Gezondheidsraad
Health Council of the Netherlands
Aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Onderwerp : elektromagnetische velden en gezondheid
Uw kenmerk : SAS/GDE/2007/046920
Ons kenmerk : I-784/EvR/iv/673-F1 Publicatienummer: 2007/24
Bijlagen : -
Datum : 15 november 2007
Geachte minister,
Op 1 juni 2007 legde u de Gezondheidsraad de vraag voor om een beknopte eerste reactie te geven
op drie wetenschappelijke publicaties:
Cook, CM et al. Exposure to ELF magnetic and ELF-modulated radiofrequency fields: the
time course of physiological and cognitive effects observed in recent studies (2001-2005).
Bioelectromagnetics, 2006; 27: 613-627.
Hardell, L et al. Tumour risk associated with use of cellular telephones or cordless desktop
telephones. World Journal of Surgical Oncology, 2006; 4: 74.
Hutter, HP et al. Subjective symptoms, sleeping problems, and cognitive performance in
subjects living near mobile phone base stations. Occupational and Environmental Medicine,
2006; 63: 307-313.
Voorts vroeg u de Gezondheidsraad om aan te geven of naar verwachting de resultaten van deze
onderzoeken aanleiding zullen geven om eerdere conclusies met betrekking tot de mogelijke
gezondheidseffecten van mobiele telefonie bij te stellen.
Ik heb de commissie Elektromagnetische velden verzocht deze vragen te beantwoorden. De
commissie heeft de artikelen bestudeerd en ze in haar vergadering van 14 september 2007
besproken. Daarbij heeft de commissie ook een eerste discussie gevoerd over een recent artikel
van een onderzoeksgroep uit Nijmegen, dat nogal wat aandacht heeft gekregen in de landelijke
media:
Arns, M. et al. Electroecephalographic, personality, and executive function measures
associated with frequent mobile phone use. International Journal of Neuroscience, 2007; 117:
1341-1360.
Bezoekadres Postadres
Parnassusplein 5 Postbus 16052
2511 VX Den Haag 2500 BB Den Haag
Telefoon (070) 340 57 30 Telefax (070) 340 75 23
E-mail: e.van.rongen@gr.nl www.gr.nl
Gezondheidsraad
Health Council of the Netherlands
Onderwerp : elektromagnetische velden en gezondheid
Ons kenmerk : I-784/EvR/iv/673-E1 Publicatienummer: 2007/24
Pagina : 2
Datum : 15 november 2007
De commissie berichtte mij, na verwerking van de opmerkingen van de Beraadsgroep Straling en
Gezondheid van de raad, als volgt.
Het artikel van Cook en medewerkers betreft geen publicatie van nieuw onderzoek, maar geeft een
overzicht van een aantal recente onderzoeken op het gebied van effecten op cognitieve en
fysiologische functies. Uit deze onderzoeken komen redelijk consistente aanwijzingen naar voren
dat er biologische effecten op kunnen treden, met name beïnvloeding van de zogenoemde
alfagolven in de hersenen. De aanwijzingen dat er, al of niet via dit biologisch mechanisme, ook
gezondheidseffecten kunnen optreden acht de commissie aanzienlijk minder sterk. De door Cook
gepresenteerde gegevens geven geen duidelijke aanwijzingen voor gezondheidseffecten en de
auteurs suggereren ook niet dat deze er zouden kunnen zijn.
Onderzoeken die voor 2001 zijn gepubliceerd worden in een eerder artikel van dezelfde
auteurs besproken. Daarnaast zijn er sinds de publicatie van het overzichtsartikel van Cook weer
nieuwe onderzoeksartikelen over dit onderwerp verschenen, zoals het artikel van Arns. Voor een
goed en volledig advies met betrekking tot mogelijke gezondheidseffecten moeten al deze
onderzoeken beoordeeld en in de analyse meegenomen worden.
Het artikel van Hardell en medewerkers gaat ook over een onderwerp waarover de afgelopen jaren
diverse artikelen zijn verschenen: de mogelijke relatie tussen het gebruik van een mobiele telefoon
en het vóórkomen van tumoren in het hoofd. De conclusie van Hardell is, dat veelvuldig gebruik
van een mobiele telefoon (zoals GSM) of draadloze telefoon (zoals DECT) geassocieerd is met
een hogere incidentie van verschillende typen tumoren in het hoofd. Dit artikel komt niet tot
andere conclusies dan die reeds herhaaldelijk door Hardell zijn getrokken. Eerdere artikelen van
dezelfde auteur met gedeeltelijk overlappende gegevens zijn al door de commissie besproken in
het advies Mobiele telefoons uit 2002 en in het Jaarbericht Elektromagnetische velden uit 2005.
