdelen. Voor de
toets geldt een adviesnorm van 113. Deze norm komt overeen met de prestaties
van goede havo 4-leerlingen op de toets. Dat wil zeggen dat 76 procent van de
opgaven goed beantwoord moet worden. Studenten mogen twee keer herkansen.
Net als voor de rekentoets zijn er acht inzagemomenten op het Cito.
32
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Stand van zaken
Met ingang van het studiejaar 2006-2007 is bij alle studenten die instromen in de
pabo de rekentoets afgenomen. Daarbij is de landelijke, verplichte, norm gehan-
teerd. Dit was ook het geval voor het studiejaar 2007-2008.
In 2006-2007 is ook de taaltoets voor het eerst landelijk afgenomen, zes pabo's
namen daaraan niet deel. Voor deze toets gold toen nog een adviesnorm. Op ba-
sis van een analyse van experts is de taaltoets 2007-2008 bijgesteld; de opgaven
over spellingsregels en afbreking zijn verwijderd uit de toets. Ook bij de afname
in het jaar 2007-2008 is een adviesnorm gehanteerd; daarmee week men af van
de afspraak in het charter. Voor het tweede jaar van afname zou namelijk een
verplichte norm gelden. Reden voor het handhaven van de adviesnorm is dat de
taaltoets nog niet aan de hoge kwalitatieve eisen voldoet, zoals die gelden voor
de rekentoets. Naar verwachting wordt in het studiejaar 2008-2009 een landelijke
norm gehanteerd. Naar zeggen van de HBO-raad leidt een onvoldoende score op
de taaltoets niet in alle gevallen tot een negatief bindend studieadvies. Dit wordt
overgelaten aan de pabo.
Studenten die niet aan de norm voor taal en/of rekenen voldoen, worden niet
toegelaten tot het tweede jaar, ook niet op andere pabo's. In de praktijk komt
het sporadisch voor dat studenten, na bespreking in de examencommissie, wel
doorgaan (zie ook 4.3).
Remediëring
OCW heeft een inventariserend onderzoek (april 2007) gedaan naar de beschik-
baarheid van remediërend materiaal voor rekenen en taal. Dit onderzoek wees uit
dat er voldoende materiaal aanwezig is. Voor taal, waar remediëring iets minder
eenvoudig ligt, wordt dit bevestigd door het Expertisecentrum Nederlands. Het
onderzoek wees ook uit dat een goede begeleiding minstens zo belangrijk is als
de beschikbaarheid van materiaal. Er werd een opmerkelijk verschil geconstateerd
tussen de feitelijke lestijd die opleidingen besteden aan taal en rekenen in het kader
van `bijspijkeren'.
Het IVA heeft in opdracht van het ministerie van OCW nader onderzoek gedaan
naar de aard en de oorzaken van taal- en rekenproblemen bij instromers op de le-
rarenopleidingen basisonderwijs. Hiertoe is het toeleverend onderwijs (met name
havo en de mbo-opleiding tot onderwijsassistent) nader onder de loep genomen.
Onder andere is nagegaan welke aanpakken scholen voor vo en mbo hanteren om
met de problemen om te gaan en in hoeverre dit ook beleid is.
De HBO-raad organiseerde in oktober 2007 een enquête naar het aanbod van
remediëring en begeleiding op de pabo's. Vraag daarbij is hoeveel tijd de student
besteedt aan remediëring, zowel in contacttijd als via zelfstudie. De resultaten zijn
nog niet bekend.
Reken en taalniveau in vo en mbo
De verbetering van de taal- en rekenvaardigheid in het primair onderwijs staat hoog
op de politieke agenda. OCW heeft op zich genomen actie te ondernemen om het
taal- en rekenniveau in het onderwijs voorafgaand aan de pabo te verhogen. De
commissie Doorlopende Leerlijnen, ingesteld in mei 2007, buigt zich over dit on-
derwerp. Deze commissie komt naar verwachting begin 2008 met aanbevelingen.
Daarnaast heeft het ministerie van OCW samen met scholen de kwaliteitsagenda
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
primair onderwijs opgesteld, waarin dit onderwerp een prominente plaats krijgt. In
samenwerking met de sector wordt vastgelegd wat leerlingen aan het einde van
de basisschool moeten kennen en kunnen als het gaat om taal en rekenen. In 2006
zijn door OCW afspraken gemaakt over de ontwikkeling van specificaties voor de
nieuwe (globale) kerndoelen onderbouw vo voor wiskunde en Nederlands en voor
specificaties binnen de algemene kwalificatieprofielen mbo.
Voor toekomstige pabo-studenten bestaat de mogelijkheid de toetsen al in het vo
of mbo af te leggen. Een maatregel die overigens niet bijdraagt tot het verhogen
van het reken- en taalniveau van alle deelnemers in het mbo, omdat deze alleen
van toepassing is op mbo-deelnemers die later naar de pabo willen gaan. In het
studiejaar 2006-2007 hebben 48 deelnemers de pabo-toets gemaakt.
Om de taalvaardigheid in het mbo te verhogen heeft het CINOP, centrum voor in-
novatie van opleidingen, het aanvalsplan `hooggeletterdheid' gestart.
4.3 Implementatie op de opleidingen
Uit cijfers van de HBO-raad blijkt dat 76 procent van de eerstejaars studenten die
in september 2006 zijn gestart met de pabo, de rekentoets heeft behaald aan
het eind van het studiejaar. Voor de taaltoets is dat 49 procent (kolom `totaal' in
onderstaande figuur). De resultaten hangen sterk samen met de vooropleiding van
studenten: studenten die met een mbo-diploma zijn begonnen aan de pabo, slagen
minder dan havisten en vwo'ers.
12 procent van de eerstejaars studenten heeft aan het eind van het studie-
jaar 2006-2007 een negatief bindend studieadvies gekregen omdat zij na
twee herkansingen niet zijn geslaagd voor de reken- en/of taaltoets. Het
percentage studenten dat slaagt voor de derde poging ligt voor de reken-
toets anderhalf keer hoger dan bij de eerste poging, zo blijkt uit cijfers van de
HBO-raad (voor de taaltoets zijn geen cijfers bekend). Het totaal aantal pabo-stu-
denten dat uitvalt in het eerste jaar ligt voor het cohort 2006-2007 op 39 pro-
cent; in de jaren daarvoor lag dat percentage tussen de 25 procent en 31 procent.
Figuur 4.3a Percentage studenten dat is geslaagd voor de reken- en taaltoets aan het einde van het eerste
studiejaar, cohort 2006-2007, naar vooropleiding.
Rekentoets %studenten geslaagd
Taaltoets %studenten geslaagd
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Mbo Havo Vwo Anders/onbekend Totaal
(Bron: HBO-raad)
34
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Alle pabo's gebruiken met ingang van het jaar 2006-2007 de landelijke rekentoets
en de voorgeschreven norm. Een negatieve score voor rekenen aan het eind van
het eerste jaar - op basis van de rekentoets - leidt op alle pabo's tot een negatief
bindend studieadvies. Er wordt door de pabo's verschillend omgegaan met het
(negatief) bindend studieadvies op basis van de toetsresultaten voor taal. De pabo's
hanteren al sinds enige jaren reken- en taaltoetsen, nieuw was het gegeven dat nu
van een landelijke gestandaardiseerde toets gebruik gemaakt wordt, waarbij alle
pabo's dezelfde norm hanteren.
De opleidingen ondervonden bij de start in 2006 een aantal aanloopproblemen: de
invoering van de digitale toets zorgde voor technische en organisatorische proble-
men. Daarnaast kwam de informatievoorziening in het gedrang door de snelheid
waarmee de toets landelijk werd ingevoerd. Docenten rekenen en taal gaven aan
dat zij te laat zijn geïnformeerd over de inhoud van de toetsen en de normering,
waardoor zij studenten niet goed konden voorbereiden op de eerste afname. De
technische aanloopproblemen zijn deels opgelost, maar de vertegenwoordigers
van de pabo's waarmee de inspectie heeft gesproken, geven nog andere knelpun-
ten aan. De meeste pabo's hebben bezwaren tegen het adaptieve karakter van
de rekentoets: zij vinden dat een adaptieve toets verwarring schept bij studenten
en stressverhogend werkt, omdat de opdrachten steeds de grens van het reken-
vermogen testen. Sommige rekendocenten vinden de norm van de rekentoets
te laag. Anderzijds is er behoefte aan landelijke afspraken voor het omgaan met
uitzonderingsgevallen, bijvoorbeeld voor studenten met een functiebeperking of
studenten die de opleiding graag voor het beroep zou behouden. De inspectie vindt
het gewenst dat de discussie hierover gevoerd wordt. Weliswaar is er beperkte
juridische ruimte om in individuele gevallen de toets aan te passen, een extra her-
kansing te geven of een student voorwaardelijk toe te laten tot het tweede jaar,
maar het is niet gewenst dat het beleid van de opleidingen op dit punt uiteen gaat
lopen. Ook het inzagerecht blijft een knelpunt. Studenten kunnen de toetsresulta-
ten inzien bij het Cito in Arnhem, maar dat is geen oplossing voor de verder weg
gelegen hogescholen. De pabo's vinden de feedback per domein, die nu aan het
eind van de toets wordt gegeven, te globaal.
Het wegwerken van deficiënties voor rekenen en taal in de propedeuse is verschil-
lend georganiseerd en vindt zowel binnen als buiten het curriculum plaats. Som-
mige opleidingen kennen studiepunten toe voor de aanwezigheid bij extra lessen of
voor deelname aan de toets, maar het gaat steeds om een klein aantal (een tot drie
ects). Ook worden er zomer- en bijspijkercursussen georganiseerd. Deze hebben
volgens de docenten een aantoonbaar effect op de resultaten, maar de remediëring
legt een organisatorische en financiële druk op de pabo's.
De pabo's zien een aantal effecten van de invoering van de landelijke toetsen en
het daaraan gekoppelde bindend studieadvies. De invoering van de toetsen heeft
een positief effect gehad op de beeldvorming binnen de opleiding: de vakken re-
kenen en taal worden door studenten en mededocenten nu serieus genomen. De
opleidingen waarderen het dat er nu landelijke afspraken bestaan over het vereiste
reken- en taalniveau.
Problematisch is dat de instroom terug loopt en de uitval in het eerste jaar is
toegenomen, met name onder mbo-instromers en allochtone studenten. Dat is
35
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
maatschappelijk ongewenst, gezien het tekort aan met name allochtone leraren.
Wanneer de norm en het bindend studieadvies voor taal verplicht wordt, zal deze
uitval naar verwachting verder toenemen. De pabo's pleiten voor een verbetering
van het reken- en taalniveau binnen het stelsel.
4.4 Conclusie
Volgens de Beleidsagenda moeten studenten die zich voor de pabo inschrijven
beschikken over een substantieel hoger niveau in taal en rekenen dan nu het geval
is en eind 2006 moeten maatregelen in uitvoering zijn genomen die het niveau
garanderen. Verder dient het instroomniveau van elke student te worden bepaald,
evenals de deficiënties die in het eerste jaar dienen te worden weggewerkt. Wan-
neer dat laatste niet het geval is, kunnen deze studenten niet toegelaten worden tot
het tweede jaar, ook niet aan een andere pabo (bindend negatief studieadvies).
In het verlengde van de Beleidsagenda heeft de minister toegezegd zorg te dragen
voor een substantiële verhoging van het taal- en rekenniveau van de instromende
pabo-studenten. Deze zal met ingang van het studiejaar 2008-2009 gerealiseerd
zijn. De minister heeft er ook op gewezen dat dit een actieve rol vereist van het
voortgezet onderwijs en van het middelbaar beroepsonderwijs. Als tussenstap zijn
de pabo's overeengekomen een landelijke taal- en rekentoets in te voeren.
De rekentoets is conform de afspraken door alle pabo's ingevoerd met ingang van
het studiejaar 2006-2007. Voor de toets geldt een landelijk verplichte norm. Een
negatieve score voor rekenen aan het eind van het eerste jaar - op basis van de
rekentoets - leidt op alle pabo's tot een negatief bindend studieadvies. Studenten
met een negatief bindend studieadvies worden niet toegelaten tot het tweede
jaar, ook niet bij een andere pabo. Ook de taaltoets kwam in 2006-2007 landelijk
beschikbaar, maar was in dat jaar nog niet verplicht en is door zes pabo's een jaar
later ingevoerd. Voor de taaltoets geldt nog een adviesnorm, ook voor het jaar
2007-2008. In 2007-2008 hebben alle pabo's de landelijke toets gebruikt; of alle
pabo's zich aan de adviesnorm houden, is niet bekend. Er wordt door enkele pabo's
op eigen wijze omgegaan met het (negatief) bindend studieadvies op basis van de
toetsresultaten. Alle pabo's bieden extra programma's aan voor rekenen en taal
(remediëring). Het wegwerken van deficiënties voor rekenen en taal is verschillend
georganiseerd en vindt zowel binnen het curriculum (waarbij studiepunten worden
toegekend) als buiten het curriculum plaats.
De inspectie stelt vast dat de pabo's de afspraken in de Beleidsagenda grotendeels
hebben uitgevoerd. De rekentoets is conform de afspraken ingevoerd. Voor de
taaltoets is dat ook het geval, maar daarbij moet worden aangetekend dat het ont-
breken van een landelijk bindende norm voor taal, nog het zicht belemmert op de
effectiviteit van de maatregel. Pas wanneer de norm verplicht is en alle pabo's zich
eraan houden, zal de precieze omvang van het probleem van het te lage taalniveau
duidelijk zijn. Er is bij de opleidingen nog wel behoefte aan landelijke afspraken
voor het omgaan met uitzonderingsgevallen, bijvoorbeeld voor studenten met een
functiebeperking of studenten die de opleiding graag voor het vak zou behouden.
De inspectie vindt het gewenst dat de discussie hierover gevoerd wordt, om te
voorkomen dat het beleid van de opleidingen op dit punt uiteen gaat lopen. Verder
geven de meeste pabo's aan bezwaren te hebben tegen het adaptieve karakter
van de rekentoets.
36
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Volgens de afspraken draagt de minister zorg voor een substantiële verhoging
van het taal- en rekenniveau van de instromende studenten; hiervoor is door het
ministerie van OCW een aantal zaken in gang gezet. De effecten van deze maat-
regelen zullen echter pas op de langere termijn zichtbaar zijn; het is niet reëel om
te verwachten dat het taal- en rekenniveau van instromende studenten in 2009 zal
zijn verbeterd. Een voortzetting van de taal- en rekentoets na 2008 ligt daarmee in
de rede. Een verbetering van het niveau in het toeleidende onderwijs is volgens de
inspectie urgent. Een belangrijk effect van de invoering van de reken- en taaltoets,
is de toename van de uitval in het eerste jaar. Dit effect doet zich vooral voor onder
mbo-instromers en allochtone studenten. Het aandeel van allochtone studenten op
de pabo is al laag: zij vormen ongeveer tien10 procent van de totale pabo-populatie.
De opleidingen verwachten dat het aantal allochtone uitvallers nog zal stijgen wan-
neer een verplichte norm voor de taaltoets wordt ingevoerd. Daarbij komt dat de
laatste twee jaar de instroom op de pabo's daalt. Deze situatie vormt een groot
maatschappelijk probleem, te meer daar de komende jaren een ernstig tekort aan
leraren wordt verwacht. Ervaring heeft geleerd dat bij tekorten in het onderwijs
de kwaliteit onder druk komt te staan. Dat moet voor de pabo's op alle mogelijke
manieren voorkomen worden. Het primaat moet liggen bij de kwaliteit van de aan-
staande leraren, zeker nu er hard gewerkt wordt om deze te verhogen. Er mogen
geen concessies worden gedaan aan het niveau van de toekomstige leraren.
37
38
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
5. Kwaliteit van de EVC-procedure
5.1 Afspraken en geplande producten
De Beleidsagenda stelt dat opleidingen meer garanties moeten creëren voor de
vaststelling van de kwaliteit en de competenties van de instromende studenten. Zij
moeten daartoe beschikken over gevalideerde instrumenten en een voorgeschre-
ven procedure. Afspraak is dat dit in 2007 gerealiseerd zal zijn. Met ingang van het
studiejaar 2007/2008 worden zowel aan de universitaire als de hbo- lerarenopleidin-
gen instromende studenten beoordeeld op basis van de ontwikkelde procedure en
de gevalideerde instrumenten. De examencommissie heeft de exclusieve bevoegd-
heid vrijstellingen te verlenen en maatwerktrajecten vast te stellen.
De Beleidsagenda geeft aan welke stappen doorlopen dienen te worden om te
komen tot een goede uitvoeringspraktijk van de EVC-procedure. De agenda verwijst
daarbij naar het verzamelen van good practices om op basis daarvan instrumenten
te valideren.
Hbo- bestuurscharter
Hogescholen zullen de kwaliteitsstandaard voor EVC hanteren en zullen daarover
rapporteren in hun zelfevaluaties die zij opstellen in het kader van het accreditatie-
proces. Accreditatie zal in 2009 voor de pabo's en in 2010 voor de tweedegraads
lerarenopleidingen plaatsvinden.
