Ministerie van Defensie

Ministerie van Defensie

Postbus 20701 2500 ES Den Haag Telefoon (070) 318 81 88 Fax (070) 318 78 88

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
der Staten-Generaal
Plein 2
2511 CR Den Haag

Datum
Ons kenmerk DMO/DB/2007003679
Onderwerp Antwoorden op schriftelijke vragen over resultaten verwervingsvoorbereiding Chinook-helikopters

Hierbij bied ik u, mede namens de staatssecretaris van Economische Zaken, de antwoorden aan op de schriftelijke vragen van de vaste commissie voor Defensie over de brief van 2 februari 2007 over de resultaten van de verwervingsvoorbereiding van de Chinook- helikopters (Kamerstuk 30 800 X nr. 57). Deze vragen werden ingezonden op 8 februari 2007.

DE STAATSSECRETARIS VAN DEFENSIE

Ministerie van Defensie

Antwoorden op de vragen van de vaste commissie voor Defensie over de resultaten van de verwervingsvoorbereiding van de Chinook-helikopters (Kamerstuk 30 800 X nr. 57)

1
Waarom is de regering doorgegaan met de block-6 cockpit terwijl die door nog geen enkel ander land wordt gebruikt? Kan aangegeven worden om hoeveel inverdieneffecten het gaat bij de ontwikkelingskosten als andere landen ook deze cockpit kiezen? Is het mogelijk aan te geven welke landen een dergelijk project op stapel hebben staan?
8
Hoeveel landen maken er op dit moment gebruik van een ACMS-cockpit? 11
Wat is de afweging om te gaan werken met twee typen cockpit, nu in de brief van 28 september 2005 (30300X, nr. 5) nog gesteld werd dat dit grote bedrijfsvoeringtechnische, operationele en financiële nadelen met zich mee zou brengen? Kan gegarandeerd worden dat de inzet van deze twee typen geen gevolgen zal hebben voor operationele en personele inzet? 33
Hoeveel landen overwegen naar u verwachting aanschaf, uitbreiding of modernisering van de Chinook? Wat zijn de aanwijzingen voor deze veronderstelling? 34
Welk percentage korting op de ontwikkelingskosten heeft u bedongen bij Honeywell indien andere landen de ACMS Block 6 cockpit aanschaffen?

Bij de keuze voor het type cockpit zijn er twee mogelijkheden, de ACMS Block-6 cockpit en de CAAS-cockpit. Het is geen optie de nieuwe helikopters uit te rusten met de ACMS Block-5 cockpit van de nu in gebruik zijnde Chinooks, aangezien belangrijke onderdelen niet meer verkrijgbaar zijn en reservedelen voor dit type cockpit over enige tijd niet meer leverbaar zullen zijn.

Voor zowel de ACMS Block-6 als de CAAS-cockpit geldt dat zij nog in ontwikkeling zijn. De ACMS Block-6 cockpit is ten aanzien van vliegveiligheid en functionaliteit beter dan de CAAS- cockpit. Bovendien is het risico van vertraging of kostenoverschrijding bij de certificering van
---

Ministerie van Defensie

luchtwaardigheid van de ACMS-cockpit beduidend lager dan bij de CAAS-cockpit. Tevens is de CAAS cockpit niet tijdig beschikbaar. De ACMS Block-6 cockpit verdient daarom de voorkeur.

De ACMS Block-6 cockpit is een doorontwikkeling van de huidige ACMS Block-5 cockpit. De verschillen in bediening tussen beide cockpits zijn gering. Aangezien de twee typen helikopters slechts gedurende een aantal jaren naast elkaar zullen worden gebruikt, zijn de nadelen van het gebruik van verschillende typen beperkt en daardoor aanvaardbaar.