De conclusie van de commissie was destijds dat er methodologische problemen aan deze
onderzoeken kleven. Eén daarvan is bijvoorbeeld dat er erg veel vergelijkingen worden gemaakt,
waarvan sommige dan een positief resultaat geven. De vraag is, of dat inderdaad wijst op een
verband, of dat ze het gevolg zijn van "vissen" naar verbanden. Juist daarom moeten de
onderzoeken van Hardell niet op zichzelf staand beoordeeld worden, maar in samenhang met
Bezoekadres Postadres
Parnassusplein 5 Postbus 16052
2511 VX Den Haag 2500 BB Den Haag
Telefoon (070) 340 57 30 Telefax (070) 340 75 23
Email: e.van.rongen@gr.nl www.gr.nl
Gezondheidsraad
Health Council of the Netherlands
Onderwerp : elektromagnetische velden en gezondheid
Ons kenmerk : I-784/EvR/iv/673-E1 Publicatienummer: 2007/24
Pagina : 3
Datum : 15 november 2007
andere, soortgelijke onderzoeken (bijvoorbeeld die uit het INTERPHONE programma1). Alleen
het totaalbeeld dat uit de literatuur naar voren komt, in combinatie met de sterke en zwakke punten
van de individuele onderzoeken, kan de basis voor conclusies over eventuele gezondheidseffecten
zijn. In het Jaarbericht 2005 concludeerde de commissie op basis van zo'n breed overzicht dat het
onduidelijk blijft in hoeverre het langdurig gebruik van een mobiele telefoon gerelateerd is aan het
vóórkomen van tumoren in het hoofd en in het Jaarbericht 2006 was de conclusie dat er geen
aanwijzingen zijn dat het gebruik van DECT telefoons tot gezondheidsproblemen kan leiden. Het
artikel van Hardell verandert deze conclusies van de commissie niet.
Het artikel van Hutter en medewerkers beschrijft een onderzoek naar het vóórkomen van klachten
bij omwonenden van basisstations. Door anderen is daarnaar ook onderzoek gedaan. In het
Jaarbericht 2003 kwam de commissie tot de conclusie dat de wetenschappelijke kwaliteit van die
onderzoeken onvoldoende was. Het onderzoek van Hutter heeft wel een adequate
wetenschappelijk opzet. De auteurs concluderen dat enkele klachten, met name hoofdpijn, vaker
vóórkomen bij mensen waarbij een relatief hoge veldsterkte als gevolg van de aanwezigheid van
een basisstation is gemeten. De resultaten zijn interessant, maar vragen om bevestiging in
soortgelijk onderzoek. Een belangrijk probleem bij dit type onderzoek is, dat subjectieve klachten
door omwonenden van basisstations worden toegeschreven aan de aanwezigheid van basisstations.
Hutter en medewerkers hebben weliswaar zo goed mogelijk geprobeerd om vertekening van de
resultaten daardoor te voorkomen, maar vanwege de niet-experimentele opzet van het onderzoek
blijft het toch moeilijk om zinvolle conclusies te trekken. Uit de bevindingen kunnen hoe dan ook
geen conclusies over oorzaak-gevolg relaties getrokken worden, hetgeen de onderzoekers zelf ook
al aangeven, omdat dit het eerste onderzoek in zijn soort is.
Het artikel van Arns en medewerkers geeft de commissie aanleiding tot discussie en twijfels
omtrent de kwaliteit en opzet van het onderzoek. Een belangrijke tekortkoming is, dat bij het
vergelijken van cognitieve functies van mobiele bellers en controles niet is gecorrigeerd voor de
1 INTERPHONE is een onderzoeksprogramma waarin door 13 landen volgens een gemeenschappelijk
protocol een epidemiologisch onderzoek wordt uitgevoerd naar een mogelijk verband tussen het gebruik van
een mobiele telefoon en tumoren in het hoofd.