Werkplan uitvoering ICL (Interdisciplinaire Commissie Lerarenopleidingen)
In haar Werkplan stelt de ICL dat per augustus 2007 alle ulo's dezelfde principes
hanteren voor het omgaan met EVC's en dat elke ulo duidelijk kan maken via welke
instrumenten en procedures EVC's worden vastgesteld.
5.2 Stand van zaken producten en afspraken
Hbo
In het hbo zijn geen good practices verzameld, wel zijn richtlijnen voor de EVC-
procedure ontwikkeld en vastgesteld (november 2006). Deze procedure is opgeno-
men in een bijlage van het bestuurscharter. De instellingen zijn autonoom en dus
zelf verantwoordelijk voor de implementatie. De voortgang van de implementatie
is door de monitorgroep van de de HBO-raad in het najaar van 2007 onderzocht
door de colleges van bestuur van de hogescholen een vragenlijst voor te leggen
(najaar 2007). Verder rekent de HBO-raad er op dat bij de naderende accreditatie
van de lerarenopleidingen duidelijk zal worden of er inderdaad sprake is van een
goede uitvoeringspraktijk.
Wo
De ICL heeft de weg, zoals aangegeven in de Beleidsagenda, gevolgd: er is een
inventarisatie gemaakt van de praktijken op het gebied van EVC, er zijn projecten
per instelling gestart, daarover is gerapporteerd en dat heeft geleid tot een geza-
menlijke aanpak voor het omgaan met EVC's. Die aanpak is vastgelegd in de `Over-
eenkomst met betrekking tot principes voor het omgaan met eerder verworven
competenties' die in november 2006 vastgesteld door de ICL. In december 2007
verschijnen de richtlijnen voor EVC's in brochurevorm. De ulo's passen hun eigen
procedures aan op basis van de richtlijnen uit de overeenkomst. Een landelijke
werkgroep van de ICL zal de praktijken van de diverse ulo's met betrekking tot
39
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
EVC's evalueren en zo nodig aanpassingen voorstellen. Naar verwachting gebeurt
dit in het voorjaar van 2008.
Producten hbo en wo
Zowel de ICL als de HBO-raad hebben een document opgesteld waarin richtlijnen
zijn opgenomen die de kwaliteit van EVC-procedures beogen te borgen: de `Over-
eenkomst met betrekking tot het omgaan met eerder verworven competenties'
en de `Kwaliteitsstandaard voor EVC-procedures'. De `Overeenkomst' van de ICL
bestaat uit 14 punten waartoe ulo's zich verplichten bij het uitvoeren van EVC-
procedures. Het betreft vooral afspraken en richtlijnen over de uitvoering en de aan-
kondiging van een eerste evaluatie na een jaar. De Overeenkomst heeft niet zo zeer
het karakter van criteria te stellen aan de EVC-procedure. Aan de Overeenkomst is
de Kwaliteitscode EVC van het kenniscentrum EVC toegevoegd: deze heeft meer
betrekking op de procedure zelf. Ook is een praktisch stroomschema toegevoegd
dat opleidingen helpt bij het toepassen van een EVC-procedure.
De HBO-raad heeft een iets andere weg gekozen, namelijk die van het opstellen
van criteria waaraan de EVC-procedure moet voldoen. Voor zes aspecten van de
EVC-procedure worden criteria geformuleerd. Het betreft:
· visie en beleid van de opleiding;
· doel van EVC;
· rechten van de individuele deelnemers;
· vertrouwen in de procedure en instrumenten bij kandidaat, opleiding en werk-
veld;
· deskundigheid van assessoren en begeleiders;
· kwaliteitsborging.
De hbo-criteria zijn meer ambachtelijk en specifiek; gericht op de procedure zelf,
vooral op de zorgvuldigheid en rechtvaardigheid daarvan. Daarbij wordt ook aan-
dacht besteed aan de ethische kant van beoordelen (privacy is gewaarborgd bij-
voorbeeld). De Overeenkomst van de ICL is minder specifiek.
Zowel ICL als HBO-raad laten het aan de opleidingen over hun procedures aan te
passen. Hier hebben de opleidingen dus enige vrijheid in. Noch HBO-raad, noch
ICL leveren kant en klare instrumenten aan hun leden. Ondanks de hierboven ge-
constateerde verschillen in benadering zijn zowel het de Kwaliteitsstandaard als de
Overeenkomst van dien aard dat zij, bij toepassing in de praktijk, bevorderen dat de
kwaliteit van studenten op verantwoorde wijze wordt vastgesteld.
40
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
5.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo
Figuur 5.3a Percentage opleidingen dat per september 2007 afdoende voorziet in een onafhankelijke en
kwalitatief verantwoorde EVC-procedure (28 pabo's, 11 tweedegraads lerarenopleidingen)
Pabo'`s Lerarenopleidingen
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
al voorzien Per 1-1-2008 Per 1-9-2008 voert niet in
(sept 07)
ron: HBO-raad)
(B
Uit een onderzoek van het Ruud de Moorcentrum, uitgevoerd in 2006, bleek dat
er een grote verscheidenheid aan procedures door de hogescholen wordt gehan-
teerd. De HBO-raad heeft een vragenlijst uitgezet om de stand van zaken rond de
implementatie van het bestuurscharter te peilen. Uit de resultaten van de hbo-
monitor blijkt dat 10 van de 28 pabo's naar eigen zeggen per september 2007 af-
doende voorzien in een onafhankelijke en kwalitatief verantwoorde EVC-procedure.
Twee pabo's geven aan géén aparte EVC-procedure in te voeren. Daarvoor is als
reden opgegeven dat de desbetreffende pabo's geen zij-instroomtrajecten aan-
bieden en er geen grond is voor een EVC-procedure. De overige zestien pabo's
hebben de EVC-procedure nog niet afdoende ingevoerd, maar zijn dat wel van plan
en verwachten in januari 2008 (vijf pabo's) of september 2008 (elf pabo's) aan de
afspraken te kunnen voldoen. Van de lerarenopleidingen zegt ongeveer de helft
(vijf van de elf) per september 2007 afdoende te voorzien in een onafhankelijke en
kwalitatief verantwoorde EVC-procedure. De overige zes opleidingen hebben de
EVC-procedure nog niet afdoende ingevoerd, maar zijn dat wel van plan en ver-
wachten in januari 2008 (twee opleidingen) of september 2008 (vier opleidingen)
aan de afspraken te kunnen voldoen.
Uit de gesprekken die de inspectie heeft gevoerd met betrokkenen, blijkt dat alle
opleidingen verwachten de EVC-procedure in september 2008 ingevoerd te heb-
ben. Of daarmee per september 2008 de doelen uit de Beleidsagenda een goede
uitvoeringspraktijk van de EVC-procedure - verwezenlijkt zullen zijn, is nog de vraag.
Er zijn veel onduidelijkheden, zowel inhoudelijk als procedureel. Zo is het voor
de lerarenopleidingen onduidelijk welke inhoudelijke eisen worden gesteld aan
de vakinhoudelijke kennis en moet in veel gevallen de aansluiting op het vrijstel-
lingenbeleid van de opleiding nog worden uitgewerkt. Standaardisering kan pas
41
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
plaatsvinden als `de kennisbasis' landelijk is vastgesteld en de domeincompetenties
en profielen overal zijn ingevoerd.
De pabo's geven aan dat zij elkaars EVC-besluiten niet per definitie over zullen
nemen, omdat er geen garantie is dat de afgesproken criteria zijn verwerkt door
alle hogescholen. Bovendien is het gebruik van de procedure verschillend voor de
verschillende doelgroepen. De assessments voor zij-instromers in het beroep zijn
wel gestandaardiseerd. Een ander knelpunt is de verhouding tussen het centrale
niveau van de instelling en de opleidingen. Veel hogescholen kennen op instel-
lingsniveau een EVC-centrum; de criteria in het charter sporen niet altijd met de
hogeschoolbrede EVC-procedure. Een complicerende factor is dat verschillende
partijen zijn betrokken bij de invoering: EVC-centra vallen onder het ministerie van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid, omdat zij deel uitmaken van de kwaliteitscen-
tra, maar ook OCW is erbij betrokken. Daarmee samenhangend speelt de toege-
nomen invloed van de examencommissie een rol: de examencommissie van de
opleiding kan afwijken van het advies dat is uitgebracht door het hogeschoolbrede
EVC-centrum. Het bestaan van een hogeschoolbreed EVC-centrum kan echter ook
positief werken; opleidingen kunnen gebruik maken van bestaande voorzieningen
en van aanwezige expertise.
Wo
De inspectie heeft een vragenlijst uitgezet bij de ulo's om de stand van zaken ten
aanzien van de implementatie van de Beleidsagenda per september 2007 te peilen.
Uit de antwoorden blijkt dat de landelijke EVC-procedure is of wordt geïmplemen-
teerd door alle ulo's. De ulo's zeggen de landelijk ontwikkelde EVC-procedure en
instrumenten volledig (vier ulo's) of in ruime mate (eveneens vier ulo's) te gebruiken
bij het toekennen van EVC's. Het merendeel van de ulo's zegt het curriculum in-
middels zo te hebben ingericht, dat maatwerktrajecten op basis van EVC-besluiten
mogelijk zijn. De maatwerktrajecten zijn nog in ontwikkeling of gedeeltelijk gereed.
De gesprekken met ulo-vertegenwoordigers bevestigen het beeld dat de EVC-pro-
cedure breed wordt gedragen. De EVC-procedures zijn bij alle vertegenwoordigde
ulo's vastgelegd in de OER. Bij een aantal ulo's vinden nog aanpassingen plaats
aan de vormgeving en formulering, zodanig dat andere ulo's het EVC-besluit zono-
dig kunnen overnemen. Er worden geen grote knelpunten genoemd: opgelopen
vertraging is het gevolg van prioriteitstelling binnen de opleiding.
5.4 Conclusie
De Beleidsagenda stelt dat opleidingen meer garanties moeten creëren voor de
vaststelling van de kwaliteit en de competenties van de instromende studenten.
Zij moeten daartoe in 2007 beschikken over gevalideerde instrumenten en een
voorgeschreven procedure. Om te komen tot een goede uitvoeringspraktijk van
de EVC-procedure zullen good practices worden verzameld. Met ingang van het
studiejaar 2007/2008 worden zowel aan de universitaire als de hbo- lerarenoplei-
dingen instromende studenten beoordeeld op basis van de ontwikkelde procedure
en de gevalideerde instrumenten.
Zowel ICL als HBO-raad hebben landelijke richtlijnen opgesteld die beogen de kwa-
liteit van de EVC-procedure te borgen. Per september 2007 zijn de voorwaarden
voor een goede uitvoeringspraktijk daarmee aanwezig. In het wo zijn daarnaast
praktijkbeschrijvingen verzameld; in het hbo is dat niet gebeurd. De afspraak uit de
Beleidsagenda dat met ingang van het studiejaar 2007/2008 instromende studen-
42
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
ten beoordeeld worden op basis van de ontwikkelde procedure en gevalideerde
instrumenten, is echter nog niet ten volle gerealiseerd. Een groot deel van de
opleidingen geeft aan nog bezig te zijn met de aanpassingen van de eigen EVC-
procedure; het gaat daarbij om tweederde deel van de pabo's en de helft van zowel
de tweedegraads als de universitaire lerarenopleidingen. Voor de implementatie
van de landelijke richtlijnen werkte de aanwezigheid van een hogeschoolbreed
EVC-beleid deels bevorderend, deels belemmerend. Opleidingen binnen een grote
hogeschool konden gebruik maken van de aanwezige expertise, maar anderzijds
lieten in sommige gevallen de hogeschoolbrede EVC-procedures geen ruimte aan
opleidingsspecifieke vereisten. Dit punt speelt met name in het hbo. De ulo's zijn
verder gevorderd met de implementatie van de EVC-procedure en werken aan
maatwerktrajecten waarvan sommigen al gereed zijn.
Hoewel alle opleidingen verwachten de EVC-procedure in september 2008 inge-
voerd te hebben, betwijfelt de inspectie of daarmee per september 2008 over
de gehele linie een goede uitvoeringspraktijk van de EVC-procedure gestalte zal
hebben gekregen. De zorg betreft met name het hbo, waar nog onduidelijkheden
moeten worden opgelost, zowel inhoudelijk als procedureel. Zo is het voor de
lerarenopleidingen nog niet duidelijk welke inhoudelijke eisen worden gesteld op
het gebied van de vakcompetenties en moet in veel gevallen de aansluiting op
het vrijstellingenbeleid van de opleiding nog worden uitgewerkt. Standaardisering
kan pas plaatsvinden als deze inhoudelijke eisen landelijk zijn vastgesteld en de
domeincompetenties en profielen overal zijn ingevoerd.
43
44
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
6. Borging van het HO-niveau en bekwaamheidseisen
6.1 Afspraken en geplande producten
Om het niveau van de lerarenopleidingen te waarborgen, is afgesproken dat de
opleidingen uiterlijk in 2007 werken met curricula die passen bij de nieuwe op
basis van de wet BIO vastgestelde relatief brede sets van bekwaamheidseisen
en van ho-niveau zijn. De brede bekwaamheid die vereist is, wordt ingekleurd met
diverse uitstroomprofielen, aldus de Beleidsagenda. Die uitstroomprofielen kunnen
zich richten op een bepaald deel van het onderwijs of op een bepaald aspect. Om
die brede bekwaamheid te bereiken of het vereiste niveau duidelijk te maken
hebben HBO-raad en ICL op zich genomen het uitstroomprofiel van hun opleidingen
te beschrijven, evenals de specialisaties en differentiaties waarmee dat ingekleurd
kan worden. Dat is uiterlijk per 1 september 2006 gebeurd. Vereiste is dat de
uitwerking van generieke opleidingscompetenties kan rekenen op draagvlak bij de
beroepsgroep en de scholen. Ook de curricula zullen worden aangepast aan de te
formuleren profielen. Dat houdt in dat zij flexibel moeten zijn en rekening houden
met de verschillende doelgroepen en instroommomenten.
Hbo-bestuurscharter
Het vertrekpunt voor de hbo lerarenopleidingen om het ho-niveau, -in dit geval het
hbo-bachelorniveau-, te beschrijven vormen de domeincompetenties. Deze worden
ingevuld aan de hand van de SBL-competenties, terwijl de Dublin-descriptoren
daarbij gebruikt worden als niveau-indicator. Vervolgens worden deze domein-
competenties, de gemeenschappelijke basis, verder ingekleurd door profilering.
Dat resulteert in verschillende uitstroomprofielen: twee voor de leraar primair on-
derwijs (het jongere en oudere kind) en drie voor de leraar vo/bve (vakinhoudelijke
vorming, beroepspraktijk vorming, zorgontwikkeling). De profileringen zullen een
beperkt deel van de opleidingstijd beslaan; zij mogen immers niet ten koste gaan
van de gewenste brede inzetbaarheid.
De specifieke invulling van de profileringen zal in nauwe samenspraak met het
werkveld tot stand komen. Eens per drie jaar zullen de domeincompetenties be-
sproken worden met het oog op eventuele actualisering.
De afspraken over de domeincompetenties en uitstroomprofielen zijn bindend. De
hogeschool die daarvan af wil wijken, dient dat openbaar te verantwoorden.
Werkplan uitvoering ICL
De ulo's ontwikkelen gezamenlijk een generiek uitstroomprofiel gerelateerd aan
de SBL-competenties en de Dublin-descriptoren; dit zal in juli 2007 gereed zijn.
Met ingang van het studiejaar 2007-2008 vermelden ulo-diploma's een herkenbaar
uitstroomprofiel. De ulo's hebben zich voorgenomen, naast het uitstroomprofiel,
ook de vereiste vakinhoudelijke bagage van instromende studenten te beschrijven
en vakinhoudelijke eindtermen vast te stellen om het inhoudelijke niveau van de
toekomstige eerstegraadsleraar te kunnen waarborgen. Zij verwachten deze sets
eindtermen per vak in juli 2007 gereed te hebben, in de vorm van vakinhoudelijke
referentiekaders. Tegen het eind van datzelfde jaar zullen zij een gezamenlijk rapport
opstellen over het wegwerken van deficiënties. De ulo's gaan het vakinhoudelijk
referentiekader met ingang van het studiejaar 2008-2009 gebruiken. De ulo's kiezen
voor een generiek uitstroomprofiel, zonder profilering.
45
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
6.2 Stand van zaken producten en afspraken
Zowel de hbo-lerarenopleidingen als de ulo's beschikken over de beschrijving van
een generiek uitstroomprofiel waarbij de SBL-competenties en Dublin-descriptoren
als uitgangspunt zijn genomen. Om die nader in te vullen hebben zij gekozen voor
een verschillende systematiek.
Hbo
Een van de bijlagen bij het Hbo-bestuurscharter (november 2006) biedt een matrix
domeincompetenties waarin Dublin-descriptoren en SBL competenties met elkaar
in verband worden gebracht. De matrix biedt houvast voor verdere specificatie,
maar is op zich geen einddocument. Het gaat veeleer om een instrument waarmee
opleidingen hun opleidingsdoelen kunnen formuleren en het curriculum kunnen
gaan ontwerpen. Dat vereist nog wel enkele slagen, gezien de mate van abstractie.
