Universiteit van Tilburg 18 september 2007
Rituelen als virtualisering van het alledaagse
Inaugurele rede prof. dr. Wouter van Beek over de betekenis van
rituelen
De betekenis van een ritueel is vaak moeilijk te omschrijven, zelfs
voor de deelnemers eraan. Toch heeft het ritueel zin voor hen, hoe
vaag ook. Dat betoogt hoogleraar Antropologie van de Religie Wouter
van Beek in zijn inaugurele rede De rite is rond. Betekenis en
boodschap van het ongewone, op vrijdag 28 september aan de
Universiteit van Tilburg.
Het debat over de betekenis van rituelen loopt al lang in de
antropologie van de religie en de religiewetenschappen. Sommigen
stellen dat een ritueel geen betekenis heeft, zelfs niet voor de
uitvoerders en deelnemers ervan. Maar, luidt dan de kritiek, waarom
voeren mensen dan toch rituelen uit?
De antropoloog Van Beek, die rituelen onderzocht in Kameroen en Mali,
lost deze paradox op door onderscheid te maken in de inherente
betekenis van een ritueel, ofwel de boodschap, en de zin van een
ritueel, ofwel de betekenis. De boodschap kan volgens hem heel goed
'leeg' zijn, zelfs in rituelen waarin geheimen worden onthuld. Een
dorpsoffer bij de Kapsiki in Noord-Kameroen verwijst bijvoorbeeld op
het betekenisniveau van de boodschap louter naar zichzelf, en
communiceert verder niets. Tegelijkertijd construeren de deelnemers
zelf wel zin of betekenis.
De betekenis die deelnemers aan een rite geven, is volgens Van Beek
gebaseerd op de herkenning van alledaagse aspecten. Zo wijken
religieuze noties op duidelijke wijze af van het gewone, dagelijkse
leven: geesten van voorouders zijn menselijk, maar hebben geen
menselijk lichaam. Daarnaast worden in rituelen dagelijkse handelingen
verwerkt, die ook een ongewoon ofwel virtueel aspect hebben: een
ritueel offer is bijvoorbeeld een maaltijd met een onzichtbare
eregast.
Het herkenbare aspect van een ritueel, de maaltijd, biedt de
deelnemers een handvat om er betekenis aan te geven. In een
maskerfeest bij de Dogon van Mali kunnen zo drie niveaus van
betekenistoekenning worden onderscheiden, aldus van Beek: het
maskerritueel transformeert de gestorvenen in voorouders, het laadt de
energie van het dorp op en is te lezen als mannelijke poging tot
vruchtbaarheid.
Virtuele werelden
Van Beek beschouwt ook de 'religie van deze tijd', sport, als een
virtuele wereld waaraan betekenis wordt toegekend. Hij concludeert dat
sport het structurele tegendeel is van religie. Tot slot beschouwt hij
virtuele werelden als religie, sport, reclame en internet als
vergelijkbare fenomenen met een scala aan interpretatiemogelijkheden.
In de postmoderne samenleving is betekenisgeving van het 'ongewone'
net zo vanzelfsprekend als dat in andere tijden en culturen was, zij
het dat wij meer alternatieven hebben voor interpretatie.
Universiteit van Tilburg