Een met de huidige ACMS Block-5 cockpit vergelijkbare cockpit is in gebruik bij Singapore, Taiwan en het Verenigd Koninkrijk. Uit open bronnen en correspondentie is gebleken dat Italië, Singapore, Australië, Taiwan en Japan mogelijke kandidaten zijn voor de ACMS Block- 6 cockpit. Ook Canada heeft het voornemen Chinooks te verwerven en overweegt daarbij tevens de ACMS Block-6 cockpit. Bij verkoop aan derden komt 7% van de verkoopopbrengst van de avionica per verkocht toestel met een maximum van $ 29 miljoen toe aan Nederland.

2
Wat voor maatregelen zijn er nodig om de levertijd te beperken? Waarom is daar niet voor gekozen?
4
Gesteld wordt dat Defensie met de Production Preparation Agreement (PPA) ervan verzekerd is dat zes helikopters vanaf 2009 ter beschikking zullen komen. In de brief van 7 december 2005 (30300X, nr. 55) werd echter nog het jaar 2008 genoemd. Waardoor is deze vertraging veroorzaakt? Kunt u aangeven hoe deze wordt opgelost? Is er al duidelijkheid wanneer de helikopters concreet beschikbaar worden?

Aanvankelijk is met de PPA overeengekomen dat levering zou plaatsvinden vanaf eind 2008. Door het uitstellen van het beslismoment voor de verwerving van extra Chinook-toestellen is een vertraging in de aflevering van ongeveer een half jaar ontstaan. De Kamer is hierover geïnformeerd in de Memorie van Toelichting op de begroting 2007 (Kamerstuk 30 800 X nr. 2). Vanwege de benodigde productiedoorlooptijd en de beschikbare capaciteit van Boeing kunnen de toestellen vanaf medio 2009 worden geleverd.


---

Ministerie van Defensie

3
Kunt u naar aanleiding van de neergestorte Chinookhelikopters in Irak, aangeven of het in dit licht verstandig is Chinookhelikopters weer te vervangen door Chinooks?

In Irak zijn geen Nederlandse Chinook-helikopters verongelukt. In Afghanistan zijn in 2005 twee Chinook-toestellen verloren gegaan. Zoals te doen gebruikelijk is een onderzoek ingesteld naar beide ongevallen. Uit deze onderzoeken blijkt dat de ongevallen niet zijn veroorzaakt door technische problemen of tekortkomingen van de helikopters. U bent hierover geïnformeerd met de brief van 18 januari jl. (Kamerstuk 30 800 X nr. 55). De ACMS Block-6 cockpit biedt de vlieger betere ondersteuning bij het opereren onder moeilijke omstandigheden dan de huidige cockpit.

5
Is het ongebruikelijk dat er in de overeenkomsten een clausule wordt opgenomen die een onverwachte verhoging van de ontwikkelingskosten ten laste van de ontwikkelaar doet komen?

Tijdens de behoeftestellingsfase wordt een raming gemaakt van de verwachte kosten. Deze raming kan niet contractueel worden vastgelegd. Het definitieve contract is overeengekomen op basis van een vaste prijs.

6
Waar u in de brief stelt dat er geen productalternatieven voor Chinooks op de markt zijn, doelt u hier op de taak van het transport of over de taak van Special Forces? Of zijn er volgens u voor beide taken geen productalternatieven? 7
Indien uit bovenstaande vraag blijkt dat er geen productalternatieven zijn van toestellen die beide taken in zich houden, heeft u dan overwogen onderzoek te doen naar de mogelijkheid van splitsing van deze taken voor verschillende toestellen, zoals de Amerikaanse landmacht doet.

Bij het vaststellen van de kwalitatieve eisen aan de uitbreiding van de helikoptercapaciteit ging, om redenen van standaardisatie en doelmatigheid, reeds in de behoeftestellingsfase de voorkeur uit naar de Chinook. Deze helikopter is reeds bij de krijgsmacht in gebruik, voldoet
---

Ministerie van Defensie

in alle opzichten aan de gestelde kwalitatieve eisen en kan worden aangepast aan de taak of inzet. Bovendien is voor het vervullen van de transporttaak in het segment middelzware transporthelikopters geen reëel alternatief beschikbaar. Taakspecialisatie en de verwerving van verschillende typen helikopters zijn, mede gelet op de kleine aantallen, minder doelmatig.