In een apart document worden competenties beschreven en gedifferentieerd naar
po, vo/bve en vho.
Er zijn in het charter verschillende uitstroomprofielen uitgewerkt (november 2006).
Voor de Leraar Basisonderwijs zijn dat er twee: ``het jonge kind' en `het oudere
kind'; voor de Leraar Voortgezet Onderwijs zijn er drie: `vakgericht', `beroepsge-
richt' en `zorggericht'. Deze profielen gelden voor het hbo-bachelorniveau. Het
hbo-masterniveau, de eerstegraads lerarenopleidingen, komt niet aan de orde in
de bijlagen van het charter.
In de gekozen systematiek neemt de vakinhoudelijke kennis geen prominente plaats
in. De matrix biedt weinig houvast voor het invullen van de vakinhoudelijke ken-
nis. Wel houvast biedt de kennisbasis die momenteel ontwikkeld wordt door de
ADEF, de vereniging van hbo-lerarenopleiders, (in concept vrijwel gereed); deze
biedt steun voor de vakinhoudelijke invulling van het curriculum. De kennisbasis is
een initiatief van de gezamenlijke lerarenopleidingen en valt buiten het kader van
de bestuurscharter en Beleidsagenda. Deze is echter uitsluitend bestemd voor de
tweedegraads lerarenopleidingen. Het voornemen bestaat om een dergelijke ken-
nisbasis ook te ontwikkelen voor de vakken die op de pabo gegeven worden en er
zijn al enkele initiatieven in die richting genomen.
Najaar 2007 is tijdens een conferentie de stand van zaken met betrekking tot de
domeincompetenties besproken. Na drie jaar volgt bijstelling.
Wo
De ulo's gaan bij het beschrijven van het uitstroomprofiel eveneens uit van de ze-
ven SBL-competenties; zij specificeren die voor de eerstegraadsleraren en geven
vervolgens onder de titel `vereisten' aan welke kennis en kunde voor de diverse
competenties vereist is. Ondanks de mate van abstractie is hier, vergeleken met
de hbo-domeincompetenties, meer sprake van een blauwdruk op basis waarvan
een leerplan kan worden ontworpen of aangepast, dan van een instrument. De
hiërarchische ordening van algemeen naar specifiek maakt dat mogelijk. Het uit-
stroomprofiel is in november 2006 vastgesteld en verspreid. Het uitstroomprofiel
fungeerde in 2007 als domeinspecifiek referentiekader bij het opstellen van de
zelfevaluaties ten behoeve van de accreditatie in 2009. In december 2007 verschijnt
het uitstroomprofiel in brochurevorm.
46
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Naast het uitstroomprofiel is ook per vak een landelijk vakinhoudelijk referentiekader
beschreven (nog in concept); `het vakinhoudelijk masterniveau eerstegraadslera-
ren'. De ulo's hebben ervoor gekozen de vakinhoudelijke eisen voor de masters
niet op te nemen in het uitstroomprofiel. De vakinhoudelijke eindtermen zijn apart
geformuleerd in overleg met vakdidactici van verschillende ulo's en veel concreter
dan het uitstroomprofiel. Binnen de ulo's is er consensus voor de vakinhoude-
lijke eindtermen voor het masterniveau. Het vergt echter nog enige tijd om deze
eindtermen af te stemmen op de wensen vanuit de faculteit; het gaat immers om
hun verantwoordelijkheid. De situatie verschilt daarbij per vak. De ulo's zijn een
beroepsopleiding; het vakinhoudelijk deel is in het algemeen eerder op de faculteit
aangebracht voor het grootste gedeelte in de bachelorfase en voor een klein deel
in de aansluitende master.
In december 2007 verschijnen de vakinhoudelijke eindtermen voor de masters als
brochure. Daaraan gekoppeld wordt een rapport opgesteld over de mogelijkhe-
den tot het wegwerken van deficiënties. Dat zal naar verwachting in 2008 gereed
zijn.
De ulo's voldoen aan de vereiste het werkveld te betrekken bij hun producten. Zij
hebben draagvlak gezocht en gevonden in het veld. De veldbegeleidingscommissie
onderschrijft het ontwikkelde profiel en kan zich er voldoende in herkennen.
6.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo
17 van de 28 pabo's geven in antwoord op de vragen van de HBO-raad aan, dat zij
per september 2007 de invoering van de uitstroomprofielen (`het jonge kind` en
`het oudere kind') hebben gerealiseerd. Elf pabo's hebben de uitstroomprofielen
naar eigen zeggen nog niet volledig gerealiseerd, maar zijn dat wel van plan en
verwachten in januari 2008 (vier pabo's) of september 2008 (zeven pabo's) aan de
afspraken te kunnen voldoen.
Voor de tweedegraadslerarenopleidingen is de situatie anders: twee van de elf
lerarenopleidingen zeggen per september 2007 de invoering van de uitstroom-
profielen (`vakgericht', `beroepsgericht' en `zorggericht') te hebben gerealiseerd.
Eén hogeschool geeft aan geen apart `zorggericht' uitstroomprofiel in te voeren.
De overige acht lerarenopleidingen hebben de uitstroomprofielen nog niet volle-
dig gerealiseerd, maar zijn dat wel van plan en verwachten in januari 2008 (twee
lerarenopleidingen) of september 2008 (zes lerarenopleidingen) aan de afspraken
te kunnen voldoen.
Uit de gesprekken die de inspectie heeft gevoerd, blijkt dat de situatie sterk kan
verschillen, ook voor de opleidingen die zeggen de competentieprofielen c.q. uit-
stroomprofielen volledig te hebben gerealiseerd. De mate van invoering kan ver-
schillen per vak (bij de eerste en tweedegraads lerarenopleidingen), studiejaar,
opleidingsvariant (voltijd, deeltijd, duaal) of traject (mbo-traject, versnelde route).
De differentiatie hangt veelal samen met de aanwezigheid van lopende curricu-
lumvernieuwingen en hogeschoolbrede ontwikkelingen. De opleidingen gebruiken
de matrix in het charter als hulpmiddel bij de veelal al eerder in gang gezette cur-
riculumvernieuwing.
47
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
Figuur 6.3a Percentage opleidingen dat per september 2007 de uitstroomprofielen heeft ingevoerd (28
pabo's, 11 tweedegraads lerarenopleidingen)
Pabo's Lerarenopleidingen
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
al voorzien (sept 07) Per 1-1-2008 Per 1-9-2008 voert niet in
Bron: HBO-raad)
(
Zowel de pabo's als de hbo-lerarenopleidingen geven aan dat de spanning tussen
brede inzetbaarheid en profilering een belangrijk knelpunt vormt. Het profiel `Zorg'
bedoeld om leraren beter voor te bereiden op de begeleiding van zorgleerlingen
en leerlingen van het vmbo wordt door de meeste lerarenopleidingen te specia-
listisch gevonden, gezien de beperkte opleidingstijd en de behoefte aan een breed
inzetbare leraar. Sommige lerarenopleidingen bieden dit profiel niet aan, maar bie-
den het als keuzeminor aan; één hogeschool heeft er zoals gezegd voor gekozen
het profiel niet in te voeren. Omdat ook veel afgestudeerden van de pabo's in het
vmbo terecht komen, geeft een aantal pabo's binnen het profiel `het oudere kind'
aandacht aan leerlingen in de leeftijd tot veertien jaar. Zowel vertegenwoordigers
van pabo's als van lerarenopleidingen vinden het jammer dat de Beleidsagenda niet
heeft geleid tot een stelselherziening op dit punt. Een daarmee samenhangend
knelpunt is de indeling van het niveau van de vakkennis op de pabo: in de praktijk
blijken de curricula sterk te verschillen, wat een overstap voor studenten bemoei-
lijkt. Bovendien is het voor de samenleving niet duidelijk wat van het eindniveau
verwacht mag worden. Zowel uit de pabo's als uit de lerarenopleidingen komt naar
voren dat de gemeenschappelijke kennisbasis te weinig aandacht heeft gekregen
in de uitwerking van de Beleidsagenda. Lerarenopleidingen ervaren daarnaast een
frictie met het hogeschoolbrede beleid rond keuzevakken: het is goed dat studenten
zich breed kunnen ontwikkelen, maar dat gaat ten koste van de tijd die kan worden
besteed aan het lerarenvak.
Wo
Uit de vragenlijst van de inspectie blijkt dat alle ulo's vinden dat hun curriculum
2007/2008 volledig aansluit bij het landelijk vastgestelde uitstroomprofiel. Naar
de mening van een aantal ulo's zijn de specifieke eerstegraads-competenties niet
goed genoeg in de SBL-competenties van het kaderdocument verwerkt; zij passen
dat zelf aan in hun curriculum. In de zelfevaluaties hebben de ulo's beschreven in
48
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
hoeverre het curriculum is aangepast op het uitstroomprofiel; bij de accreditatie in
2008 zal dit onderdeel worden beoordeeld.
Het vakinhoudelijk referentiekader was ten tijde van het inspectieonderzoek in con-
cept gereed, waardoor het merendeel van de ulo's dit kader nog niet heeft gebruikt.
De opgestelde eindtermen vormen het referentiekader voor het overleg met de
faculteiten; de ulo's verschillen in hun verwachtingen ten aanzien van de uitkomst
van dit overleg. Instemming van de faculteiten is nodig omdat, anders dan bij de
aan hogescholen verbonden lerarenopleidingen, het vakinhoudelijk kennisniveau
grotendeels wordt aangebracht in de wo-opleiding die aan de lerarenopleiding
voorafgaat.
De verhouding met het centrale niveau van de universiteit en met de facultei-
ten is ook van invloed op de implementatie van de overige afspraken. Zo is het
afhankelijk van het beleid van de universiteit of de ulo's het uitstroomprofiel cq.
het onderzoeksonderwerp van de student vermelden op het diploma zelf of in de
bijlage bij het diploma. Hoe studenten eventuele deficiënties kunnen wegwerken
is nog niet duidelijk; dit is een groot knelpunt. De ulo's hebben geen invloed op de
organisatie en de inhoud van het vakonderwijs binnen de universiteit en beschik-
ken niet over financiering voor het wegwerken van deficiënties. Dit vormt nog
een knelpunt voor de implementatie. In ICL-verband is afgesproken om maximaal
vijftien ects aan deficiënties toe te staan; de ulo-vertegenwoordigers zijn blij met
deze landelijke afspraak.
6.4 Conclusie
Om het niveau van de lerarenopleidingen te waarborgen, is afgesproken dat de
opleidingen uiterlijk in 2007 werken met curricula die passen bij de nieuwe op
basis van de wet BIO vastgestelde relatief brede sets van bekwaamheidseisen.
Lerarenopleidingen dienen van ho-niveau te zijn, dat wil zeggen dat zij breed moeten
zijn, gericht op bekwaamheidseisen die zijn vastgesteld op basis van de wet BIO
en in lijn met de Dublin-descriptoren. De brede bekwaamheid die vereist is, wordt
ingekleurd met diverse uitstroomprofielen, aldus de Beleidsagenda.
Conform de Beleidsagenda zijn zowel voor de universitaire als hbo-opleidingen
de algemene competenties beschreven die nodig zijn voor een goede beroepsuit-
oefening. Het niveau wordt in beide gevallen geborgd door het uitstroomprofiel
te relateren aan de Dublin-descriptoren en de SBL-competenties. Voor het hbo
is een algemeen uitstroomprofiel beschreven, dat voor de pabo's is voorzien van
twee profielen en voor de tweedegraadsopleidingen van drie profielen. In het wo
heeft men profilering achterwege gelaten en gekozen voor een breed, generiek
uitstroomprofiel. De uitstroomprofielen, die voor het hbo in 2006 en voor het wo
begin 2007 zijn vastgesteld, stellen de opleidingen in staat hun respectievelijke
curricula onderling met elkaar in lijn te brengen.
Volgens de Beleidsagenda zouden in 2007 de curricula zijn aangepast aan de lan-
delijk geformuleerde profielen, maar dat is nog niet het geval. Ruim een derde
deel van de pabo's en een aanzienlijk deel van de hbo-lerarenopleidingen heeft
per september 2007 de invoering van de uitstroomprofielen nog niet gerealiseerd.
Vrijwel alle opleidingen verwachten wel het curriculum uiterlijk september 2008
op orde te hebben. Ook de ulo's zijn nog bezig met de implementatie. De univer-
49
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
sitaire lerarenopleidingen zijn van mening dat hun curriculum voor 2007/2008 vol-
ledig aansluit bij het landelijk vastgestelde uitstroomprofiel, maar het vakinhoudelijk
referentiekader behoeft nog inpassing in het curriculum. Er zijn wel op landelijk
niveau eindtermen per vak opgesteld, maar het overleg met de faculteiten hierover
is nog gaande. Instemming van de faculteiten is nodig omdat, anders dan bij de
aan hogescholen verbonden lerarenopleidingen, het vakinhoudelijk kennisniveau
moet zijn geborgd in de wo-opleiding die aan de lerarenopleiding voorafgaat. Ook
voor het wegwerken van deficiënties zijn de ulo's afhankelijk van de faculteit, dit
is nog een knelpunt.
De inspectie is van mening dat de ulo's in grote lijnen hebben voldaan aan de
afspraken in de Beleidsagenda. De voornaamste opgave voor de nabije toekomst
is om in overleg met de faculteiten ook het vakinhoudelijke niveau vast te leggen.
Ten aanzien van de hbo-opleidingen heeft de inspectie twijfels op dit punt. Hoe
ver men gevorderd is in het hbo verschilt per vak, per studiejaar en per opleidings-
variant (voltijd, deeltijd, duaal). Er zijn verder vragen rondom de vergelijkbaarheid
van de uitstroomprofielen gezien de verschillen in invulling. Een belangrijk inhou-
delijk knelpunt blijft de spanning tussen brede inzetbaarheid en profilering. Ook
het vaststellen van de vakinhoudelijke kennis is nog niet gereed, hetgeen de cur-
riculumontwikkeling heeft beïnvloed en het op elkaar afstemmen van de curricula
verhindert. Een grotere overeenkomst tussen de curricula is wenselijk met het oog
op de maatschappelijke waardering van de kwaliteit van leraren.
50
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
51
52
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
7. Kwaliteit van toetsing en examinering
7.1 Afspraken en geplande producten
In de Beleidsagenda zijn zowel voor de lerarenopleidingen in hbo als wo afspraken
gemaakt om de kwaliteit van toetsing en examinering te versterken en meer in-
zichtelijk te maken. Beide sectoren hebben zich voorgenomen een toetsingskader
(wo) of standaarden (hbo) te ontwikkelen die gelden voor al hun lerarenopleidingen.
Ingebruikname daarvan beoogt de zorg die er ten tijde van het opstellen van de
Beleidsagenda bestond op het punt van toetsing en examinering weg te nemen.
De Beleidsagenda gaat ervan uit dat de kwaliteit van toetsing en examinering begin
2007 op orde zal zijn.
Voor het hbo en het wo houdt dit in dat expliciet aandacht zal worden besteed aan:
· transparantie van toetsing en examinering;
· intersubjectiviteit van beoordeling;
· het voor een belangrijk deel curriculumonafhankelijk inrichten van de exa-
mens;
· de betrokkenheid van mentoren en begeleiders vanuit de beroepspraktijk.
In de Prestatieagenda hebben OCW en hbo al eerder hun intentie tot verbetering
van toetsing en examinering gespecificeerd door af te spreken dat hogescholen
zich in 2006 gezamenlijk zouden uitspreken over standaarden voor examens en
EVC, over de wijze waarop examencommissies de kwaliteit zouden waarborgen
en waarop het oordeel van het afnemend beroepenveld bij de beoordeling wordt
betrokken. Eind 2006 dienen alle opleidingen duidelijk te kunnen maken wat hun
eigen standaarden zijn, wat de consequenties zijn geweest voor de examencom-
missie, en in welke mate examencommissies elkaars uitspraken overnemen.
De Beleidsagenda stelt dat bovenstaande afspraken ook betrekking hebben op de
universitaire opleidingen.
Hbo-bestuurscharter
Lerarenopleidingen zullen de uitgangspunten gebruiken die zijn neergelegd in het
document `Kwaliteitscriteria Toets- en Examenregelingen', dat is opgenomen als
bijlage bij de bestuurscharter (november, 2006). De lerarenopleidingen zullen zich
daarover verantwoorden in de visitatierapporten. Het gaat hierbij om:
· wettelijke en niveauvereisten;
· kwaliteitseisen aan beoordelingsinstrumentarium;
· kwaliteit van beoordeling en borging;
· borging van onafhankelijkheid van examencommissie;
· toetsplan en borging eventuele curriculumonafhankelijkheid.
De Beleidsagenda stelt dat eind 2006 opleidingen duidelijk moeten maken wat
in de praktijk gebeurd is op het punt van examinering. In het charter wordt ervan
uitgegaan dat bij de accreditatie in 2009 en 2010 duidelijk zal worden of gestelde
doelen gehaald zijn.
