Radboud Universiteit Nijmegen


Mensenrechten leiden steeds vaker tot repressie

Uitspraken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens leiden veelal tot aanscherping van het strafrecht, tot legitimatie van de staatsmacht en geregeld verplichten ze de staat zelfs om haar macht tegen burgers in te zetten. Zestig jaar na de internationalisering van de mensenrechten lijken ze nu averechts te werken. Dit blijkt uit het betoog van professor mr. Piet Hein van Kempen, hoogleraar Rechten van de mens aan de Radboud Universiteit Nijmegen, in zijn intreerede op 4 april: Repressie door mensenrechten.

De rechten van de mens omvatten alle rechten waar individuen of groepen mensen aanspraak op kunnen maken bij een staat, bijvoorbeeld: het recht op leven, het recht op een eerlijk proces, het recht op vrije meningsuiting, het recht op vrijheid, het recht op privacy, het recht op onderwijs en het recht op voeding. Mensenrechten zijn van alle tijden, maar pas na de Tweede Wereldoorlog zijn ze geïnternationaliseerd met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948). Naast de universele verklaring is er ook een Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), waarvan de naleving wordt bewaakt door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Mensenrechten ingezet tot legitimatie van de staatsmacht Mensenrechten kwamen ooit tot ontwikkeling om burgers tegen de staat te beschermen. Staten bezitten een aantal machtsmiddelen om repressie uit te oefenen, zoals politie- en militaire macht en het strafrecht. De mensenrechten bieden de burger bescherming en tegenwicht tegen dat machtsgeweld. Het strafrecht is dus altijd begrensd geweest door de mensenrechten.

Van Kempen signaleert nu een kanteling waarbij het nationale strafrecht wordt aangescherpt vanwege uitspraken van het Europees Hof. Dat Hof stelt regelmatig klagers in het gelijk en sommeert het nationaal recht tot aanpassingen van het strafrecht. 'Een problematische ontwikkeling', aldus Van Kempen. 'Steeds vaker verplicht het Hof staten om feiten strafbaar te stellen, om strafrechtelijke onderzoeken in te stellen en om plegers van strafbare feiten te vervolgen en bestraffen. Natuurlijk moet op ernstige feiten zoals moord en doorslag, verkrachting en ontvoering een strafrechtelijke reactie volgen. Maar het is de vraag of het Europees Hof voor de rechten van de mens staten daartoe moet verplichten op basis van de mensenrechten. In plaats van beperking en controle van staatsmacht, worden de mensenrechten dan immers tot legitimatie van staatsmacht en verplichten zij zelfs om de macht tegen burgers in te zetten.'

Krachtig strafrechtelijke optreden vanzelfsprekend? De huidige ontwikkeling kan een averechtse werking hebben, omdat het tot aanscherping van strafrecht leidt en tot het idee dat krachtig strafrechtelijk optreden zonder meer altijd vanzelfsprekend is. En dat is niet verstandig voor het rechtsgevoel van de burger. Bovendien zien we dat dan bepaalde mensenrechten gemakkelijk voor andere worden ingeruild, terwijl ze beide hun functie kunnen behouden wanneer ze vooral als beperking van en controle op staatsmacht worden gebruikt. We zien hier dat twee mensenrechten met elkaar concurreren: bescherming het recht op leven, ondergraaft het recht op vrijheid en het recht op privacy.

Concurrentie tussen mensenrechten legitimatie voor Guantánamo Bay Voor iemand als president Bush biedt de huidige ontwikkeling ruimte: het feit dat hij mensenrechten schendt van gevangenen die zonder recht van proces en folterverbod vastzitten in Guantánamo Bay, verdedigt hij met een ander mensenrecht, dat van bescherming van het leven van burgers in de VS tegen terroristische aanslagen. Van Kempen: 'Zo krijg je concurrentie tussen de verschillende mensenrechten en dat is een gevaarlijke ontwikkeling. Daarmee ondergraven we zestig jaar na de internationalisering van deze mensenrechten, de betekenis ervan.'

Prof. mr. P.H.P.H.M.C. (Piet Hein) van Kempen is hoogleraar Rechten van de mens aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij is deskundig op het gebied van het Nederlandse straf- en strafprocesrecht, strafrechtelijke ontwikkelingen in het recht van de Europese Unie en de Europese en internationale mensenrechten. Van Kempen is plaatsvervangend rechter te 's-Hertogenbosch. Verder is hij onder meer redacteur van het NJCM-bulletin, het Nederlands Tijdschrift voor de Mensenrechten en bestuurslid van de Nederlandse Vereniging voor Rechtsvergelijking.