De leegte achter ons. Toespraak ter gelegenheid van het in ontvangst nemen van het eerste exemplaar van het boek 'De Leegte Achter ons laten' van Selma Leydesdorff
11-03-2008
Toespraak: Koenders - Minister voor Ontwikkelingssamenwerking
Samenvatting:
Dear Professor Leydesdorff, Dear Mrs, Fejzic, Mrs.Zukanovic, Mrs. Efendic,
Your Excellency mr. Sabeta, dames en heren,
Heel veel dank voor de eer het eerste exemplaar van dit boek in ontvangst te
mogen nemen. Ik heb de drukproef al mogen lezen dit weekend en die heeft me diep
geraakt. Ik vind het ook van groot belang als minister voor
Ontwikkelingssamenwerking dit eerste echte exemplaar uit uw handen te mogen
ontvangen. Een bijzonder moment, in aanwezigheid van enkele overlevenden uit
Srebrenica.
Ik ben ervan overtuigd dat Professor Leydesdorff met dit boek eindelijk --en
soms tegen de stroom in- gedaan heeft wat gedaan moest worden: de slachtoffers
opnieuw centraal stellen. De onderschatting van het kwaad en van de ellende
vooropstellen en de vrouwen die het ondergingen een duidelijker stem geven. Het
persoonlijk verhaal als de eerste waarheid vertellen. Wetenschap en empathie
worden hier verbonden. En daarmee wordt ook aan de juristen, analytici,
politici, ambtenaren en andere een forse, terechte boodschap meegegeven: wie de
slachtoffers niet steeds opnieuw wil horen, wie hen niet steeds centraal stelt,
beïnvloedt de geschiedschrijving en doet de vermoorden in de grootste Europese
Massamoord van na de Tweede Wereldoorlog onrecht.
Dit weekend kwam ik terug uit Afrika, waar ik sprak met de slachtoffers van
de massamoorden in Somalië; opnieuw weggedrukte slachtoffers in een kamp dat
relatief onbeschermd ligt in het barre binnenland van Jemen. Geen Srebrenica,
wel het keiharde teken dat er nu weer vrouwen zijn die trauma vertegenwoordigen,
en leegte kennen. Heel persoonlijke leegte. En voor wie zoals proffessor
Leydesdorff het stelt- geen context meer bestaat. Toen ik dit weekend bij
terugkomst van mijn reis de drukproeven van dit grote 'oral history'-boek las,
schrok ik van de herkenning. Het slachtoffer, de achtergeblevene, de
overlevende, wordt in de dagelijkse gang eerder als lastpost dan als ho
ofdpersoon gekarakteriseerd. In dit boek is die rolverdeling tereccht-
omgekeerd.
Voor mij is een belangrijke boodschap van dit boek ook het gesprek. Altijd
weer is het menselijk contact het begin van een oplossing. En zoals professor
Leydesdorff het zojuist zei is dat makkelijker gezegd dan gedaan. Ze kreeg de
volle laag. Ze sprak met vrouwen zonder rust, mensen die soms wonen in een huis
zonder vloer, op een laag van aarde.
In de tijd dat ik deel uitmaakte van de parlementaire enquêtecommissie
Srebrenica, onder voorzitterschap van de heer Bakker die hier vandaag ook is,
heb ik de feiten goed leren kennen en zijn er conclusies getrokken. We hebben
zoveel mogelijk proberen vast te stellen wat er gebeurd is in Srebrenica in
1995, de oorlogsmisdaden die begaan zijn door de schuldigen: de Bosnische Servi
ërs, in het bijzonder generaal Mladic. Hij mag niet ontkomen aan berechting.
We hebben ook geprobeerd na te gaan welke rol Nederland en Dutchbat speelde,
welke beslissingen er destijds genomen zijn. De internationale gemeenschap is
tekortgeschoten in het bieden van voldoende bescherming aan de mensen in de safe
areas. Daarmee is ook de Nederlandse Regering als lid van die internationale
gemeenschap tekort geschoten, zo zei Premier Kok destijds. Het Nederlandse
kabinet heeft daaruit destijds zijn consequenties getrokken en is afgetreden, in
2002.
Al deze feiten geven natuurlijk nog lang geen volledig afgerond beeld van
alle individuele gebeurtenissen in Srebrenica. In alle kale, ijzingwekkende
feiten lijkt soms bijna vergeten te worden dat het een menselijk drama was én
blijft. Dat het ging en gaat om de mannen en vrouwen in Srebrenica met hun
individuele en gezamenlijke geschiedenissen, hun conflicten, hùn ook individuele
waarheid. Het naar binnen gekeerde politieke debat dat we in Nederland zien
benadrukt dat soort zaken soms te weinig, en ik strek mijn hand dan ook opnieuw
uit naar de vrouwen van Srebrenica die hier vandaag aanwezig zijn.