Werkplan uitvoering ICL
De ICL stelt zich ten doel informatie te verzamelen over de toetspraktijk en het
functioneren van examencommissies en de ulo's te bevragen op de aandachts-
53
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
punten uit de Beleidsagenda. Daarbij is het onderwerp `curriculumonafhankelijk-
heid' vervangen door `het civiel effect van beoordeling'. Vervolgens worden op
basis van de verzamelde informatie gemeenschappelijke standaarden opgesteld
met betrekking tot de kwaliteit van toetsing en examinering. De ulo's zullen hun
toetsbeleid, de OER's en het functioneren van de examencommissies hierop aan-
passen met ingang van het studiejaar 2007-2008. Na een half jaar rapporteren de
ulo's over de resultaten. Dat is dus een jaar later dan het tijdstip genoemd in de
Beleidsagenda.
7.2 Stand van zaken producten en afspraken
Zowel het hbo als het wo beschikt over een landelijk vastgesteld document waarin
criteria worden beschreven waaraan toetsing en examinering moeten voldoen wil-
len zij kwalitatief aan de maat zijn.
Hbo
Het hbo-document, `Kwaliteitscriteria toets- en examenregelingen', is opgeno-
men als bijlage bij het bestuurscharter en heeft landelijke status. De criteria zijn
richtinggevend voor de verbetering van toetsing en examens. Zij zijn gericht op
hogeschoolniveau en dus niet specifiek voor de lerarenopleidingen.
Wo
In april 2007 heeft de ICL een document vastgesteld voor toetsing en examine-
ring in de universitaire lerarenopleidingen: het `Toetsingskader voor de kwaliteit
van beoordeling en examinering'. Dat betekent dat alle lerarenopleidingen in het
wo over dit document beschikken. In december 2007 wordt het Toetsingskader
samen met de Overeenkomst voor EVC-procedures gepubliceerd in de vorm van
een brochure. Aan de brochure wordt een bijlage toegevoegd over transparantie
en intersubjectiviteit bij de beoordeling. In dezelfde tijd (december 2007) wordt
een website ingericht (onderdeel van de VSNU-website) waarin het Toetsingskader
opgenomen wordt. Afspraak is dat de ulo's hun eigen toetsbeleid aan het kader
spiegelen. Er is geen datum afgesproken waarop dit gebeurd moet zijn. In hoeverre
ulo's op dit punt activiteiten hebben ondernomen, zal blijken bij de midterm audit,
die de ulo's zich voorgenomen hebben uit te voeren in 2010.
Er zijn afspraken gemaakt over de aanpassing van de samenstelling van examen-
commissies en over hun functioneren. Deze zijn in oktober 2007 vastgesteld.
Producten hbo en wo
Hbo en wo hebben gekozen voor een andere aanpak bij de indeling van de eisen
die aan toetsing en examinering hebben gesteld, hoewel er ook overeenkomsten
zijn (kwaliteitsborging en beoordelingsinstrumentarium).
Het hbo-document, `Kwaliteitscriteria toets- en examenregelingen' bestaat uit vijf
domeinen:
· wettelijke en niveau vereisten;
· kwaliteit van het beoordelingsinstrumentarium;
· borging van de kwaliteit van de beoordeling;
· uitgangspunten voor transparantie;
· curriculumonafhankelijkheid.
54
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Voor elk domein zijn criteria vastgesteld. De aandachtspunten genoemd in de Be-
leidsagenda komen alle vier terug in de Kwaliteitscriteria, zij het dat er aan curricu-
lumonafhankelijk toetsen nauwelijks aandacht wordt besteed. De geformuleerde
Kwaliteitscriteria bieden geen duidelijk handvat om ook de kwaliteit van competen-
tiegerichte toetsing, die meer curriculumonafhankelijk is, te verbeteren.
Ook een punt als betrokkenheid van het werkveld wordt wel genoemd, maar niet
nader uitgewerkt. Dat is inherent aan de gekozen systematiek, waarbij er vanuit is
gegaan dat het toetsbeleid op instellingsniveau wordt vastgesteld en door de oplei-
dingen nader wordt uitgewerkt. De kwaliteitscriteria zijn derhalve van vrij algemene
aard. De nadere uitwerking ontrekt zich aan het zicht van het bestuurscharter.
Ook de ICL heeft een document opgesteld (april 2007) voor de universitaire leraren-
opleidingen, het `Toetsingskader voor de kwaliteit van beoordeling en examinering'.
Hierin zijn criteria geformuleerd met betrekking tot zeven onderwerpen:
· competenties/bekwaamheden;
· functies van beoordeling;
· beoordelingsinstrumenten;
· beoordelingscriteria;
· procedures;
· beoordelaars/examinatoren;
· kwaliteitsborging.
Het Toetsingskader dat de ulo's hebben opgesteld is van algemene aard: het geeft
de punten aan die moeten voorkomen, en uitgewerkt worden, in het toetsbeleid
van de afzonderlijke ulo's. Er is dan ook geen lijst met criteria geformuleerd bij de
verschillende onderdelen, ervan uitgaande dat die op een ander niveau, dat van
de opleiding of de faculteit aan bod komen. Wettelijke vereisten zijn dan ook niet
vastgelegd. De andere punten uit de Beleidsagenda komen wel aan bod, met
uitzondering van het curriculumonafhankelijk toetsen.
7.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo
De implementatie van de landelijke afspraken verschilt per opleiding, zo blijkt uit
de gesprekken die de inspectie heeft gevoerd. De meeste opleidingen hebben de
criteria uit het bestuurscharter (`Kwaliteitscriteria toets- en examenregelingen')
vergeleken met de onderwijs- en examenregeling (OER) en de regeling zonodig
te hebben aangepast. De uitwerking naar de praktijk is echter nog in volle gang:
verbetering van de kwaliteit van examinering en beoordeling wordt een `ongoing
process' genoemd. Onder invloed van het charter en soms van hogeschoolbrede
ontwikkelingen heeft dit onderwerp de laatste tijd extra aandacht gekregen; de
opleidingen zijn tevreden over de stappen die zijn gezet. Met name de status en
onafhankelijkheid van de examencommissie is verstevigd. In de vragenlijst van de
HBO-raad over de Beleidsagenda is niet expliciet gevraagd naar dit thema. De raad
gaat ervan uit dat bij de komende accreditatie duidelijk zal worden of de praktijk
op het gebied van toetsing en examinering van de lerarenopleidingen is verbeterd.
De meeste opleidingen zeggen op dit punt geen problemen te verwachten; een
enkele opleiding geeft aan nog veel werk te moeten verzetten. Zorgpunten die
worden genoemd zijn: curriculumonafhankelijke toetsing en het gebrek aan kennis
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
over nieuwe toetsvormen. Er zijn geen opmerkelijke verschillen geconstateerd in
de mate implementatie bij pabo's en tweedegraads lerarenopleidingen.
Wo
Alle ulo's gebruiken het toetsingskader voor de kwaliteit van beoordeling en exa-
minering, zo blijkt uit de antwoorden op de vragenlijst van de inspectie. In de
gesprekken met de inspectie geven de meeste ulo's aan dat zij werken aan scher-
pere regels en een meer transparante beoordeling, het kader vormt daarbij een
hulpmiddel: een spiegel voor het eigen toetsbeleid. Voor het versterken van exa-
minering en beoordeling moet er volgens de ulo-vertegenwoordigers nog een slag
gemaakt worden. Sommige opleidingen geven daarbij aan dat het afstemmen van
de kwaliteitsstandaarden op het faculteitsbeleid tijd vergt. De helft van de ulo's
zegt de afgesproken standaarden volledig of in ruime mate te hebben toegepast
op de beschrijving van de onderwijs- en examenregeling en op de beschrijving
van samenstelling en taken van de examencommissie. De grootste verandering
in het kader is volgens de gesprekspartners de scheiding tussen begeleiding en
beoordeling; de ulo's ervaren dat als grote winst.
7.4 Conclusie
In de Beleidsagenda zijn afspraken gemaakt om de kwaliteit van toetsing en exa-
minering te versterken en meer inzichtelijk te maken. De opleidingen zullen daarbij
aandacht besteden aan de transparantie van toetsing en examinering, de intersub-
jectiviteit van beoordeling, een curriculumonafhankelijke inrichting van de examens
en de betrokkenheid van mentoren en begeleiders vanuit de beroepspraktijk. Beide
sectoren hebben zich voorgenomen een toetsingskader (wo) of standaarden (hbo)
te ontwikkelen die gelden voor al hun lerarenopleidingen. De Beleidsagenda gaat
ervan uit dat de kwaliteit van toetsing en examinering begin 2007 op orde zal zijn.
Zowel in het hbo als het wo zijn landelijke producten (kwaliteitsstandaarden) ontwik-
keld, die beogen een bijdrage te leveren aan de verbetering van het toetsbeleid en
de toetspraktijk. Veel opleidingen hebben hun toetsbeleid geanalyseerd op basis
van de landelijke kwaliteitsstandaarden en de onderwijs- en examenregeling (OER)
zonodig aangepast. De implementatie van het afgesproken beleid is echter zowel
in het hbo als in het wo nog in volle gang, waarbij de voortgang verschilt per oplei-
ding. De hbo-opleidingen noemen daarbij curriculumonafhankelijke toetsing en het
gebrek aan kennis over nieuwe toetsvormen als zorgpunten. De ulo's werken aan
scherpere regels en een transparante beoordelingsprocedure. De Beleidsagenda
gaat ervan uit dat de kwaliteit van toetsing en examinering begin 2007 op orde zal
zijn; de inspectie constateert dat deze streefdatum niet is gehaald. Dit thema hangt
nauw samen met de herinrichting van het curriculum. Bij de komende accreditatie
zal duidelijk moeten worden of de praktijk op het gebied van toetsing en examine-
ring voldoende is verbeterd, dat geldt zowel voor het hbo als het wo.
56
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
57
58
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
8. Kwaliteit van het opleidingspersoneel
8.1 Afspraken en geplande producten
De kwaliteit van lerarenopleidingen wordt voor een belangrijk deel bepaald door de
kwaliteit van de opleiders. De Beleidsagenda beoogt bij te dragen aan de kwaliteit
van opleiders door het aantal promoties van lerarenopleiders te verhogen en het
volgen van professionaliseringstrajecten (zoals Velon) en scholingsactiviteiten te
stimuleren. Conform de Prestatieagenda moet het aantal gepromoveerden ten
minste toenemen met een percentage overeenkomend met het aandeel van in-
geschrevenen in lerarenopleidingen. Het budget dat ter beschikking is gesteld in
het kader van de Prestatieagenda zal verhoogd worden en zal lopen tot en met
2008. Het budget dat beschikbaar wordt gesteld voor promoties geldt zowel voor
het wo als het hbo.
Hbo-bestuurscharter
Het hbo-charter geeft geen vervolg aan dit thema van de Beleidsagenda. Wel zijn
er activiteiten ondernomen voor de ontwikkeling van educatieve masters.
Werkplan uitvoering ICL
Om gehoor te geven aan de Beleidsagenda met betrekking tot de kwaliteit van het
opleidingspersoneel, onderneemt de ICL activiteiten op drie terreinen:
· promotietrajecten;
· beroepsregistratie;
· interne scholing.
Een vierde activiteit is de ontwikkeling van een nieuwe master Opleidingskunde.
De ulo's hebben het plan geopperd duo-promoties te stimuleren om niet alleen
instituutsopleiders maar ook schoolopleiders in staat te stellen een promotietraject
te doorlopen. Per 1 januari 2008 zouden minstens vier promotievoorstellen moeten
zijn goedgekeurd door een promotor.
Verder hebben ulo's zich voorgenomen opleiders op school en op het instituut te
laten participeren in het Velon-traject om te komen tot registratie van hun opleiders
in het register van de beroepsgroep. De ICL zal hierin een actief beleid voeren en
rekent erop dat het aantal geregistreerde opleiders oploopt van tien10 procent in
2007 naar vijftig50 procent in 2010.
Om ook interne scholingstrajecten te stimuleren wil de ICL good practices op dit
gebied verzamelen en deze landelijk ter beschikking stellen, zodat instellingen van
elkaars expertise kunnen profiteren. Dat zou in 2007 moeten gebeuren.
8.2 Stand van zaken afspraken en producten
Hbo
De HBO-raad heeft geen stappen ondernomen om promotietrajecten te stimule-
ren, omdat deze naar zeggen van de HBO-raad niet gefinancierd worden vanuit
de Beleidsagenda. De Beleidsagenda stelt echter dat het extra geld zowel voor
promoties in het wo als in het hbo is bedoeld. In een eerder stadium, in het kader
van de Prestatieagenda (2005), is een budget (in de vorm van promotievouchers) ter
beschikking gesteld. Het budget is daarna structureel verhoogd en wordt besteed
59
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
aan algemene scholing per hogeschool. Een deel van het budget is geoormerkt
voor de lerarenopleidingen.
De Stichting Mobiliteitsfonds hbo (SMF) kondigde in mei 2007 een regeling aan
die ervoor moet zorgen dat hbo-medewerkers vaker promoveren; het benodigde
geld daarvoor komt van de hogescholen en OCW. De SMF is opgericht door de
vakbonden en werkgevers in het hoger beroepsonderwijs om de professionele
ontwikkeling van werknemers te stimuleren. Het mobiliteitsfonds wil de promo-
vendi beter in kaart brengen en zal gaan starten met een netwerk voor promovendi
in het hbo.
Wo
De ICL heeft activiteiten ondernomen om gehoor te geven aan de oproep in de
Beleidsagenda de kwaliteit van het opleidingspersoneel verder te verhogen. Zo
zijn zeven promotieplannen eind 2007 goedgekeurd. Er is daarbij afgezien van
duo-promoties van opleiders op school en op het instituut; men vreesde dat dit
vertragend zou kunnen werken. De promovendi komen uit de instituten zelf, het
betreft aio's of lerarenopleiders. Daarbij wordt opgemerkt dat het vrijstellen van de
toekomstige promovendi een knelpunt vormt. Elke ulo heeft een plan ingediend,
de drie tulo's hebben een gezamenlijk plan ingediend.
Het stimuleren van Velon-registraties en van interne scholing door good practices
uit te wisselen is er niet van gekomen. Volgens het ICL is dat te wijten aan het feit
dat deze activiteiten met eigen middelen moeten worden gefinancierd.
De ICL ziet af van het verzamelen van good practices, althans in het kader van de
Beleidsagenda. Naar verwachting komt dit onderwerp wel later aan bod, bijvoor-
beeld als de eigen website wordt ingericht.
8.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo en wo
De cijfers die de beroepsvereniging Velon per jaar bijhoudt, laten zien dat het aantal
geregistreerden sinds de start van het register vrij constant is gebleven (zie tabel
8.3a). Velon heeft aangegeven dat er geen gegevens naar instellings- of opleidings-
type beschikbaar zijn.
Tabel 8.3a Overzicht van Velon-registraties per jaar
Jaar Aantal registraties
2002 35
2003 19
2004 23
2005 34
2006 29
2007 (jan.-sept.) 24
(Bron: Velon, september 2007)
Hbo
De meeste opleidingen verwachten dat de streefcijfers voor het aandeel gepromo-
veerden hogeschoolbreed zullen worden gehaald. Het aantal gepromoveerden is
overal een aandachtspunt binnen het scholings- en personeelsbeleid, de prioriteit
die men hieraan geeft verschilt echter per opleiding. Bij sommige hogescholen is
60
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
de ambitie om het aantal gepromoveerden te doen toenemen, vaak gekoppeld aan
de lectoraten en hun kenniskringen.
Over de Velon-registratie wordt verschillend gedacht: volgens sommigen zijn de
kosten en de forse tijdsinvestering niet in balans met de kwaliteit van de opbrengst.
Het professionaliseringsbeleid wordt verschillend ingevuld: sommige opleidingen
bevorderen Velon-registratie, anderen kiezen voor teamscholingen en huren ex-
pertise in voor scholing.
Hoewel het charter op de scholing van opleidingspersoneel niet nader ingaat, wil
dat niet zeggen dat er geen scholing plaatsvindt. Het bestaande beleid wordt ge-
continueerd, hetgeen inhoudt lerarenopleiders deelnemen aan scholingsactiviteiten,
zowel intern als extern.
Wo
Evenals in het hbo wordt het professionaliseringsbeleid bij de ulo's verschillend
ingevuld. De ulo's zijn het er over eens dat een goede mix in het team belangrijk
is: geregistreerde opleiders, promovendi en mensen uit de praktijk. De ulo's heb-
ben altijd al een actief beleid gevoerd op het scholen van hun opleidingspersoneel.
Zeven promotietrajecten voor het opleidingspersoneel zijn door de ICL goedge-
keurd. De ulo's verschillen van mening over de effectiviteit en kwaliteit van het
Velon-registratietraject. Het percentage van het opleidingspersoneel dat het pro-
fessionaliseringstraject van de Velon volgt of met een registratie heeft afgesloten,
ligt voor de helft van de ulo's op 10 procent of minder (respectievelijk 5 en 4 ulo's).
Bij enkele opleidingen volgt 10 tot 50 procent van het personeel een Velon-traject
of is 10 tot 50 procent van het personeel Velon-geregistreerd.