9
Kunt u aangeven welke delen van de Special Forces uitrusting niet worden aangeschaft en wat dit voor gevolgen heeft of kan hebben voor de inzet? 14
Wat zijn de gevolgen van het deels aanschaffen van de SF-uitrusting voor de inzet van de Chinooks in het Nederlandse operatieconcept waarbij hetzelfde toestel voor zowel SF-taken als voor transport ingezet kan worden?

Het infrarood nachtzichtsysteem bestaat vooralsnog uit een projectie van het beeld niet op het vizier van de vliegers, maar op een beeldscherm in de cockpit. Dit verhoogt de werklast van de vliegers. Tevens wordt een deel van het zelfbeschermingssysteem vooralsnog niet aangeschaft. Daarom moet rekening worden gehouden met enige beperkingen bij Special Forces (SF)-operaties in het hoogste deel van het geweldsspectrum. In voorkomend geval kunnen SF-operaties ook worden ondersteund door gevechtshelikopters of jachtvliegtuigen.

10
Aangegeven wordt dat standaardisatie, die op zichzelf onverminderd gewenst is, over enige jaren op verantwoorde wijze kan worden gecombineerd met het reeds voorziene levensduurverlengende onderhoud van de huidige vloot. In hoeverre is hiervoor financiële ruimte? Zijn de kosten hiervan reeds geaccommodeerd in de meerjarenplanning?
16
Hoeveel extra kosten zouden zijn gemoeid met een volledige standaardisatie van de Chinooks die reeds eerder zijn aangeschaft?
17
Hoeveel extra kosten zouden gemoeid zijn met de aanschaf van een volledige Special Forces-uitrusting voor de Chinooks?

18

---

Ministerie van Defensie

Wanneer verwacht u een combinatie te kunnen doorvoeren met het reeds voorziene levensduurverlengende onderhoud van de huidige vloot?

De standaardisatie, het levensduurverlengend onderhoud en het resterende gedeelte van de SF-uitrusting maken geen deel uit van het voorliggende project. De uitvoering van de standaardisatie en het onderhoud is vooralsnog voorzien vanaf 2014. De hiermee gemoeide kosten zijn op dit moment nog niet volledig bekend. De Kamer zal te zijner tijd via de gebruikelijke procedure worden geïnformeerd over de behoeftestelling voor de standaardisatie en het levensduurverlengend onderhoud.

12
Wat is er de oorzaak van dat de stuksprijs van de helikopter hoger is dan is voorzien in de behoeftestelling?
13
Waarom zijn de ontwikkelingskosten van de beoogde cockpit en de kosten van de volledige uitrusting voor de Special Forces (SF) hoger dan aanvankelijk werd geschat? 22
In de brief van 28 september 2005 (30300X, nr. 5) werden de projectkosten nog geraamd op een totaalbedrag van 290 miljoen, nu wordt gesproken van 389,5 miljoen. Waardoor wordt deze aanzienlijke stijging van de kosten veroorzaakt? Is de behoeftestelling wellicht gedurende het DMP-proces aangepast en zo ja, in welk opzicht?

In de brief van 28 september 2005 (Kamerstuk 30 300X Nr. 5) werd rekening gehouden met de vervanging van één verongelukt toestel. De vervanging van het tweede verongelukte toestel, de hogere stuksprijs en de hogere kosten van de SF-uitrusting hebben geleid tot een verhoging van het benodigde budget. Zoals gemeld in de brief van 17 oktober 2006 (Kamerstuk 30 800 X, Nr. 28) is de stuksprijs van de helikopter hoger dan oorspronkelijk geraamd, mede doordat de doorontwikkeling van de cockpit complexer is dan werd aangenomen. Bovendien zijn de materiaal- en manurenprijzen hoger dan aanvankelijk werd voorzien. Gezien de financiële situatie van Defensie was prioriteitstelling noodzakelijk, hetgeen heeft geleid tot een neerwaartse bijstelling van de behoefte.

