Cultuurverschillen bij Europese samenwerkingsprojecten: motor van samenwerking of zand in de machine?
West-Europese focus op efficiency leidt eerder tot problemen dan tot oplossingen
Op 23 november 2007 vindt in de Beurs van Berlage het symposium "Cultural Variety in Europe, policy and practice" plaats, over de rol van cultuurverschillen bij Europese samenwerking. Cultuurverschillen, die zich vaak uiten in ongeschreven regels, kunnen namelijk voor grote verrassingen zorgen bij samenwerkingsprojecten. Zo werd de slotconferentie van een groot internationaal onderzoekproject in Parijs op het laatste moment door de Fransen afgeblazen. De reden was het ontbreken van een aantal schriftelijke bijdragen van deelnemers aan de conferentie, ondanks het feit dat gevraagd was deze vooraf in te leveren. De Duitse lead partner was erg boos en kon niet begrijpen waarom de conferentie zo laat werd afgezegd. In de Duitse cultuur is het geen probleem als sprekers hun verhaal niet van te voren toesturen, omdat de organisatie niet verantwoordelijk is voor de inhoud van de bijdragen van de sprekers. Voor de Fransen lag dat echter heel anders: het was een belangrijke conferentie en dus moesten er ook belangrijke politici aanwezig zijn. De Franse cultuur schrijft in zo'n geval voor (zij het niet op papier) dat vooraf precies bekend moet zijn wie wat gaat zeggen. Franse politici houden niet van verrassingen met de kans op uitglijders, en dus vonden de Fransen dat de meeste partners de conferentie volstrekt niet serieus namen. Dit cultuurverschil werd niet herkend en leidde uiteindelijk tot veel onbegrip, harde woordenwisselingen en sterke stereotyperingen die de Europese zaak geen goed doen.
Dit is één van de honderden voorbeelden van culturele dynamiek die in de vorm van verhalen zijn verzameld in het Europese CULTPLAN-project. Dit project heeft geleid tot verdiepende inzichten in de manifestatie van cultuur, de mate waarin cultuurverschillen herkend worden en de mechanismen die er mee gemoeid zijn. Er zijn aanbevelingen geformuleerd voor cultureel intelligent diversity management. Cultuurverschillen manifesteren zich in de organisatie van het werk en het nakomen van afspraken. Ook in de wijze waarop strategieën voor deelname aan een project wel of niet expliciet worden gemaakt, speelt cultuur een rol. Cultuurverschillen manifesteren zich soms in oeverloze discussies waarin de discussianten elkaar niet begrijpen en in het al of niet betrekken van partners die "anders"denken. Deelnemers aan projecten wijden de problemen in eerste instantie aan taal en taalvaardigheden. Maar ze blijken bij nader inzien fundamenteler geworteld in cultuur.
Het thema van een project en de middelen om er aan te werken blijken onder invloed van cultuurverschillen ineens veel minder eenduidig dan verondersteld bij het opzetten van een project. Begrippen als kennis, landschap, duurzaamheid, sociale insluiting, risico of ruimtelijke planning leiden veelal tot cognitieve dissonantie. Het duurt vaak de gehele looptijd van een project voordat mensen elkaar beginnen te "verstaan" (begrijpen) en er een echte samenwerking begint. Dat dit zo lang duurt, komt vanwege het feit dat partners vaak iets heel anders verstaan onder "goede samenwerking". De ene partner waardeert efficiëntie en wil snel gedetailleerde en concrete opdrachten, en een andere vindt dat er over een reeds geformuleerd project nog volop onderhandeld kan worden en ziet samenwerking als een "sociaal leren". Vooral West-Europeanen beginnen snel met het schrijven van stukken en houden vast aan een eenmaal geschreven plan. Zuidelijke partners stellen eerder de interactie centraal. Al die verschillende opvattingen komen samen in één project en de projectleider moet een soort duizendpoot zijn om dit te kunnen managen.
Kortom, in het complex van Europese culturen is vrijwel geen houvast. Cultuur manifesteert zich echter niet alleen als een probleem, want er zijn ook vele projecten waarin cultuur een stuwende kracht in de samenwerking bleek te zijn. De nieuwsgierigheid naar de wijze waarop in andere landen gewerkt wordt aan problemen rondom bijvoorbeeld waterbeheersing of monumentenrestauratie kan ook positief uitwerken. Excursies, workshops en implementatielaboratoria dragen bij aan een zekere groepscultuur in een project, waardoor de samenwerking zeer intensief en inspirerend kan worden. Een informele cultuur in projecten wordt zeer op prijs gesteld en blijkt van onschatbare waarde als er diepe conflicten moeten worden opgelost. Cultuurverschillen kunnen de motor van samenwerking zijn, maar ook het zand in de machine. Het is maar hoe je er mee omgaat. Uit de analyse van de praktijk blijkt dat een sterke focus op efficiency eerder tot problemen leidt dan tot oplossingen.