Zoals eerder vermeld, zijn de plannen om structureel good practices op het gebied
van interne scholing uit te wisselen, (nog) niet uitgevoerd door de landelijke werk-
groep. Voorbeelden van interne scholing worden wel ad hoc uitgewisseld: de helft
van de ulo's is volledig of in ruime mate op de hoogte van de interne scholing bij
andere ulo's; eveneens de helft heeft de interne scholing aangepast naar aanleiding
van good practices van andere ulo's.
Hoewel het charter op de scholing van opleidingspersoneel niet nader ingaat, wil
dat niet zeggen dat er geen scholing plaatsvindt. Het bestaande beleid wordt ge-
continueerd, hetgeen inhoudt lerarenopleiders deelnemen aan scholingsactiviteiten,
zowel intern als extern.
8.4 Conclusies
De Beleidsagenda beoogt bij te dragen aan de kwaliteit van opleiders door het aantal
promoties van lerarenopleiders te verhogen en het volgen van professionaliserings-
trajecten en scholingsactiviteiten te stimuleren. Conform de Prestatieagenda moet
het aantal gepromoveerden ten minste toenemen met een percentage overeen-
komend met het aandeel van ingeschrevenen in lerarenopleidingen. Daarnaast is
afgesproken dat de lerarenopleidingen hun personeel in staat stellen te participeren
in professionaliseringsactiviteiten, bijvoorbeeld aan activiteiten gericht op registratie
als opleidingsdocent door de beroepsgroep (Velon).
De uitwerking van dit thema heeft op landelijk niveau relatief weinig aandacht
gekregen. Dat wil niet zeggen dat de scholing van het personeel achterwege is
gebleven; de bestaande praktijken op dit gebied vonden gewoon doorgang. De
Beleidsagenda heeft echter niet geleid tot extra activiteiten op het gebied van
interne scholing noch tot extra uitwisseling van good practices.
61
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
Vanuit de HBO-raad zijn geen initiatieven ondernomen voor meer promoties, wel
wordt vanuit de hogescholen beleid gevoerd om promoties te bevorderen; dat be-
leid is veelal gekoppeld aan de lectoraten. De meeste hbo-opleidingen verwachten
dat de streefcijfers voor het aandeel gepromoveerden hogeschoolbreed zullen
worden gehaald. De ulo's hebben promotietrajecten in gang gezet.
Het jaarlijks aantal Velon-geregistreerden is sinds de start van het register in 2002
vrij constant gebleven. Over de Velon-registratie zijn de opleidingen in het algemeen
niet al te enthousiast: volgens sommigen zijn de kosten en de forse tijdsinvestering
niet in balans met de kwaliteit van de opbrengst.
62
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
63
64
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
9. Interne kwaliteistszorg en rendement
9.1 Afspraken en geplande producten
De Beleidsagenda stelt tot doel dat alle lerarenopleidingen in 2006 over een goed
functionerend kwaliteitszorgsysteem beschikken, waarin de tevredenheid van de
opgeleide en de werkgever een belangrijke rol spelen. Daarnaast wordt van lera-
renopleidingen verwacht dat zij in dat zelfde jaar een systeem hebben opgezet voor
benchmarking op rendement en tevredenheid. Van de HBO-raad en VSNU wordt
verwacht dat zij uiterlijk in 2006 gezamenlijke afspraken in uitvoering nemen over
benchmarking op tevredenheid van klanten (studenten, zij-instromers en scholen)
en op rendement. Het gaat daarbij om het afstudeerrendement: dat moet hoger
worden, speciaal daar waar sprake is van een achterstand. Voor het hbo geldt dat
binnen vijf jaar (in 2010) een rendement van zestig60 procent bereikt dient te wor-
den. Het bereiken van deze doelstelling is mede afhankelijk van het bereiken van
de doelstelling op het gebied van rekenen en taal. De eisen op dat gebied zorgen
immers in eerste instantie voor een daling van het rendement.
Hbo-bestuurscharter
De HBO-raad heeft een samenhangend systeem van kwaliteitsindicatoren ont-
wikkeld. In 2007 zullen de opleidingen hun kwaliteitszorgsystemen volgens deze
indicatoren analyseren en de uitkomsten gezamenlijk bespreken; dat is een jaar
later dan afgesproken in de Beleidsagenda. In het bijzonder zal een landelijke rap-
portage worden uitgevoerd over de tevredenheid van studenten en zullen gegevens
gepubliceerd worden over het succes van hbo-afgestudeerden op de arbeidsmarkt.
De hogescholen garanderen dat bij de accreditatie van de lerarenopleidingen de
kwaliteitszorgsystemen in orde zullen worden bevonden. Afspraken over rende-
ment zijn niet in de het bestuurscharter overgenomen.
Werkplan uitvoering ICL
De universitaire lerarenopleidingen ontwikkelen een landelijke standaard met toet-
singscriteria voor de interne kwaliteitszorg. Deze standaard komt in het voorjaar
van 2007 beschikbaar, een jaar later dan afgesproken was in de Beleidsagenda. Uit
de scores bij de volgende accreditatieronde in 2008 zal blijken of de opleidingen
de kwaliteitscriteria hebben toegepast, aparte monitoring is daarom niet nodig,
aldus het werkplan.
Met ingang van het studiejaar 2007-2008 hanteren alle ulo's dezelfde definitie
voor rendement. Deze zal ook gebruikt worden in het accreditatieproces. Tezelf-
dertijd zal een lijst rendementsbevorderende maatregelen worden opgesteld. De
ulo's verplichten zich aantoonbaar werk te maken van rendementsbewaking en
bevordering.
In het werkplan wordt niet gerefereerd aan de benchmarking op tevredenheid en
rendement.
9.2 Stand van zaken producten en afspraken
Hbo
In het Hbo-bestuurscharter is als bijlage een beschouwing opgenomen over kwali-
teitszorgsystemen: de onderdelen waar die uit bestaan en criteria waaraan voldaan
moet worden wil een systeem goed functioneren. Er wordt een relatie gelegd met
de facetten die de NVAO in haar kader heeft geformuleerd. Deze relatie wordt in
65
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
een schema geëxpliciteerd; dit schema vormt een handreiking voor de toekom-
stige accreditatie. De bijlage bij het bestuurscharter zal in 2007 gebruikt worden
door opleidingen om eigen systemen te analyseren en ter voorbereiding van ac-
creditatie.
Er is in 2006 dus nog geen sprake van een goed functionerend kwaliteitszorgsys-
teem, zoals de Beleidsagenda stelt. In het bestuurscharter hebben de opleidingen
gegarandeerd dat de interne kwaliteitszorgsystemen bij de accreditatie van de
lerarenopleidingen op orde zijn.
De HBO-raad heeft suggesties gedaan voor het vergroten van het rendement en
blijft streven naar een rendement van zestig60 procent. Een landelijke benchmark
over de rendementsgegevens en tevredenheid van klanten heeft nog niet plaats-
gevonden.
Wo
Op het gebied van de interne kwaliteitszorg heeft de ICL haar plannen nog niet
kunnen realiseren. Eerder verzamelde gegevens over kwaliteitszorg bleken verou-
derd, daarom gaat men nu de gegevens gebruiken zoals die in de zelfevaluaties
gepresenteerd worden. Die vormen de basis voor de nog te ontwikkelen landelijke
standaard.
Het verhogen van het opleidingsrendement is door ICL en HBO-raad op andere
wijze aangepakt. Het ICL heeft eerst het begrip rendement gedefinieerd (februari
2007); bekend is immers dat rendementcijfers vanwege verschillende definities
onderling moeilijk vergeleken kunnen worden. De gezamenlijke definitie wordt
gehanteerd bij de voorbereiding van de accreditatie, met name in de zelfstudies.
Rendementsgegevens kunnen op deze wijze onderling vergeleken worden.
Er zijn op vier terreinen rendementsbevorderende maatregelen genomen: oriën-
tatie op opleiding en beroep, adviezen over geschiktheid, maatwerktrajecten en
afstudeerbegeleiding. Al eerder is in een Convenant met OCW overeengekomen
het aantal afgestudeerden te vergroten van zeshonderd naar twaalfhonderd per
jaar. Het verzamelen van rendementsbevorderende maatregelen is nog in een pril
stadium. Concrete gegevens over rendementsverhoging zullen niet eerder dan bij
de accreditatie bekend worden. Een landelijke benchmark over de rendementsge-
gevens en tevredenheid van klanten heeft niet plaatsgevonden.
9.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo
Zoals hiervoor werd vermeld, hebben de lerarenopleidingen in het charter gegaran-
deerd dat de interne kwaliteitszorgsystemen bij de accreditatie van de lerarenop-
leidingen op orde zijn. De opleidingen gaven in gesprekken met de inspectie aan
dat aandacht voor dit onderwerp is gestimuleerd door de Beleidsagenda. De kwa-
liteitszorg van de opleidingen is gekoppeld aan die van de hogescholen, en voldoet
volgens de opleidingen in grote lijnen aan de kwaliteitsindicatoren uit het charter. De
mate van voortgang is verschillend per opleiding; veel opleidingen geven aan dat zij
in 2007 en 2008 werken aan het sluitend maken van het cyclisch kwaliteitszorgsys-
teem. Vooral de kwaliteitsborging bij het opleiden in de school is nog een punt van
zorg. Bij de accreditatie zal moeten blijken of het kwaliteitszorgsysteem voldoende
op orde is. Accreditatie vindt plaats in 2009 voor de pabo's, in 2010 voor de twee-
degraads lerarenopleidingen. Ter voorbereiding heeft een aanzienlijk deel van de
66
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
opleidingen een proefaudit uitgevoerd (22 pabo's en 5 hbo-lerarenopleidingen) of
gaat deze uitvoeren (vijf pabo's en drie hbo-lerarenopleidingen).
De lerarenopleidingen hebben sterke twijfels bij de haalbaarheid van de streefcijfers
uit de Beleidsagenda (zestig60 procent afstudeerrendement in het hbo in 2010).
Het is van belang om verschil te maken tussen verschillende groepen studenten,
met name tussen voltijd- en deeltijdstudenten. Voor de deeltijdstudenten wordt
het streefcijfer door de opleidingen niet realistisch gevonden. De pabo's maken
zich zorgen om het propedeuserendement: door de reken- en taaltoets vallen veel
studenten uit. Het is de lerarenopleidingen niet bekend dat in de Beleidsagenda
afspraken zijn gemaakt over benchmarking op (afstudeer)rendement en tevreden-
heid van de klanten. Op landelijk niveau vindt een dergelijke benchmark niet plaats,
wel voeren sommige hogescholen onderzoek uit binnen (regionale) samenwer-
kingsverbanden.
Wo
Er is nog geen landelijke standaard voor kwaliteitszorg vastgesteld. Hoewel deze
standaard te laat komt voor de eerstvolgende visitatie (de zelfevaluaties zijn al
verschenen), vinden de ulo-vertegenwoordigers het toch belangrijk dat deze er
komt. De ulo's kunnen naar eigen zeggen ook op dit gebied van elkaar leren, vooral
wat betreft de uitvoering en instrumentatie van de kwaliteitszorg. Het merendeel
van de ulo's heeft met het oog op de naderende accreditatie de kwaliteitszorg
geïntensiveerd. De komende accreditatieronde zal duidelijk moeten maken of de
kwaliteitszorg op de (t)ulo's een voldoende scoren op dit onderwerp.
Uit de antwoorden op de vragenlijst van de inspectie blijkt dat het merendeel van
de opleidingen gebruik maakt van de landelijke rendementsdefinitie. De helft van de
opleidingen zegt actief gebruik te maken van de landelijk verzamelde maatregelen
die het rendement beogen te bevorderen. Het gaat daarbij om maatregelen die
worden uitgewisseld binnen het ICL-verband: een landelijke inventarisatie van ren-
dementsbevorderende maatregelen is niet uitgevoerd. De ulo's vinden het evenals
de hbo-opleidingen belangrijk om doelgroepen te onderscheiden; daarbij gaat het
vooral om het verschil tussen voltijd- en deeltijdstudenten.
9.4 Conclusies
De Beleidsagenda stelt tot doel dat alle lerarenopleidingen in 2006 over een goed
functionerend systeem van kwaliteitszorg beschikken, waarin de tevredenheid van
de opgeleide en de werkgever een belangrijke rol spelen. Daarnaast wordt van
lerarenopleidingen verwacht dat zij in 2006 een systeem hebben opgezet voor
benchmarking op rendement en tevredenheid van betrokkenen. Het gaat daarbij
om het afstudeerrendement: dat moet hoger worden, speciaal daar waar sprake is
van een achterstand. Voor het hbo geldt dat in 2010 een afstudeerrendement van
zestig60 procent bereikt dient te worden.
Wat betreft de kwaliteitszorg en het rendement heeft het hbo de voorgestelde
producten slechts ten dele gerealiseerd: er zijn criteria opgesteld voor kwaliteits-
zorgsystemen, maar er heeft geen landelijke benchmarking over klanttevredenheid
plaatsgehad en evenmin zijn afspraken tot stand gekomen over te behalen rende-
menten. Voor het wo geldt dat per 1 december 2007 nog geen landelijke standaard
67
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
voor kwaliteitszorg is vastgesteld; de ulo's vinden het wel belangrijk dat deze er
komt. In 2007 is wel een definitie voor rendement bepaald.
De kwaliteitszorg van de opleidingen is gekoppeld aan die van de instellingen en
voldoet in grote lijnen aan de landelijk vastgestelde kwaliteitsindicatoren. Veel op-
leidingen werken in 2007 en 2008 aan het sluitend maken van het cyclisch kwa-
liteitszorgsysteem; daarnaast is vooral de kwaliteitsborging bij het opleiden in de
school nog een punt van zorg. Het streefdoel - in 2006 een goed functionerend
kwaliteitszorgsysteem - is niet over de hele linie gehaald. De inspectie twijfelt
sterk aan de haalbaarheid van de streefcijfers uit de Beleidsagenda ten aanzien
van het rendement (zestig60 procent afstudeerrendement in 2010 voor het hbo).
Met name voor deeltijdstudenten is het streefcijfer niet realistisch. Het propedeu-
serendement van de pabo's is reden voor zorg: door de reken- en taaltoets vallen
veel studenten uit.
De Beleidsagenda heeft voor een intensivering gezorgd van de kwaliteitszorg op
de opleidingen. Toch zijn nog niet alle opleidingen erin geslaagd hun kwaliteitszorg-
systeem sluitend te maken.
68
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
69
70
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
10. Masters in het onderwijs
10.1 Afspraken en geplande producten
Zoals uit de Beleidsagenda blijkt, zijn zowel de universitaire als de hbo-lerarenop-
leidingen voornemens masters te ontwikkelen die ertoe bijdragen de kwaliteit van
de lerarenopleiding en van het onderwijs te verhogen.
Bij de universitaire lerarenopleidingen gaat het om een researchmaster in de (vak)
didactiek, waarvan verwacht wordt dat die een waardevolle bijdrage kan leveren aan
de kennis- en ontwikkelfunctie van scholen en opleidingen. Ook zijn er plannen om
een duale master Opleidingskunde te ontwikkelen voor lerarenopleiders. Volgens
de Beleidsagenda zou dit gebeuren in samenwerking met hbo-lectoren.
Van hbo-zijde worden initiatieven ondernomen voor ontwikkeling van educatieve
masteropleidingen, die leraren in staat moeten stellen zich verder te professiona-
liseren. Het hbo streeft naar een samenhangend stelsel van educatieve masters
op gebieden als onderwijsmanagement, pedagogiek en didactiek. Deze masters
beogen verder te reiken dan het onderwijs; zij richten zich ook op het domein van
de jeugdzorg.
Bij de ontwikkeling van een samenhangend stelsel van educatieve masteroplei-
dingen aan hogescholen en universiteiten is samenwerking wenselijk, aldus de
Beleidsagenda.
Hbo-bestuurscharter
Hogescholen spreken af het ontwikkelde samenhangend stelsel van educatieve
masteropleidingen te gebruiken als uitgangspunt voor hun bekostigde professionele
masters. Er bestaat grote behoefte, zo bleek ook uit raadpleging van het werkveld,
aan een op masterniveau opgeleide leraar die sturing kan geven aan de innovatie
binnen de school. Een dergelijke master ontbreekt nog.
Werkplan uitvoering ICL
De ulo's stellen zich ten doel een landelijke researchmaster (vak)didaktiek te ontwik-
kelen. Deze wordt uiterlijk met ingang van het studiejaar 2008-2009 aangeboden.
Om de ontwikkeling te bespoedigen vraagt de ICL OCW extra geld ter beschikking
te stellen.
De ulo's nemen het initiatief een master Opleidingskunde te ontwikkelen voor (aan-
staande) lerarenopleiders, zowel op de instituten als ook op de opleidingsscholen.
Deze master zal afstudeerprofielen bieden die gericht zijn op de diverse sectoren
van het onderwijs; dit is een nog ontbrekende schakel in de kwaliteitsketen voor
het beroep. De master Opleidingskunde zal uiterlijk per augustus 2008 aangeboden
worden. Men gaat ervan uit dat er zoveel belangstelling voor deze master zal zijn
dat de uitvoering kostendekkend zal zijn.