15

---

Ministerie van Defensie

Betekent standaardisatie van de huidige Chinooks dat zij zullen worden uitgerust met een ACMS-cockpit? En zo neen, waaruit bestaat de modernisering dan? 21
Betekent uitstel van de standaardisatie van de cockpit dat de Chinooks niet zullen worden uitgerust met een ACMS Block-6 cockpit?

Bij de standaardisatie zal de huidige vloot, die nu is uitgerust met de ACMS Block-5 cockpit, worden gemoderniseerd door deze te voorzien van de ACMS Block-6 cockpit.

19
Uit het oogpunt van bescherming van het personeel is de aanschaf van SF-uitrusting van groot belang. Is de mogelijkheid onderzocht om enkele helikopters met volledige SF-uitrusting uit te rusten?

Het is om operationele redenen noodzakelijk ten minste vier toestellen uit te rusten met identieke SF-uitrusting. De zes nieuwe toestellen zullen alle geschikt zijn voor de inbouw van SF-apparatuur. Het is met het huidige budget niet haalbaar om vier toestellen te voorzien van de volledige SF-uitrusting. Met de op deze wijze voorziene uitbreiding wordt reeds een substantiële uitbreiding van de SF-capaciteit gerealiseerd.

20
Wie is contractueel verantwoordelijk voor de integratie van de Government Furnished Equipment (GFE)-systemen in de helikopter?

De firma Boeing.

23
Moet uit het feit dat de stuksprijs van een Chinook hoger uitvalt en uit de hogere totaalkosten van het project worden afgeleid dat de gelden die bij de Voorjaarsnota 2006 ter beschikking zijn gesteld voor de vervanging van twee neergestorte Chinooks, de vervangingskosten niet volledig dekken?

24

---

Ministerie van Defensie

Gesteld wordt dat het restant van de financiering van de verwerving van Chinooks plaatsvindt uit hogere verkoopopbrengsten van defensiegoederen gedurende de genoemde periode. Betreft het hier uitsluitend de meerkosten van het project die op deze wijze gefinancierd worden, of alle kosten? In hoeverre was eerder voorzien in een dergelijke financiering?
30
Is het nog steeds zo dat Defensie financieel wordt gecompenseerd voor de vervanging van de twee verloren gegane Chinooks? Zo ja, waarom wordt dat in de brief niet vermeld? Zo ja, hoe verhoudt zich die compensatie tot de bedragen die worden genoemd in de paragraaf 'Financiën'? Geldt de compensatie ook voor de wenselijke modernisering van de cockpits en de aanschaf van de volledige Special Forces- uitrusting van de twee nieuwe Chinooks die dienen ter vervanging van de twee gecrashte Chinooks?
31
Is er zekerheid dat uitgaven die noodzakelijk zijn voor de aanschaf van extra Chinookhelikopters in de periode 2007-2010 kunnen worden gefinancierd uit hogere verkoopopbrengsten van defensiegoederen in diezelfde periode?

Bij Voorjaarsnota 2006 is aan de begroting van Defensie 90 miljoen toegevoegd als bijdrage aan de vervanging van de twee verloren gegane Chinook-helikopters. Met de brief over de structurele oplossing voor operationele materiële verliezen van 9 juni 2006 (Kamerstuk 27 925 nr. 219) is de Kamer hierover geïnformeerd.