Bezoekadres Postadres
Parnassusplein 5 Postbus 16052
2511 VX Den Haag 2500 BB Den Haag
Telefoon (070) 340 57 30 Telefax (070) 340 75 23
Email: e.van.rongen@gr.nl www.gr.nl
Gezondheidsraad
Health Council of the Netherlands
Onderwerp : elektromagnetische velden en gezondheid
Ons kenmerk : I-784/EvR/iv/673-E1 Publicatienummer: 2007/24
Pagina : 4
Datum : 15 november 2007
verschillen in leeftijd en opleidingsniveau tussen beide groepen. Daarnaast kunnen door de aard
van de opzet van het onderzoek (een dwarsdoorsnede onderzoek) oorzaak en gevolg niet worden
onderscheiden. Een belangrijk gegeven is, dat de grootte van de gevonden effecten binnen de
natuurlijke bandbreedte valt. Alleen daarom al kunnen uit dit onderzoek geen conclusies over
effecten van het gebruik van mobiele telefoons op de gezondheid worden getrokken. Elke
speculatie daarover mist vooralsnog een wetenschappelijke grondslag.
Samenvattend komt de commissie, op basis van een eerste beknopte analyse van de genoemde vier
artikelen in combinatie met de reeds eerder door de commissie besproken literatuur, tot de
voorlopige conclusie dat de resultaten van de vier onderzoeken geen aanleiding geven om haar
standpunten te herzien. De commissie handhaaft haar conclusie dat tot nu toe geen oorzakelijk
verband tussen gezondheidsproblemen en blootstelling aan de elektromagnetische velden
afkomstig van mobiele telefoons of basisstations voor mobiele telefonie is aangetoond. Wel vindt
de commissie dat nader wetenschappelijk onderzoek naar dergelijke verbanden nog steeds
gerechtvaardigd is. Zij heeft in 2006 dat onderzoek ook aanbevolen voor het
onderzoeksprogramma Elektromagnetische velden en gezondheid dat mede door uw ministerie
wordt gefinancierd.
De commissie wil tot slot nog benadrukken dat het bespreken van de resultaten van individuele
wetenschappelijk onderzoeken alleen zinvol is indien dit wordt gedaan in bredere context. Daarin
dient een beschrijving van en vergelijking met andere onderzoeken op hetzelfde gebied te worden
gegeven, waarbij de publicaties worden gewogen naar kwaliteit. In het verleden is regelmatig
gebleken dat de bevindingen van een enkel onderzoek niet bevestigd konden worden in
soortgelijke onderzoeken, of in replicatieonderzoek. Daarom zijn er doorgaans meerdere
onderzoeken en een adequaat theoretisch inzicht nodig om tot een evenwichtig oordeel over
oorzaak en gevolg te komen waarop beleid gebaseerd zou moeten zijn. De commissie baseert haar
oordeel over eventuele gezondheidseffecten van blootstelling aan elektromagnetische velden
daarom op de totale wetenschappelijke bewijslast en niet op de resultaten van slechts één of enkele
onderzoeken. Dat neemt niet weg dat nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen altijd aanleiding
kunnen geven tot een verandering van inzicht; de commissie zal die mogelijkheid steeds bij haar
overwegingen blijven betrekken.
Bezoekadres Postadres
Parnassusplein 5 Postbus 16052
2511 VX Den Haag 2500 BB Den Haag
Telefoon (070) 340 57 30 Telefax (070) 340 75 23
Email: e.van.rongen@gr.nl www.gr.nl
Gezondheidsraad
Health Council of the Netherlands
Onderwerp : elektromagnetische velden en gezondheid
Ons kenmerk : I-784/EvR/iv/673-E1 Publicatienummer: 2007/24
Pagina : 5
Datum : 15 november 2007
De commissie is van plan om in komende publicaties aan de drie betreffende onderwerpen
effecten van het gebruik van of het wonen nabij apparatuur voor mobiele telecommunicatie op 1)
het cognitief functioneren, 2) het vóórkomen van tumoren in het hoofd of 3) het optreden van
gezondheidsklachten uitgebreider aandacht te besteden. De bovengenoemde artikelen zullen
daarbij dan ook besproken worden.
Hoogachtend,
Prof. dr. M. de Visser
Vice-voorzitter
Bezoekadres Postadres
Parnassusplein 5 Postbus 16052
2511 VX Den Haag 2500 BB Den Haag
Telefoon (070) 340 57 30 Telefax (070) 340 75 23
Email: e.van.rongen@gr.nl www.gr.nl