10.2 Stand van zaken afspraken en producten
Hbo
In de Hbo-bestuurscharter is een document opgenomen dat een samenhangend
stelsel van Educatieve Masteropleidingen schetst. Dit document vormt het uit-
gangspunt voor de te ontwikkelen masters. Tevens zijn de reacties van veldraad-
plegingen hierin opgenomen. De ontwikkeling van educatieve masters is het verst
gevorderd voor de master Leren en Innoveren, daarvoor is een competentieprofiel
opgesteld dat ook als bijlage in de Hbo-bestuurscharter (november 2006) is opge-
71
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
nomen. Het landelijk Platform beroepen in het Onderwijs heeft onderzoek gedaan
naar de behoefte aan een dergelijke brede master en heeft positief geadviseerd.
Het ziet er naar uit dat Leren en Innoveren een bekostigde master wordt; over-
leg met de staatssecretaris is nog gaande. Voor hbo-masters is structureel vier
miljoen beschikbaar. Een fors aantal hogescholen heeft aangeboden deze master
uit te willen voeren: het gaat om 22 instellingen. De master wordt een jaar later
aangeboden dan gepland, namelijk met ingang van het studiejaar 2008-2009. De
voorstellen voor nieuwe masters worden beoordeeld door de NVAO en zullen de
doelmatigheidstoets van OCW doorlopen. De HBO-raad voert hier geen regie over,
volgens OCW was dit wel de bedoeling.
Wo
De ontwikkeling van de universitaire researchmaster is in een vergevorderd stadium.
Eind 2007 voert het ICL hierover een oriënterend gesprek met de NVAO. Daarna
begint het traject van de TNO (toets nieuwe opleiding) en de doelmatigheidstoets.
De UvA zal gevraagd worden als aanvrager op te treden. De researchmaster kan
naar alle waarschijnlijkheid vanaf augustus 2008 worden aangeboden.
De ontwikkeling van de master Opleidingskunde is vertraagd omdat alle inspan-
ningen zijn uitgegaan naar het ontwikkelen van een researchmaster. De master
verkeert nog in de ontwerpfase: er is een eerste opzet. In ICL-verband wordt be-
keken of er bij een vergelijkbare masteropleiding kan worden aangesloten of dat
er echt iets nieuws moet komen.
10.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo
Zowel de lerarenopleidingen als de pabo's verwachten dat er in verschillende regio's
grote behoefte is aan een master Leren en Innoveren, ten behoeve van professiona-
lisering van docenten. Eén hogeschool is al in het studiejaar 2007-2008 gestart met
een master Leren en Innoveren, bedoeld als vervolg op de pabo voor docenten die
al werkzaam zijn in het primair onderwijs; vijftien studenten hebben zich voor deze
master ingeschreven. Een klein aantal hogescholen hoopt in september 2008 te
kunnen starten en heeft een voorstel ingediend bij de NVAO. Andere hogescholen
overwegen om in januari of september 2009 een master aan te bieden. Voor de
monosectorale pabo's is een eigen master moeilijk realiseerbaar, dat kan alleen in
samenwerkingsverband.
Wo
Ruim de helft van de ulo's heeft zoals was afgesproken in het werkplan het
draagvlak voor de researchmaster Vakdidactiek gepeild bij haar vakdidactici. Uit de
peiling blijkt dat er voldoende draagvlak is bij de ulo's. Het curriculum voor deze
researchmaster is in ontwikkeling, maar of de streefdatum van augustus 2008 zal
worden gehaald, weten de opleidingen niet zekerheid aan te geven.
De ontwikkeling van de master Opleidingskunde heeft op dit moment geen pri-
oriteit. De ulo's verwachten dat er geen nieuw programma voor ontwikkeld zal
worden: de master zal aansluiten bij een bestaande opleiding.
72
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
10.4 Conclusie
Om de kwaliteit van de lerarenopleiding en van het onderwijs te verhogen, is af-
gesproken dat zowel vanuit de universitaire als vanuit de hbo-lerarenopleidingen
masters zullen worden ontwikkeld. Het hbo streeft naar een samenhangend stelsel
van educatieve masters op gebieden als onderwijsmanagement, pedagogiek en
didactiek. Bij de universitaire lerarenopleidingen gaat het om een researchmaster in
de (vak)didactiek en om een duale master Opleidingskunde voor lerarenopleiders.
Er is in het hbo een document gemaakt dat een samenhangend stelsel van Educa-
tieve Masteropleidingen schetst. Op basis van dit document is een master Leren
& Innoveren ontwikkeld. Een klein aantal hogescholen hoopt in september 2008
met een master `Leren en Innoveren' te kunnen starten, één hogeschool is daar-
mee al gestart in 2007-2008. De behoefte aan de master `Leren en Innoveren' is
niet zoals was afgesproken - structureel gepeild in het veld. De ulo's hebben wel
de belangstelling voor de researchmaster Vakdidactiek onderzocht; uit de peiling
blijkt dat er voldoende draagvlak is. De master is in ontwikkeling genomen, maar de
streefdatum van augustus 2008 is niet gegarandeerd. De master Opleidingskunde
voor lerarenopleiders verkeert nog in een pril stadium en heeft op dit moment
geen prioriteit.
De inspectie is van mening dat de ontwikkeling van de educatieve masters een
impuls kan geven aan de verdieping van het beroep en het vergroten van de pro-
fessionaliteit van aanstaande en praktiserende docenten. Bij het ontwerpen van
nieuwe masters hebben universiteiten en hogescholen niet samengewerkt, de
inspectie beschouwt dit als een gemiste kans. Met name bij de ontwikkeling van
een master Opleidingskunde - bedoeld voor opleiders van leraren voor po, vo, vmbo
en mbo - kan een gezamenlijke inspanning ertoe bijdragen de kwaliteit te verhogen.
Bovendien zou een dergelijke opleiding voorzien in een nog ontbrekende kwaliteits-
schakel in het onderwijs: een beroepsopleiding voor lerarenopleiders.
De inspectie had verwacht dat er meer samenwerking zou plaatsvinden tussen hbo
en wo bij het ontwerpen van nieuwe masters, bij uitstek een gebied waar men van
elkaars expertise gebruik kan maken.
73
74
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
11. Opleiden in de school
11.1 Afspraken en geplande producten
Eertijds was de stage binnen de opleiding er vooral voor bedoeld dat de aanstaande
leraar ook ervaring in de praktijk zou opdoen. Tegenwoordig heeft de praktijk een
veel prominentere plaats in de opleiding, dat geldt in het bijzonder voor het `opleiden
in de school', dat tot nu toe vooral de meest vergaande vorm heeft gevonden in het
leren op de werkplek. Scholen zijn zo medeopleiders geworden, niet alleen voor
het eigen personeel. Voor scholen betekent dit vaak een impuls voor hun eigen
personeelsbeleid. Deze verschuiving van leerplekken vereist een herbezinning op
het curriculum, op de kwaliteitsborging van de opleiding en op de gedeelde ver-
antwoordelijkheid van lerarenopleidingen en de scholen. Dit is des te urgenter daar
lerarenopleidingen te maken hebben met een steeds heterogenere instroom.
Met het oog op deze ontwikkelingen stelt de Beleidsagenda dat er meer inzicht no-
dig is in de wijze waarop de kwaliteit van de praktijkcomponent en van de toetsing
duurzaam geborgd kan worden. NVAO en inspectie hebben op zich genomen dit
gezamenlijk te onderzoeken. Verder is het volgens de Beleidsagenda van belang
dat er relevante praktijkvoorbeelden worden verzameld waaruit een goed beeld kan
ontstaan van de opleidingsschool: welke voorwaarden leiden tot succes en wan-
neer is de kwaliteit geborgd? Daarover dient in 2008 uitsluitsel te zijn verkregen.
Deze doelen worden op verschillende manieren bereikt, aldus de Beleidsagenda,
namelijk door onderzoek te laten verrichten door toezichthouders, en door bruik-
bare overeenkomsten te ontwikkelingen tussen scholen en opleidingen. Deze die-
nen medio 2006 beschikbaar te zijn en aan te geven welke competenties op de
werkplek worden ontwikkeld en op welke wijze de school betrokken wordt bij de
beoordeling daarvan. Ook zullen er diepte-pilots uitgevoerd worden: om opleiden in
de school te stimuleren, heeft OCW ruim dertig dieptepilots gesubsidieerd om op-
leidingsscholen en academische scholen in de periode 2005-2008 vorm te geven.
De scholen hebben de opdracht om aan de hand van een project in de eigen prak-
tijk te onderzoeken onder welke voorwaarden de opleidingsschool respectievelijk
academische school een succes kan zijn, welke investeringen dat van een school
vraagt en op welke wijze de kwaliteit van het opleiden in de school duurzaam kan
worden geborgd en toetsbaar gemaakt.
Hbo-bestuurscharter
In het charter is geen nader gevolg gegeven aan de Beleidsagenda op het punt van
`werkplekleren'. De opleidingen waren namelijk al actief op het terrein van opleiden
in de school, zo luidt de redenering.
Werkplan uitvoering
De ICL heeft zich voorgenomen een voorbeeldovereenkomst, met varianten, te ontwik-
kelen op basis van een analyse van bestaande modellen voor samenwerking tussen
school en instituut. Daarbij zal aandacht worden besteed aan de volgende punten:
· rol van de school bij beoordeling;
· kwaliteitsborging van de werkplek als leerplek;
· verantwoordelijkheden van instituut en school;
· wijze waarop werkplekleren bijdraagt aan competentieontwikkeling;
· inhoud en organisatie van competentieontwikkeling op de werkplek.
75
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
In januari 2007 kunnen alle scholen beschikken over een bruikbaar voorbeeldmodel,
aldus het werkplan. Daarnaast zullen enkele dieptepilots worden uitgevoerd naar
de Academische opleidingsschool, waarbij een opleidingsdidactiek in partnerschap
wordt ontwikkeld en methodieken worden ontwikkeld voor kenniscirculatie en in-
novatie bij opleidingen en opleidingsscholen.
11.2 Stand van zaken producten en afspraken
Het thema werkplekleren valt in principe buiten het onderzoek dat de inspectie
heeft verricht naar de stand van zaken met betrekking tot de implementatie van
de Beleidsagenda. De evaluatie van dit thema wordt door KPMG uitgevoerd, het
gaat daarbij in het bijzonder om de evaluatie van de diepte-pilots (zie 11.1). De re-
sultaten worden verwacht in het voorjaar van 2008. Omwille van de volledigheid
wordt hier wel de informatie opgenomen die de inspectie heeft verzameld met
betrekking tot `Opleiden in de school'. Het betreft de resultaten van het onderzoek
dat de inspectie in samenwerking met de NVAO heeft verricht naar de kwaliteits-
borging van het werkplekleren. Ook de informatie verkregen uit de gesprekken
met vertegenwoordigers van ICL en HBO-raad, en met de vertegenwoordigers
van opleidingen, is hier opgenomen.
Hbo
Het opleiden op school valt niet direct onder het aandachtsgebied van de HBO-
raad. Daarom is in het bestuurscharter ook geen gevolg gegeven aan dit thema.
De lerarenopleidingen waren wel al actief op het gebied van werkplekleren.
Daarom is ook een reeds bestaande notitie over dit onderwerp opgenomen als
bijlage bij het charter (november, 2006). Deze notitie bevat een referentiekader
om de kwaliteit van dit nieuwe fenomeen te bepalen. De HBO-raad gaat niet na
in hoeverre dit referentiekader voor de opleidingen van nut is of wordt gebruikt.
Wo
In plaats van een model voor samenwerking tussen instituut en school is een
format ontwikkeld, dat in oktober 2007 is vastgesteld. In december 2007 zal het
format op de nieuwe website, die onderdeel wordt van de VSNU-website, worden
geplaatst.
Voor het onderwerp `Opleidingsdidactiek in partnerschap' zijn de ontwikkelingen
nog volop gaande. Men hoopt hierover in een later stadium te publiceren en dan
in combinatie met theoretische verhandeling.
Onderzoek van inspectie en NVAO
Uit het gezamenlijke praktijkonderzoek van inspectie en NVAO blijkt dat veel van
de betrokkenen bij opleiden in de school (scholen én lerarenopleidingen) een meer-
waarde zien. Professionalisering van zittend personeel, ontwikkeling van een le-
rende en innovatieve houding in de opleidingsschool en verbetering van dagelijkse
(coachings)vaardigheden rondom het leren, springen in het oog. Studenten zijn
teamleden met een gerichte eigen bijdrage, soms specifiek gericht op de school-
ontwikkeling van de (academische) opleidingsschool. Reflectie, brede praktijk-
kennis, beroepsvaardigheden en een stevige attitude zijn de winstgebieden voor
deze studenten. Voor de opleidingen ontstaat de uitdaging zich te richten op de
veelvormigheid van het onderwijsveld. Opleiden in de school geeft opleidingen een
impuls voor de ontwikkeling van vraaggerichte en competentiegerichte curricula.
Evenals bij scholen en instellingen wordt ook bij de lerarenopleidingen de duur-
76
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
zaamheid van de onderlinge relatie als een belangrijke meerwaarde gezien; er kan
op een structurele wijze aan de opbouw van de samenwerking en het programma
worden gewerkt.
De realisatie van deze meerwaarde verloopt echter niet zonder slag of stoot; alle
partijen moeten wennen aan deze nieuwe vorm van opleiden. Inspectie en NVAO
constateren dat zich vier gebieden voordoen waar de kwaliteit van het opleiden
op de school gevaar loopt. Dit zijn dan ook de gebieden waar de borging van de
kwaliteit zich in het bijzonder op moet richten. In hun advies doen NVAO en in-
spectie voorstellen voor de kwaliteitsborging van het werkplekleren: het bestaande
NVAO-beoordelingskader specificeren en aanvullend toezicht van de inspectie op
kwaliteit van zij-instroom in het beroep, evenals het doorgeven aan de NVAO van
bevindingen uit het themaonderzoek die het werkplekleren betreffen.
De risico's doen zich met betrekking tot de volgende onderwerpen voor:
· De borging van het programma.
· De opleidingskaders liggen vast, er zijn opdrachten ontwikkeld, maar het indivi-
duele programma ligt niet vast. Studenten geven hun leerproces in de praktijk
vorm en beschikken daarom over een grote mate van zelfsturing. Er is niet
genoeg zicht op of alle onderdelen uit het curriculum aan bod komen: de on-
derwijskunde, de pedagogiek, de vakdidactiek, maar vooral de vakkennis. Veel
studenten hebben een maatwerktraject, het programma is flexibel: dat zijn
allebei factoren die de borging van de kwaliteit bemoeilijken.
· De inzet van personeel en de continuïteit.
· In de praktijk is gebleken dat lerarenopleidingen en opleidingsscholen moeite
hebben om de opgebouwde infrastructuur in stand te houden bij tegenvallende
studentenaantallen. Kosten en baten zijn dan uit balans en de overgebleven stu-
denten krijgen niet de aandacht op school die zij nodig hebben. Hun opleiders
op de werkplek hebben meestal immers ook nog andere taken uit te voeren.
· De interne kwaliteitszorg.
· Opleidingen en scholen zijn ervan overtuigd dat het werkplekleren goed ge-
borgd moet worden, maar over het algemeen zijn zij er nog niet in geslaagd
een sluitende en cyclische structuur op te bouwen. De borging richt zich nog
teveel op deelterreinen.
· De kwaliteit van het onderwijs in de opleidingsschool. In de op eidingsscholen
---
worden onderwijstaken uitgevoerd door leraren in opleiding. Dat is ook het geval
in andere situaties, zoals tijdens stages en in duale opleidingstrajecten, maar in
het traject opleiden in de school is die bijdrage van nog niet bevoegde of bekwa-
me leraren groter. Zeker waar in de komende jaren het lerarentekort ernstiger zal
zijn, bestaat de kans dat studenten die in de school worden opgeleid in grotere
mate dan verantwoord is, zullen worden ingezet om tekorten op te vangen. Dit
zou niet alleen risico's inhouden voor de kwaliteit van het opleidingstraject maar
ook voor de kwaliteit van het onderwijs in de opleidingsscholen.
Een ander knelpunt is het feit dat veel studenten tijdens hun studie een baan vinden
op scholen die buiten het netwerk van de lerarenopleiding vallen; door het huidige
lerarentekort komt dat steeds vaker voor. Dat heeft consequenties voor de bege-
leiding van de student, maar ook voor de relatie met de samenwerkingsscholen,
die behoefte hebben aan een minimum aantal studenten om de investering in het
`opleiden in de school' rendabel te maken.