Door de stijging van de Chinook-kosten, maar ook door een grote investeringsdruk bij Defensie, dreigde dit project niet meer budgettair inpasbaar te zijn en zou het moeten worden vertraagd. Een oplossing hiervoor is gevonden door de hoger dan geraamde meeropbrengsten van de verkoop van defensiegoederen in de periode 2007-2010 aan de begroting van Defensie toe te voegen. Daarmee is het mogelijk gebleken de contracten voor de Chinooks toch in 2007 te sluiten en de helikopters vanaf 2009 in te voeren. U zult over de precieze verwerking worden geïnformeerd met de Voorjaarsnota 2007.

De extra verkoopopbrengsten komen voor een deel uit reeds gesloten verkoopcontracten waarvan de opbrengst is zeker gesteld. Een ander deel van de extra verkoopopbrengsten is
---

Ministerie van Defensie

voorzien uit afstotingsprojecten waar op dit moment nog geen verkoopcontract voor is gesloten. Deze laatste raming is behoedzaam opgesteld met een laag geschat risico.

25
Is bij de uitbreiding van het personeel met 58 vte'n ook de eerder aangekondigde uitbreiding van het aantal bemanningen en ondersteunend personeel per Chinookhelikopter inbegrepen?
26
Hoe verhoudt zich de beoogde uitbreiding van het personeel met 58 vte'n tot het personeelstekort bij de transporthelikopters? Worden de wervingsinspanningen geïntensiveerd, en worden bindingsinstrumenten overwogen voor deze kwetsbare personeelscategorie?

Ja, bij de nu voorliggende uitbreiding is rekening gehouden met de gebleken grotere personeelsbehoefte. De huidige wervingsinspanningen blijven onverminderd van kracht. De vulling van de organisatie is afhankelijk van de instroom van nieuw personeel en behoud van ervaren personeel. Bij vliegtuig- en helikoptergebonden technisch personeel is sprake van een toenemende uitstroom van ervaren personeel. Een maatregel gericht op het behoud van ervaren personeel is het toekennen van een technische toelage of een brevettoelage. Dit maakt echter deel uit van het arbeidsvoorwaardenoverleg en kan daardoor niet op korte termijn worden ingevoerd. Totdat een dergelijke in het arbeidsvoorwaardenoverleg overeengekomen regeling van kracht wordt, is een tijdelijke maatregel voor een maandelijkse toelage ingevoerd. Daarnaast zal in de loop van dit jaar een onderzoek worden gestart naar de mogelijkheden voor uitbesteding van onderhoudstaken van helikopters, waaronder Chinook helikopters, dan wel naar samenwerkingsvormen met de industrie op onderhoudsgebied.

27
Is bij het budget voor het project Chinook ook een bepaalde hoeveelheid reserveonderdelen inbegrepen? Op welke wijze wordt spoedige levering van reserveonderdelen in de toekomst gewaarborgd?

Ja. De levering van reservedelen in de toekomst is begrepen in het reeds ingezette verbetertraject voor de instandhouding van de huidige vloot.


---

Ministerie van Defensie

28
Betekent het voorlopig niet moderniseren (standaardiseren) van de cockpits van de bestaande helikopters dat de bestaande helikopters nog niet voldoen aan de eis dat de Nederlandse Chinook moet worden voorzien van de weerradar, ijsdetector, zelfbescherming tegen vijandelijke aanvallen, infrarood camera, abseil-installaties en communicatiemiddelen voor de lange afstand? Geldt deze eis alleen voor de nieuwe helikopters?

De huidige vloot is uitgerust met een weerradar, een ijsdetector en beperkte zelfbeschermingsmiddelen. Aanvullende zelfbeschermingsmiddelen, een infrarood camera, een abseil-installatie en communicatiemiddelen voor de lange afstand maken deel uit van de te verwerven SF-uitrusting.

29
Kunt u de bevindingen van de Audit Dienst Defensie (ADD), al dan niet vertrouwelijk, aan de Kamer voorleggen? Indien neen, waarom niet?