Het vermogen om de invloed van cultuur te herkennen is meestal nauwelijks aanwezig onder projectleden. Als er al iets herkend wordt, dan is dat achteraf in een reconstructie van de feiten. Sommige actoren beweren ijskoud dat er geen cultuurverschillen zijn en wijten de problemen in hun project aan de karakters van betrokkenen. De mechanismen waarmee cultuur dwars door een project heen de samenwerking beïnvloedt kunnen heel divers zijn, maar vaak gaat het erom dat actoren kiezen voor het vertrouwde en het vreemde buitensluiten. Het "anders zijn" van partners uit een andere cultuur wordt ten principale wel gewaardeerd maar niet benut als een bron van inspiratie. De mate van decentralisatie van de macht in een land of regio bepaalt in belangrijke mate de werk- en organisatiecultuur en zorgt voor veel verrassingen van bureaucratische aard. Het simpele goedkeuren van een staatje van uitgaven kan in de ene regio binnen twee weken gebeuren en in de andere kan het echt niet vlotter dan na een half jaar. En al die tijd ligt dan het project en de samenwerking stil. Als er in de Mediterrane landen verkiezingen zijn geweest, dan veranderen vrijwel alle overheidsorganisaties al het personeel om de juiste kleur aan te nemen. Wie dit niet ziet aankomen, kan hier ernstig teleurgesteld over raken.
Vooruitblikkend naar de volgende programmaperiode waarin het accent meer zal komen te liggen op innovaties en werkgelegenheid zijn diverse aanbevelingen geformuleerd die tot doel hebben om cultuurverschillen anticiperend te herkennen en vervolgens te benutten als reservoir van mogelijke praktijken die kunnen leiden tot innovaties. Heel praktisch is de aanbeveling om in het begin van een samenwerking de bijeenkomsten wat korter op elkaar te organiseren en informatie uit te wisselen over elkaars context. Bijna filosofisch is de aanbeveling om het betrekken van gelijkgestemden zoveel mogelijk te vermijden en op zoek te gaan naar andersdenkenden, omdat langs die weg tot vernieuwing gekomen kan worden.
CULTPLAN organiseert op 23 november 2007 het Symposium "Cultural Variety in Europe, policy and practice" in de Beurs van Berlage te Amsterdam. Op deze dag wordt kennis en ervaring uitgewisseld over de invloeden van cultuur tussen mensen uit de praktijk, wetenschappers en beleidsverantwoordelijken uit heel Europa. De uitdaging voor de dag is het vooruitblikken naar de zojuist begonnen nieuwe Europese periode van regionale samenwerkingsprojecten en het vaststellen hoe cultuurverschillen als inspiratie gezien en gebruikt kunnen worden om de doelen van de Lissabon agenda te realiseren.
Meer informatie kunt u krijgen bij Alterra:
Roel During, 0317 474383,
Zie ook
Het CULTPLAN project loopt van 2005 tot eind 2007 en verschaft inzicht in de culturele dynamiek van INTERREG projecten door een twintigtal internationale projecten te analyseren op de manifestatie van cultuurverschillen. Dit is gedaan in samenwerking met de volgende partners: Harbour City University in Hamburg, Universiteit van Warschau, de ontwikkelingsmaatschappij ANEM in Griekenland, de consultancy organisatie TRANSCOOP, de ontwikkelingsmaatschappij CONSVIPO in Italië en de Universiteit van Venetië. De opdrachtgever is INTERACT, een Europees institutie die zich richt op het verbeteren van het management in INTERREG.
De INTERREG praktijk moet worden gezien tegen de achtergrond van de Europese ambities om door middel van regionale samenwerking ervoor te zorgen dat regio's hun identiteit beter profileren en die identiteit inzetten in competitief opzicht. Deze verschillen zijn relevant als het gaat om de ambitie van INTERREG om door middel van good and best practices een uniformerende werking uit te oefenen op het toneel van governance praktijken.