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
11.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo
De notitie over werkplekleren, die is opgenomen in het bestuurscharter, bevatte
voor de meeste hbo-opleidingen weinig nieuws en is dan ook voor kennisgeving
aangenomen. De HBO-raad heeft dit onderwerp niet meegenomen in haar vragen-
lijst (de hbo-monitor). De borging van opleiden in de school en de kwaliteit van de
stageplaats is nog een punt van zorg, zo blijkt uit de resultaten van proefaudits ter
voorbereiding op de accreditatie (HBO-raad 2007). Er is bij de opleidingen behoefte
aan landelijke afspraken over de kwaliteitsborging van opleidingsscholen. Volgens
de gesprekspartners is het van belang om binnen de opleiding een visie te ontwik-
kelen, op basis waarvan afspraken kunnen worden gemaakt met het veld. Vanuit
zo'n visie kan gewerkt worden aan het ontwikkelen van auditinstrumenten en het
certificeren van opleidingspersoneel.
Wo
Alle ulo's zeggen volledig (vier ulo's) of in ruime mate (drie ulo's) een bijdrage te
leveren aan de ontwikkeling van een nieuwe opleidingsdidactiek in het kader van
`Opleiden in de school'. Het format voor samenwerkingsafspraken is op 16 oktober
2007 binnen de ICL vastgesteld; ook de schoolleiders in de monitorgroep zijn be-
trokken geweest bij de ontwikkeling ervan. Het format bevat aandachtspunten voor
samenwerkingsafspraken en werkt als een checklist: met behulp van dit model zul-
len de ulo's de samenwerking met het scholenveld verder vormgeven. De ulo's heb-
ben met een aantal scholen in de regio hechte samenwerkingsverbanden, maar niet
elke school is geschikt als `leerwerkplaats', zo zeggen de ulo-vertegenwoordigers.
In ICL-verband zijn casestudies uitgevoerd naar samenwerkingsverbanden met PO,
VO en ROC's; het ging daarbij vooral om eerstegraadsleraren. De casestudies zullen
worden gekoppeld aan een theoretische beschouwing; het is de bedoeling dat de
voorbeelden leiden tot analyse van de bestaande praktijk en tot theorievorming.
Ook binnen de ulo's is de borging van opleiden in de school en de kwaliteit van de
stageplaats nog een punt van zorg.
11.4 Conclusie
De Beleidsagenda stelt dat er meer inzicht nodig is in de wijze waarop de kwaliteit
van de praktijkcomponent en van de toetsing duurzaam geborgd kan worden. NVAO
en inspectie hebben op zich genomen dit gezamenlijk te onderzoeken. Verder is het
volgens de Beleidsagenda van belang dat er relevante praktijkvoorbeelden worden
verzameld waaruit een goed beeld kan ontstaan van de opleidingsschool: welke
voorwaarden leiden tot succes en wanneer is de kwaliteit geborgd? Daarover dient
in 2008 uitsluitsel te zijn verkregen.
De evaluatie van het thema opleiden in de school wordt door KPMG uitgevoerd; de
resultaten van het KPMG-onderzoek worden verwacht in het voorjaar van 2008.
Omwille van de volledigheid wordt in dit rapport wel de informatie opgenomen die
de inspectie heeft verzameld met betrekking tot dit thema.
Het thema `opleiden in de school' heeft de landelijke aandacht. De HBO-raad
heeft een notitie over werkplekleren verspreid en in een bijlage bij het charter
zijn kwaliteitscriteria voor opleidingsscholen opgenomen. De ulo's hebben een
format voor samenwerkingsafspraken met scholen ontwikkeld en werken aan een
78
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
publicatie waarin casestudies worden gekoppeld aan theorievorming. Gezamenlijk
onderzoek van inspectie en NVAO wees uit dat veel van de betrokkenen (scholen
én lerarenopleidingen) de meerwaarde zien van het opleiden in de school. Er zijn
echter vier gebieden waar de kwaliteit van het werkplekleren nog onvoldoende
geborgd is: het programma, de inzet van personeel, de interne kwaliteitszorg en
de kwaliteit van het onderwijs in de opleidingsschool. De variëteit in opleidings-
trajecten is waardevol maar houdt ook risico's in: dit kan leiden tot een gebrek aan
transparantie en tot ongewenste kwaliteitsverschillen. De borging van opleiden
in de school en de kwaliteit van de stageplaats blijft een punt van zorg. Er is bij
de opleidingen behoefte aan kwaliteitscriteria op landelijk niveau. Die zouden de
samenwerking tussen opleidingen en scholen beter kunnen verankeren en een
garantie kunnen vormen voor het vertrouwen in de kwaliteit van docenten die op
deze manier zijn opgeleid.
79
80
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
12. Educatieve infrastructuur
12.1 Afspraken en geplande producten
Om de kwaliteit te verbeteren van de lerarenopleidingen en oplossingen te vinden
voor bestaande problemen, is het niet voldoende thema's aan te wijzen en daar
alle energie op te richten. Ook de infrastructuur is belangrijk, in het bijzonder de
samenwerkingsverbanden tussen wo en hbo, tussen sectoren van het onderwijs,
tussen regio's en tussen vakdidactici onderling, aldus de Beleidsagenda. Slechts
met een goede infrastructuur kan werkelijk iets tot stand gebracht worden.
Samenwerkingsverbanden van lerarenopleidingen dienen de volgende doelen te
realiseren:
· een goede afstemming van het aanbod op de vraag in de regio, met mogelijk-
heden voor maatwerk en differentiatie;
· een goed aanbod van kleine vakken;
· verbetering van de doorstroom binnen de beroepskolom;
· vastleggen van vakdidactische expertise;
· verbetering van kenniscirculatie;
· expertisecentra voor (clusters van) vakken.
De Beleidsagenda wil de bestaande samenwerkingsverbanden een duidelijk kader
geven en stelt voor regionale centra in te richten en daarnaast expertisecentra
voor de vakken en de vakdidactiek, bij voorkeur op dezelfde plek als de regionale
centra.
Begin 2006 konden opleidingen projectplannen indienen om de regionale samen-
werking vorm te geven. Zij dienen ook scholen in de regio bij die plannen te be-
trekken. Voor de expertisecentra dienden aanvullende projectplannen te worden
opgesteld. Medio 2006 werd beslist welke plannen voor uitvoering in aanmerking
komen en gesubsidieerd worden. Er werd gedacht aan tien tot twaalf samenwer-
kingsverbanden en vijf tot zeven expertisecentra. De subsidie is voor drie jaar en
loopt tot eind 2008. Er zal een tussentijdse evaluatie plaatsvinden. OCW onderzoekt
in samenwerking met de opleidingen welke belemmeringen het verbeteren van de
infrastructuur in de weg staan.
Hbo-bestuurscharter
Het bestuurscharter gaat niet in op dit onderdeel van de Beleidsagenda.
Werkplan uitvoering ICL
Omdat voor de regionale centra en expertisecentra een aparte regeling geldt, wor-
den plannen voor samenwerkingsverbanden niet verder uitgewerkt in het werk-
plan. Daar wordt wel aandacht besteed aan de state of the art op het gebied van
vakdidactiek en aan het plan voor een ulo-website.
Wat betreft het verzamelen van vakdidactische expertise nemen de ulo's het ini-
tiatief. De werkzaamheden worden verricht in samenwerking met vakdicatici uit
het hbo.
De ulo's gaan een website inrichten (december 2007) als middel om onderling te
communiceren, kennis te bundelen, te verspreiden en innovatie te stimuleren. De
website zal deel uitmaken van de VSNU-website.
81
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
12.2 Stand van zaken afspraken en producten
De stand van zaken met betrekking tot de infrastructuur valt buiten het bereik
van het onderzoek dat de inspectie heeft verricht naar de implementatie van de
Beleidsagenda. De evaluatie van de maatregelen die op dit gebied genomen zijn,
wordt uitgevoerd door SenterNovem. De inspectie neemt hier wel de informatie op
die zij heeft verkregen in gesprekken met OCW, HBO-raad, ICL en SenterNovem.
Deze laatste heeft namelijk de aanvragen voor samenwerkingsverbanden en exper-
tisecentra beoordeeld. Er zijn negen samenwerkingsverbanden van start gegaan
en acht landelijke expertisecentra. De opleidingen hebben in december 2006 een
beschikkingsbrief ontvangen; één opleiding kreeg na een beroepsprocedure in het
najaar van 2007 positieve beschikking. Vrijwel alle projecten zijn in de tweede helft
van 2007 gestart. SenterNovem heeft in het najaar van 2007 een inventariserende
audit verricht; gezien de verlate start (mede door verlate berichtgeving van de zijde
van OCW), is een lichte audit uitgevoerd. Eind december 2007 wordt een rappor-
tage over deze audit verwacht. Het is de bedoeling dat SenterNovem eind 2008
een eindrapportage uitbrengt over de totale projectperiode.
Hbo
Het subsidiëren van regionale samenwerkingscentra vormt volgens de opleidingen
geen structurele oplossing om het exploitatieprobleem van de kleine vakken op te
lossen. Het behouden van licenties is nog steeds een punt. Vanuit de opleidingen
is dringend behoefte aan overleg met OCW over deze problematiek.
Wo
De plannen om een handboek vakdidactiek te publiceren voor de diverse vakken
vinden geen doorgang, omdat deze door OCW niet gesubsidieerd worden. ICL
hoopt dat de landelijke expertisecentra dit thema oppakken. Wel wordt op vakin-
houdelijk gebied samengewerkt door koppels van vakdidactici uit hbo en wo. Daar
zal waarschijnlijk een einde aan komen, wanneer de subsidie ten einde loopt. Deze
samenwerking wordt door betrokkenen als vruchtbaar ervaren. Men vreest echter
dat er een einde aan zal komen wanneer de subsidie afloopt in 2008. Duidelijk
is namelijk dat voor kennisdeling en verspreiding meer tijd nodig zal zijn dan de
driejarige subsidieperiode kan bieden.
12.3 Implementatie op de opleidingen
Hbo en wo
Het opzetten van samenwerkingsverbanden en expertisecentra is vertraagd door-
dat er pas in december 2006 definitief duidelijkheid was over de toekenning van
subsidie door OCW. Uit de gesprekken die de inspectie heeft gevoerd, blijkt dat er
nog veel tijd en energie nodig is om producten te ontwikkelen en het scholenveld
actief te betrekken in de samenwerkingsverbanden. Een belangrijk knelpunt voor
de lerarenopleidingen is het probleem van `de kleine vakken', die moeite heb-
ben om te overleven. De lerarenopleidingen zelf verwachten dat dit knelpunt niet
zal worden opgelost door het opzetten van samenwerkingsverbanden. De ulo's
hebben in het werkplan afgesproken om vakinhoudelijke expertise beschikbaar te
stellen voor de landelijke beschrijving van de `state of the art' op het gebied van
vakdidactiek. Alle ulo's dragen hieraan bij en hebben koppels gevormd met hun
hbo-collega's. Een beschrijving van de `state of the art' per vak in een rapport is
er echter niet van gekomen.
82
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
12.4 Conclusie
Om de kwaliteit van de lerarenopleidingen te verbeteren en oplossingen te vinden
voor bestaande problemen, is een goede infrastructuur van belang. De Beleidsagen-
da wil bestaande samenwerkingsverbanden een duidelijk kader geven en nieuwe
regionale samenwerkingsverbanden stimuleren. Om de expertise per vakgebied te
kunnen bundelen, worden vijf tot zeven expertisecentra ingericht, die bij voorkeur
worden ondergebracht bij de regionale samenwerkingsverbanden.
De evaluatie van de maatregelen die zijn genomen ter verbetering van de infrastruc-
tuur, wordt uitgevoerd door SenterNovem; het is de bedoeling dat SenterNovem
eind 2008 een eindrapportage uitbrengt. Omwille van de volledigheid wordt in
dit rapport wel de informatie opgenomen die de inspectie heeft verzameld met
betrekking tot dit thema.
Met subsidie van OCW zijn inmiddels negen samenwerkingsverbanden en acht
landelijke expertisecentra van start gegaan. Het opzetten van de nieuwe samenwer-
kingsverbanden en expertisecentra is vertraagd doordat er pas in december 2006
definitief duidelijkheid was over de toekenning van subsidie door OCW. Vakdidactici
uit hbo en wo zijn enthousiast over de onderlinge samenwerking, maar er is nog
veel tijd en energie nodig om producten te ontwikkelen en het scholenveld actief te
betrekken in de samenwerkingsverbanden. SenterNovem heeft de aanvragen voor
samenwerkingsverbanden en expertisecentra beoordeeld en heeft in het najaar
van 2007 een inventariserende audit verricht. Het eindrapport van deze instantie
wordt eind 2008 verwacht. Een belangrijk knelpunt voor de lerarenopleidingen is
het probleem van `de kleine vakken', die moeite hebben om te overleven. De lera-
renopleidingen zelf verwachten niet dat dit knelpunt zal worden opgelost door het
opzetten van samenwerkingsverbanden. In de Beleidsagenda wordt verbetering
van het aanbod van kleine vakken echter wel genoemd als een van de doelen die
moeten worden gerealiseerd door een verbeterde educatieve infrastructuur. Ook
is nu al duidelijk dat voor kennisdeling en verspreiding meer tijd nodig zal zijn dan
de driejarige subsidieperiode kan bieden.
83
84
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
13 Factoren van invloed op de invoering
Of de initiatieven die worden ondernomen om de kwaliteit van het onderwijs te
verhogen het beoogde effect hebben en wel binnen de daartoe gestelde tijd,
hangt af van een groot aantal factoren. De Beleidsagenda had een geldigheidsduur
van drie jaar. Dat betekent dat de partners ervan uitgingen dat alle afspraken eind
2008 gerealiseerd zouden zijn. Dat zal niet over de hele linie het geval zijn. Waarom
dat zo is, welke factoren het proces negatief of positief hebben beïnvloed, wordt
onderstaand beschreven.
De factoren die het invoeringsproces beïnvloeden doen zich voor op drie niveaus:
het landelijk niveau waar de afspraken zijn gemaakt, het niveau van de instelling
en het niveau van de opleiding.
13.1 VSnU (ICL), HBO-raad en OCW
Bij elk thema van de Beleidsagenda hebben OCW, HBO-raad en VSNU vastgelegd
wat er bereikt moest worden en hoe dat moest gebeuren. Het belangrijkste deel
van de uitvoering viel toe aan VSNU en HBO-raad. OCW heeft als taak er voor te
zorgen dat in 2009 het niveau van reken- en taalvaardigheid van abituriënten uit
havo en mbo verbeterd is. Daarnaast verschaft OCW de extra middelen die nodig
zijn om de afspraken te realiseren.
Ondanks de afspraak dat VSNU en HBO-raad in overleg tot uitvoering van de afspra-
ken zouden komen, hebben beide partijen tot op heden hun eigen weg gevolgd. De
HBO-raad koos een bestuurlijk-onderwijskundige benadering. Een monitorgroep,
bestaande uit bestuurders van de onderwijsinstellingen, heeft het bestuurscharter
opgesteld en een groep onderwijskundigen heeft vervolgens de producten ont-
worpen die als bijlage bij het charter zijn opgenomen. In de aanpak van de ICL, de
uitvoerder namens de VSNU, had vooral het ontwikkelingsproces en de samenwer-
king tussen alle betrokken lerarenopleidingen prioriteit. Het verschil in aanpak heeft
tot gevolg dat de producten van de HBO-raad eerder klaar waren dan die van het
ICL, namelijk eind 2006. De inspectie heeft waargenomen dat de producten van de
ICL als gevolg van de op samenwerking en overleg gerichte aanpak makkelijker en
sneller hun weg naar de onderwijspraktijk vinden. Optimaal is een combinatie van
beide benaderingen. Dan zou er voortaan wel meer tijd moeten worden vrijgemaakt
voor het totale proces van ontwikkeling en vooral ook voor de implementatie. Dat
laatste mogen alle drie de partijen die de afspraken formuleerden zich aanrekenen.
Dat neemt niet weg dat HBO-raad en VSNU zich meer gelegen hadden mogen
laten liggen aan de afspraak om gezamenlijk op te trekken.
Hbo
Bij de invoering van de Beleidsagenda heeft het hbo te maken gehad met de
gelaagdheid in aanpak die soms vertragend werkte (van HBO-raad naar instelling
naar opleiding) en met de autonomie van de instellingen. Dit legde spanning op
het invoeringsproces en deed een zwaar beroep op de communicatie met (en
tussen) HBO-raad, instellingen en opleidingen. Uit de monitor blijkt dat dit beter
had gekund. Zo hebben de uitvoerders van de Beleidsagenda ervaren dat de com-
municatie nogal eenzijdig verliep via de bestuurders en kregen de verenigingen
van lerarenopleiders voor vo, de ADEF, en voor po, het LOBO, geen actieve rol
toebedeeld. Dat laatste is een gemiste kans.