De Audit Dienst Defensie (ADD) is in het voortraject betrokken bij de beoordeling van de prijsvorming ten behoeve van de contractonderhandelingen. Voorts zijn de conceptcontracten inclusief de prijsstelling beoordeeld binnen de Centrale Contractencommissie (CCC), waarin de ADD is vertegenwoordigd. In de CCC-vergadering heeft de ADD gemeld dat zij geen bezwaar heeft tegen de prijsstellingen in de diverse overeenkomsten met betrekking tot de Chinooks.

De commercieel-vertrouwelijke rapportages van de ADD vormen een regulier onderdeel van het onderhandelingstraject in een situatie van een beperkt aantal aanbieders of monopolisten. Gelet op de gemaakte afspraken met de industrie, is het niet mogelijk deze informatie aan derden voor te leggen.

32
Op welke wijze denkt u de compensatieopdrachten te kunnen uitvoeren? 36
10

Ministerie van Defensie

Het ministerie van Economische Zaken heeft zowel bij de hoofdaannemer als bij de leveranciers van GFE compensatie voor de gehele contractwaarde bedongen. Is deze compensatie daadwerkelijk toegezegd?
37
Waaruit bestaat de compensatie? Gaat het om civiele compensatieorders of militaire?

De compensatie is door alle betrokken leveranciers toegezegd en vastgelegd in diverse overeenkomsten. Deze is deels militair van aard en bestaat o.a. uit de productie van rompdelen voor de fabricage van Chinook-toestellen.

35
Op welke wijze moeten de vliegbewegingen bij Gilze-Rijen worden aangepast om te kunnen voldoen aan de beschikbare geluidsruimte?

Een deel van de aanvliegroutes van de vliegbasis Gilze-Rijen moet worden verlegd om de geluidsbelasting binnen de geldende geluidszonering te laten passen.

38
Hoe verhoudt het bedingen van compensatie zich tot de initiatieven van de Europese Commissie en het Europees Defensie Agentschap (EDA), die door Nederland worden gesteund, om concurrentie op de defensiemarkt te bevorderen? 39
Welke rol speelt artikel 296 van het EG-Verdrag bij het bedingen van deze compensatie? Is een beroep op dit artikel opportuun bij de aanschaf van transporthelikopters voor vredesmissies?

Ook Nederland hanteert het compensatie-instrument vanwege het ontbreken van een `gelijk speelveld' met eerlijke concurrentie op de internationale defensiemarkt. Nederland verwacht dat door middel van beleidsinitiatieven van zowel het Europees Defensie Agentschap (EDA) als de Europese Commissie op termijn geleidelijk een meer gelijk speelveld in Europa kan ontstaan. De noodzaak tot het eisen van compensatie zal daardoor op termijn afnemen.

Op 7 december 2006 heeft de Europese Commissie een interpretatieve mededeling uitgebracht over artikel 296 EG-Verdrag, dat voor militaire goederen en diensten een
---

Ministerie van Defensie

uitzondering maakt op de Europese aanbestedingsrichtlijn. De aanschaf van de Chinook helikopters voldoet aan de randvoorwaarden die de Europese Commissie in deze mededeling heeft gesteld voor een gerechtvaardigd beroep op dit artikel.

40
In het kader van het milieu en de Arbo zullen de nieuwe Chinooks worden voorzien van een chromaatvrije verftoplaag. Wat zijn de gevolgen in het kader van milieu en Arbo dat de huidige Chinooks niet met een chromaatvrije verftoplaag zijn voorzien?

Werkzaamheden aan vliegtuigen of helikopters waarbij chromaathoudende verf wordt gebruikt mogen alleen worden uitgevoerd onder bepaalde voorwaarden, zoals de aanwezigheid van speciaal ontworpen afzuiging die aan alle wettelijke eisen voldoet en het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen. Wanneer de huidige Chinooks aan een schilderbeurt toe zijn, zal waar mogelijk chromaatvrije verf worden toegepast in plaats van chromaathoudende verf.

12


---- --