In dit boek worden de grote lege plekken opgevuld door de verhalen van de
overlevenden, de vrouwen van Srebrenica, opnieuw en in vol ornaat aan het woord
te laten. Juist door de persoonlijke verhalen, soms chaotisch en gefragmenteerd
dat kan ook niet anders- wordt het ons als mens mogelijk gemaakt iiets te
bevatten van het drama dat zich heeft afgespeeld. We kunnen opnieuw iets proeven
van de wanhoop en de verwarring. We kunnen ons iets voorstellen bij de
ontreddering van mensen die dachten dat ze beschermd werden. De schok van het
opeens afscheid moeten nemen van hun mannen en zonen. We lezen in dit boek welke
vernederingen, berovingen en soms ergere dingen de vrouwen hebben ervaren
tijdens hun verdrijving uit Srebrenica. Zoals professor Leydesdorff het uitdrukt
is Srebrenica voor de vrouwen die het overleefden 'de metafoor geworden van het
absolute lijden, van het door iedereen in de steek gelaten worden'. Ze hebben
een stem en een gezicht gekregen. Dat is niet alleen belangrijk voor ons, maar
ook voor henzelf. Door het verhaal aan de wereld te vertellen en te blijven
vertellen kunnen hun herinneringen misschien een plek krijgen, in de wetenschap
dat ze gehoord zijn. Hoe moeilijk het ook is en hoeveel obstakels er ook te
overwinnen zijn.
Maar ik heb het boek en de verhalen ook gelezen als een waarschuwing om
soortgelijke gebeurtenissen elders ter wereld te voorkomen. De situatie in
landen als Kenia en delen van Sudan doet soms denken aan de situatie in Bosnië
-Herzegovina in de jaren negentig van de vorige eeuw. Hebben we dan niets
geleerd? Ik zei u al, ik kom net terug uit de Hoorn van Afrika. De situatie in
enkele vluchtelingenkampen in Jemen is abominabel. Dan besef ik me ook weer dat
een aantal van de overlevenden van Srebrenica nog altijd in opvangcentra
vertoeven of nog geen veilige woonomgeving hebben gevonden, waar ze zich zelf
tevreden mee voelen.
Professor Leydesdorff schetst een indringend beeld van buren en vrienden die
tegenover elkaar komen te staan en gruwelijke wreedheden begaan. Ze vertelt over
de mensen die moesten vluchten en hun familieleden, sociale netwerk, hun
identiteit verloren: de grote 'leegte' uit de titel van het boek. De leegte die
mensen voelen als de wereld die zij kenden verdwenen is en zich een nieuwe plek
moeten vinden in een compleet veranderde samenleving.
Wie het boek leest zal concluderen: de vrouwen van Srebrenica zijn sterke
vrouwen. Met toekomstdromen. Er ligt een leegte achter hen, maar er is een
toekomst voor henzelf en voor hun kinderen. Maar zo makkelijk is het niet.
Context creëer je pas na heel veel vallen en opstaan.
Dames en heren,
Het opbouwen van een nieuwe samenleving in Bosnië-Herzegovina en de
slachtoffers van de oorlog helpen om hun plek te vinden in deze gemeenschap is
nog steeds een essentiële opgave van de internationale gemeenschap op dit
moment. In Nederland is in 2002 het kabinet afgetreden als politieke
verantwoording om het drama in Srebrenica. Ik memoreerde het zojuist al. Dat wat
niet niks; het was een duidelijke politieke positie. Nu is de opbouw van heel
Bosnië-Herzegovina hoe moeilijk ook- van groot belang, ook vooor de stabiliteit
en vrede in Europa. Maar wij denken als Nederlanders speciaal ook aan de mensen
in Srebrenica. Want wij waren daar zelf bij in de jaren negentig. Niet voor
niets is de val van de enclave Srebrenica eerder dit jaar opgenomen in de Canon
van de Nederlandse geschiedenis. Het is één van de vijftig gebeurtenissen
geworden die alle kinderen in Nederland moeten kennen en moeten proberen te
verstaan. Maar we moeten veel meer doen. We kunnen het leed weliswaar niet
verzachten, maar moeten op zijn minst doen wat we kunnen om de toekomst te
verbeteren.
U weet dat Nederland steun geeft aan wederopbouw- en hervormingsprogramma's
in heel Bosnië. Maar we hebben ook een speciaal programma voor Srebrenica in
de brede zin des woords: het gaat niet alleen om de wederopbouw van de
gemeenschap maar vooral ook om de getroffenen die uit Srebrenica wegtrokken. Tot
2011 zal Nederland 5 miljoen euro per jaar blijven investeren in de wederopbouw
van de voormalige enclave. Het speciale programma zal wat mij betreft zo nodig
daarna worden voortgezet.