85
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
De sterk bestuurlijk georiënteerde aanpak bemoeilijkte het verkrijgen van draag-
vlak bij de invoering van de producten omdat de uitvoerders op de opleidingen
onvoldoende werden betrokken bij de ontwikkeling en bovendien tegelijkertijd
bezig waren met andere beleidsontwikkelingen. Voor de pabo's was dat Koers op
Meesterschap, voor de tweedegraads lerarenopleidingen was dat Lerarenopleidin-
gen op weg naar 2010. De afspraken uit de Beleidsagenda zijn uitgewerkt in het
bestuurscharter van de HBO-raad. Bij de uitwerking is volgens de opleidingen te
weinig aansluiting gezocht bij de ontwikkelingen die in het veld al gaande waren en
soms nauw verwant waren. Aan het zinvolle initiatief om een gemeenschappelijke
kennisbasis voor de vakken te ontwikkelen werd bijvoorbeeld in de Beleidsagenda
en het bestuurscharter geen aandacht besteed. Door de inspanningen rond de
Beleidsagenda loopt deze ontwikkeling juist vertraging op. De tweedegraadsop-
leidingen verwachten daarnaast dat de problematiek rond de kleine vakken niet zal
worden opgelost, al wordt verbetering van het aanbod van kleine vakken genoemd
als een van de doelen die moeten worden gerealiseerd door een verbeterde edu-
catieve infrastructuur. Daar waar landelijke initiatieven wel aansloten bij ontwik-
kelingen die al in gang waren gezet vormde het charter wel degelijk een impuls
voor het vernieuwingsproces in de opleidingen, zo geven vertegenwoordigers van
de opleidingen aan.
Wo
Het ICL heeft de Beleidsagenda uitgewerkt in een werkplan met duidelijke af-
spraken en met vermelding van de opleverdata van producten. Alle lerarenoplei-
dingen onderschreven dit plan. Gezamenlijk zorgden zij voor het ontwerpen van
producten en de invoering daarvan. Het ontwikkelen van de producten werd vaak
toevertrouwd aan enkele leden die zich in werkgroepverband verenigden en rap-
porteerden in het ICL overleg. Deze aanpak vergde veel overleg en leidde ertoe
dat de producten vaak later werden opgeleverd dan voorzien in de Beleidsagenda.
Anderzijds werd zo werkende weg draagvlak gecreëerd omdat alle betrokken par-
ticipeerden in het ontwerpproces.
Dankzij de kleinschaligheid van de lerarenopleidingen in het wo, was het mogelijk
deze aanpak tot een succes te maken. Tijdverlies in de ontwikkelfase kon worden
goedgemaakt door tijdwinst in de invoeringsfase. Er zijn negen universitaire le-
rarenopleidingen. Vergeleken met de situatie in het hbo is dat een gering aantal.
Dat vergemakkelijkt de samenwerking. Ook bouwde de ICL nadrukkelijk voort op
ontwikkelingen die in gang waren gezet met het sectorplan Kennis deugt, leren
loont.
Samenwerking hbo en wo
Ten aanzien van diverse onderwerpen had een betere afstemming en samen-
werking tussen hbo en wo voor de hand gelegen. Dat geldt bijvoorbeeld voor
het ontwikkelen van het uitstroomprofiel van de eerstegraadsleraar. Deze wordt
immers zowel in het wo als in het hbo opgeleid. Dat de ontwikkeling van de uit-
stroomprofielen langs afzonderlijke trajecten tot stand is gekomen heeft geleid
tot uiteenlopende curricula voor de eerstegraadsdocent en dus tot twee soorten
eerstegraadsleraren.
In de expertisecentra, waar onder andere vakdidactische kennis en ervaring wordt
verzameld, wordt al wel samengewerkt tussen lerarenopleiders uit wo en hbo. Er
hebben de inspectie van verschillende zijden positieve geluiden bereikt over deze
samenwerking. De samenwerking dreigt echter te stoppen na 2008 wanneer de pro-
86
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
jecten voor regionale samenwerkingsverbanden en expertisecentra aflopen. Het zou
te betreuren zijn als zo'n vruchtbaar initiatief na die datum geen doorgang zou kun-
nen vinden. Dit is des te belangrijker gezien het feit dat er nog weinig gebeurd is om
vakdidactische expertise per vak te bundelen en aan elkaar beschikbaar te stellen.
OCW
Volgens de Beleidsagenda zou OCW samen met instellingen en scholen uit po, vo
en bve op korte termijn oplossingen zoeken voor het taal- en rekenprobleem. De
eerste maatregelen zouden al medio 2006 ingevoerd zijn. OCW heeft een aantal
zaken in gang gezet om het ingangsniveau voor rekenen en taal van instromende
studenten al eerder in hun schoolloopbaan te verhogen. Zo is een Commissie door-
lopende leerlijnen rekenen en taal ingesteld die in januari 2008 met een eindrapport
zal komen. Implementatie van de plannen volgt na besluitvorming over de voorstel-
len in het eindrapport. Daarnaast heeft OCW afspraken gemaakt met het veld (po,
vo en bve) over de ontwikkeling van specificaties. Het valt te prijzen dat het niveau
van taal en rekenen daar wordt aangepakt waar het ontstond en onderhouden moet
worden. Het is duidelijk niet meer het exclusieve probleem van de pabo's. Het is
echter niet reëel om te verwachten dat het taal- en rekenniveau van instromende
studenten in 2009 zal zijn verbeterd, zoals is toegezegd in de Beleidsagenda: de
maatregelen zullen pas op de langere termijn effect sorteren. Een voortzetting van
de taal- en rekentoets na 2008 ligt daarom in de rede.
13.2 de instelling en de opleiding
De meeste lerarenopleidingen maken deel uit van een grotere instelling, met uit-
zondering van enkele monosectorale pabo's. De uitvoering van de Beleidsagenda
wordt vaak bevorderd wanneer de opleiding deel uit maakt van een groter geheel.
De meeste thema's uit de Beleidsagenda zijn uiteraard niet exclusief voor lerarenop-
leidingen, dat geldt in het bijzonder voor EVC-procedures, toetsing en examinering
en kwaliteitszorg. Op deze gebieden waren al ontwikkelingen in gang gezet waar
lerarenopleidingen in participeerden of bij aan konden sluiten. Dat heeft een extra
impuls gegeven aan de implementatie van het charter en het werkplan bij deze
thema's.
Voor monosectorale pabo's was het echter niet mogelijk mee te liften met instel-
lingsbrede ontwikkelingen. Zij zochten steun in een ander verband of kochten ex-
pertise in. Vergeleken met andere opleidingen moesten de monosectorale pabo's
extra inspanningen verrichten.
Bij lerarenopleidingen die deel uitmaken van een groter geheel is het echter ook
voorgekomen dat afspraken in het charter conflicteerden met hogeschoolbrede
procedures. Dat kwam bijvoorbeeld voor bij EVC-procedures waar te weinig aan-
dacht werd besteed aan de vakinhoudelijke component; dat leverde problemen op
bij het inrichten van maatwerktrajecten. Ook op het gebied van kwaliteitszorg en
toetsing deed zich dit verschijnsel voor.
Hoewel de universitaire lerarenopleidingen zelfstandiger opereren dan hun hbo-
collega's, is de verhouding met het centrale niveau van de universiteit en met de
faculteiten ook hier van invloed op de implementatie van de Beleidsagenda. Dat
geldt vooral voor de invoering van vakinhoudelijke eindtermen, waarover het overleg
met de faculteiten nog gaande is.
87
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
13.3 de opleiding
Hoewel het beeld per instelling wisselt, lijkt over de gehele linie de conclusie
gerechtvaardigd dat de lerarenopleidingen de nodige inspanningen hebben ver-
richt om de Beleidsagenda uit te voeren. Zij zagen hierin een kans hun imago te
verbeteren en zich in positieve zin te manifesteren; naar eigen zeggen hebben de
opleidingen te lijden gehad van de negatieve beeldvorming in de media. Daarnaast
waren alle opleidingen ook bereid om te investeren in de kwaliteitsverhoging van
hun opleidingen omdat zij wisten dat het nog beter kon.
Sommige opleidingen, zowel in wo als in hbo hadden ten tijde van de uitvoering van
de Beleidsagenda te maken met managementwisselingen of een reorganisatie. De
prioriteit van de opleidingen ligt dan meer bij (de organisatie van) het primaire proces
dan bij het opzetten en uitvoeren van een veelomvattend verbeterprogramma. Voor
de pabo's geldt dat alle aandacht ging naar de invoering van de reken- en taaltoets;
dat ging ten koste van de aandacht die men aan de andere thema's kon besteden.
In het hbo was bij de tweedegraads lerarenopleidingen vaak te weinig capaciteit
beschikbaar, en te weinig middelen, om het charter naar behoren te kunnen uit-
voeren. Met name de monosectorale pabo's, die geen gebruik konden maken van
hogeschoolbrede expertise en ontwikkelingen, hadden behoefte aan meer onder-
steuning vanuit de HBO-raad bij de implementatie. De inspectie constateert dat
het ontbreken van landelijke ondersteuning een gevolg is van de gekozen aanpak in
het hbo: de implementatie werd beschouwd als een verantwoordelijkheid van de
instellingen. Wanneer de omstandigheden niet meewerken en er zaken noodge-
dwongen blijven liggen, blijkt dit vooral ten koste te gaan van de professionalisering
van de opleiders, toch een belangrijk thema van de Beleidsagenda.
13.4 Conclusie
De uitvoering van de Beleidsagenda heeft laten zien hoe belangrijk de procesma-
tige kant van vernieuwen en verbeteren is voor het welslagen van een dergelijke
onderneming en voor de snelheid waarmee dat gebeurt. Vernieuwen en verbeteren
vereisen blijkbaar meer dan een aantal goede afspraken en middelen om die te
realiseren.
Men zal er van te voren rekening mee moeten houden dat er altijd praktische
omstandigheden zijn, zoals interne organisatieveranderingen, waardoor een aan-
tal opleidingen achterblijft in het proces. De prioriteit van de opleidingen ligt dan
meer bij (de organisatie van) het primaire proces dan bij vernieuwingen in het cur-
riculum, vooral wanneer deze vernieuwingen niet aansluiten bij bestaande ontwik-
kelingen. Daarnaast kan ook samenwerking met anderen ook een complicerende
factor vormen. We zien dat in de samenwerking tussen faculteit en universitaire
lerarenopleiding en tussen hogeschool en opleiding. In het laatste geval kan het
deel uitmaken van een geheel ook bevorderend werken, zeker waar het gaat om
hogeschoolbrede thema's. Wanneer partners gaan samenwerken die elkaar niet in
een eerder werkverband ontmoet hebben, en geen gemeenschappelijke belangen
hebben, vereist dat een bepaalde gewenningstijd. De druk op de uitvoering van de
Beleidsagenda was groot en de beschikbare tijd was kort om hieraan de benodigde
aandacht te besteden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat van samenwerking
tussen hbo en wo nauwelijks sprake is geweest.
88
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Bij sommige thema's hadden lerarenopleidingen in het hbo er baat bij deel uit te
maken van een grote hogeschool: de thema's waren al hogeschoolbreed ontwikkeld
en het was in de meeste gevallen niet moeilijk de afspraken in de Beleidsagenda
daarop af te stemmen.
De kleinschaligheid van de universitaire lerarenopleidingen en het door hun gekozen
uitgangspunt van samenwerken met alle betrokkenen werkte bevorderend op het
proces: de lijnen waren kort, iedereen voelde zich betrokken, producten werden
in gezamenlijkheid ontwikkeld. De implementatie leverde misschien hier en daar
praktische problemen, maar er was geen sprake van weerstand.
89
90
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Literatuur
OCW (2005a). Meer kwaliteit en differentiatie: de lerarenopleiding aan zet. Be-
leidsagenda lerarenopleidingen 2005-2008. Den Haag: Ministerie van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschap (OCW).
OCW (2005b). Voortgangsrapportage beleidsplan onderwijspersoneel 2005. Den
Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
OCW (2007). Startnotitie Monitor Beleidsagenda lerarenopleidingen 2005 2008:
Meer kwaliteiten differentiatie, de lerarenopleidingen aan zet. Den Haag: Ministerie
van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
HBO-raad (2006). Bestuurscharter Kwaliteit vergt keuzes. Den Haag: HBO-raad.
ICL/VSNU (2006). Werkplan uitvoering Beleidsagenda lerarenopleidingen. Univer-
sitaire lerarenopleidingen. Amsterdam/Leiden: Interdisciplinaire Commissie Lera-
renopleidingen (ICL).
91
92
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Bijlage I - Afkortingen
ADEF Algemeen Directeuren Overleg van Educatieve Faculteiten
CINOP Centrum voor innovatie van opleidingen
Cito Centrum voor ontwikkeling en afname van toetsen en examens
EVC Elders verworven competenties
hbo Hoger beroepsonderwijs
HBO-raad Vereniging van hogescholen
ho Hoger onderwijs
ICL Interdisciplinaire Commissie Lerarenopleidingen
IVA Instituut voor onderzoek en advies
LOBO Landelijk Overleg Lerarenopleidingen Basisonderwijs
mbo Middelbaar beroepsonderwijs
NVAO Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie
OCW Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
OER Onderwijs- en examenregeling
pabo Pedagogische academie basisonderwijs
po Primair onderwijs
SBL Stichting Beroepskwaliteit Leraren
tulo Technische universitaire lerarenopleiding
ulo Universitaire lerarenopleiding
VELON Vereniging Lerarenopleiders Nederland
vho Voorbereidend hoger onderwijs
vmbo Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs
vo Voortgezet onderwijs
VSNU Vereniging van (Nederlandse) universiteiten
wet BIO Wet op de beroepen in het onderwijs
wo Wetenschappelijk onderwijs
93
94
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
Bijlage II Lijst van geïnterviewde instellingen
Organisaties
HBO-raad Sector HBO lerarenopleidingen
HBO-raad Programmalijnmanagers bestuurscharter
HBO-raad Monitorgroep bestuurscharter
VSNU/ICl Coördinatie werkplan ICL
VSNU/ICL Voorzitter ICL en coördinatie werplan
OCW Directie AP en directie HO
OCW, ICL en HBO-raad Begeleidingscommissie monitor Beleidsagenda
ADEF Voorzitter en secretaris directeurenoverleg
LOBO Voorzitter directeurenoverleg
NVAO Portefeuille lerarenopleidingen
Citogroep Management unit BBE/HO
Expertisecentrum Nederlands Management
Velon Bestuurslid
Pabo's - management
Avans Hogeschool
Christelijke Hogeschool Windesheim
Fontys Hogeschool Eindhoven
Fontys Hogeschool Limburg
Haagse Hogeschool
Hanzehogeschool
Hogeschool Drenthe Assen
Hogeschool Driestar
Hogeschool Helicon
Hogeschool Rotterdam
Hogeschool van Arnhem en Nijmegen
Hogeschool Zeeland
Iselinge Hogeschool
Pabo Almere
Pabo's - docenten rekenen en nederlands
Christelijke Hogeschool Ede
Christelijke Hogeschool Nederland
Educatieve Faculteit van de Hogeschool van Amsterdam
Fontys Hogescholen
Hogeschool INHOLLAND Alkmaar
Hogeschool INHOLLAND Den Haag
Hogeschool INHOLLAND Dordrecht
Hogeschool Leiden
Hogeschool Saxion
Hogeschool Zuyd Heerlen
IPABO Amsterdam
Katholieke Pabo Zwolle
Marnix Academie
95
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
HBO-lerarenopleidingen - management
Christelijke Hogeschool Windesheim
Educatieve Faculteit van de Hogeschool van Amsterdam
Fontys Hogescholen
Hogeschool Driestar
Hogeschool INHOLLAND Amsterdam
Hogeschool Leiden
Hogeschool Utrecht
Noordelijke Hogeschool Leeuwarden
Saxion Hogeschool
Universitaire lerarenopleidingen - management
Radboud Universiteit (ILS-RU)
Rijksuniversiteit Groningen (UCL)
Universiteit Leiden (ICLON)
Universiteit Utrecht (IVLOS)
Universiteit van Amsterdam (ILO)
Vrije Universiteit (Onderwijscentrum VU)
96
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
97
98
MOnItOr BELEIdSAgEndA LErArEnOPLEIdIngEn 2005-2008
BIJLAgE III Projectgroep Monitor Beleidsagenda
Dr. G. van Hardeveld inspecteur hoger onderwijs, projectleider
Drs. S. Klaver onderzoeker hoger onderwijs, inspectie
Dr. I. Wijgh inspecteur hoger onderwijs
Drs. J.W. Baten onderzoeker hoger onderwijs, inspectie
Drs. S. IJtsma onderzoeker hoger onderwijs, inspectie
---
InSPECtIE VAn HEt OndErWIJS
100
Colofon
Auteursrecht voorbehouden
Gehele of gedeeltelijke overneming of reproductie van
de inhoud van deze uitgave op welke wijze dan ook,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van
de auteursrechthebbende is verboden, behoudens de
beperkingen bij de wet gesteld. Het verbod betreft ook
gehele of gedeeltelijke bewerking.
Productie
Afdeling Communicatie, Inspectie van het Onderwijs
Vormgeving
Blik grafisch ontwerp, Utrecht
Drukwerk
Den Haag media groep
Uitgave
Inspectierapport 2008-01
Februari 2008
Verkoopprijs: 8,00
Exemplaren van deze publicatie zijn telefonisch te
bestellen bij de Postbus 51 Infolijn.
Postbus 51 nummer: 22BR2008B001
ISBN: 978-90-8503-101-7
Telefoonnummer 0800-8051 (gratis)
elke werkdag van 9.00-21.00 uur
of via internet op www.postbus51.nl
Deze publicatie staat ook op internet:
www.onderwijsinspectie.nl