De wederopbouw van de gemeenschap in de regio vergt veel inzet en alle
partijen in Bosnië-Herzegovina moeten daarbij aangesproken worden. De aandacht
aan de overlevenden van Srebrenica heeft een prominente rol. We ondersteunen de
opsporing en identificatie van vermiste personen, bijvoorbeeld. Dat is één van
onze prioriteiten en nog steeds een gigantische opgave. Nederland heeft onlangs
een verzoek gekregen van de International Commission on Missing Persons, dat de
identificatie van slachtoffers coördineert, om extra geld ter beschikking te
stellen voor dit doel. Veel lichamen zijn herbegraven. Daarbij zijn lichamen in
soms wel 5 verschillende massagraven terecht gekomen, wat betekent dat er niet
één maar meerdere DNA-testen nodig zijn om de gevonden lichamen te koppelen aan
de vermiste personen van de genocide in Srebrenica. Ik heb het voornemen om dit
verzoek van 1,8 miljoen euro te honoreren. Nabestaanden hebben immers het recht
te weten wat er met hun geliefden is gebeurd.
Ik wil ook verder gaan met het steunen van organisaties die zich bezig houden
met de mannen, vrouwen en kinderen die getraumatiseerd zijn geraakt. We
ondersteunen het opbouwen van de samenleving als geheel, wat alleen echt kan als
de slachtoffers begraven zijn en de daders vervolgd worden. Steun voor
nabestaanden is vaak kleinschalig. En ik ken de kritiek: de regels knellen soms,
zijn niet altijd even goed toegesneden op de behoeften van juist de individuele
slachtoffers. De Nederlandse ambassade in Sarajevo doet z'n best om onze regels
zo effectief mogelijk toe te passen en ook actief met de Bosnische regering in
contact te treden. Met enige regelmaat worden vertegenwoordigers van
organisaties van slachtoffers op de ambassade uitgenodigd. En zo hoort het ook.
Dit moet gewoon goed komen. Ik zal hier zelf scherp naar blijven kijken. Dat is
mijn, dat is onze opdracht.
Nederland is betrokken bij woningbouwprojecten, gezondheidszorg en
bevordering van het midden- en kleinbedrijf. Het is essentieel dat dat gebeurt.
Het is nodig om het eigen initiatief van de overlevenden te ondersteunen.
Daarbij is ook de Bosnische staat van essentieel belang voor het integreren van
de nabestaanden in de wederopbouw. We kunnen het niet alleen.
Dames en Heren,
De val van de enclave Srebrenica had nooit mogen gebeuren, daar is iedereen
het over eens. Dat Nederland daar was, is een pijnlijke herinnering die we soms
misschien liever zouden vergeten. Maar we mógen het niet vergeten en mogen zeker
niet de conclusie trekken dat we maar beter aan de zijlijn moeten blijven staan.
Nederland moet internationaal betrokken zijn als de situatie daar om vraagt,
richting de slachtoffers van Srebrenica. Maar ook elders, bij vredesmissies, in
Afrika bijvoorbeeld en op andere plekken waar het ook nodig is.
Tegelijkertijd is het belangrijk dat we proberen om na deze inktzwarte
bladzijden van jongste geschiedenis naar de toekomst te kijken, hoe moeilijk dat
ook is. Verzoening op de Westelijke Balkan, en een blik op het heden en hierna
zijn belangrijk, vooral voor de jonge generatie die niet terecht mag komen in
een nieuwe isolatie en afhankelijkheid. Isolement moet vervangen worden door
perspectief en kansen.
Dames en Heren,
Sabaheta, een van de vrouwen die professor Leydesdorff interviewde vertelde
het volgende over haar ervaringen in Srebrenica. Ik citeer: 'Je kon iemand horen
schreeuwen en dan stonden we allemaal, met misschien vijftienduizend mensen op
en schreeuwden we tegelijkertijd. Kun je je voorstellen dat vijftien- tot
zestienduizend mensen tegelijk schreeuwen en dat niemand het hoort? Ik denk dat
het gehoord had kunnen worden in half Servië. En de wereld wist wat niet wat er
gebeurde? Iedereen wist wat er gebeurde. Maar ze wilden niet helpen.'
Dankzij dit boek wordt de schreeuw van de vrouwen van Srebrenica opnieuw
gehoord. Selma Leydesdorff heeft dit boek geschreven 'against all odds', met
grote persoonlijke inzet. Het is een boek met een voorgeschiedenis. De
geschiedenis van Srebrenica natuurlijk, maar ook een geschiedenis van het boek
zelf. Het is bepaald niet makkelijk tot stand gebracht en soms onder praktische
omstandigheden die te wensen overlieten. Professor Leydesdorff doorkruiste
Bosnië 'on a shoestring', zoals dat tegenwoordig heet, vaak slapend bij mensen
thuis, om de interviews te verzamelen.
Professor, u weet dat ik dat eerder misschien graag anders had gezien en ik
denk dat u er enorm trots op mag zijn dat dit boek er nu is. Ik hoop dat heel
veel mensen het zullen lezen.
Dank u wel.
Ministerie van Buitenlandse Zaken