RIVM-rapport 609300001 Pagina 1 van 37
RIVM Rapport 609300001
Nitrosaminen uit rubbergranulaat
M. van Bruggen, E.M. van Putten, P.C.J.M. Janssen
Contactpersoon
M. van Bruggen
Centrum voor Inspectie-onderzoek, Milieucalamiteiten en Drinkwater
Mark.van.bruggen@rivm.nl
Dit onderzoek heeft plaatsgevonden ten laste van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport, directie Publieke Gezondheid, in het kader van het project: V/609300 Ondersteuning
GGD'en.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 2 van 37
RIVM-rapport 609300001 Pagina 3 van 37
Rapport in het kort
Het RIVM heeft op verzoek van en in samenwerking met de Hulpverleningsdienst
Gelderland Midden (HGM) luchtmetingen gedaan boven vier kunstgrasvoetbalvelden in
Arnhem. Deze kunstgrasvelden zijn ingestrooid met rubbergranulaat. Het doel van de
metingen was om na te gaan of uit de rubberkorrels kankerverwekkende nitrosaminen
kunnen vrijkomen, die een gezondheidsrisico zouden kunnen zijn voor sporters.
Het RIVM heeft op twee hoogten boven verschillende sportvelden luchtmetingen
verricht. In geen van deze metingen konden nitrosaminen in de lucht boven het veld
worden aangetoond. Uit aanvullend materiaalonderzoek onder
laboratoriumomstandigheden bleek dat nitrosaminen slechts in geringe mate uit
rubbergranulaat zijn vrij te maken.
Op basis van deze bevindingen concludeert het RIVM dat nitrosaminen geen
gezondheidsrisico's vormen voor de gebruikers van de sportvelden.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 4 van 37
RIVM-rapport 609300001 Pagina 5 van 37
INHOUD
1 INLEIDING 7
2 METHODE 8
2.1 LUCHTMETINGEN 8
2.2 MATERIAALONDERZOEK 8
3 RESULTATEN 9
3.1 LUCHTMETINGEN 9
3.2 MATERIAALONDERZOEK 9
4 DISCUSSIE 9
5 CONCLUSIES 10
BIJLAGE 1 LUCHTMETINGEN 13
1.1 VELDONDERZOEK 13
1.2 METINGEN 13
1.3 ANALYSE 14
1.4 RESULTATEN 15
BIJLAGE 2 MATERIAALONDERZOEK 16
2.1 BEMONSTERING VELDEN 16
2.2 LABORATORIUMONDERZOEK 16
2.3 RESULTATEN 17
BIJLAGE 3 GRENSWAARDEN VOOR NITROSAMINEN 19
3.1 NDMA EN NDEA 19
3.2 NMOR 20
BIJLAGE 4 NITROSAMINEN 23
4.1 INLEIDING 23
4.2 BEROEPSSFEER 23
4.3 BUITENLUCHT 24
4.4 BINNENLUCHT 25
4.5 INNAME VIA VOEDSEL EN CONSUMENTENPRODUCTEN 26
BIJLAGE 5 FOTO'S 29
BIJLAGE 6 OVERZICHT VAN ALLE BEMONSTERINGEN 34
RIVM-rapport 609300001 Pagina 6 van 37
RIVM-rapport 609300001 Pagina 7 van 37
1 INLEIDING
In augustus 2006 heeft de Hulverleningsdienst Gelderland Midden (HGM) onderzoek
laten uitvoeren naar de aanwezigheid van toxische stoffen in de lucht boven een
kunstgrasveld dat was ingestrooid met zogenaamd SBR-granulaat. SBR staat voor
styreenbutadieenrubber, dat afkomstig is van vermalen gebruikte personenauto- en
vrachtwagenbanden. De luchtmetingen zijn uitgevoerd tijdens en na een voetbaltraining.
Met behulp van de resultaten van de luchtmetingen heeft HGM de risico's beoordeeld
van het sporten op kunstgrasvelden die zijn ingestrooid met SBR-granulaat. Dit
onderzoek is beschreven in het rapport1 van HGM dat op 31 augustus jl. is verschenen.
Het RIVM heeft op verzoek van HGM normen voor nitrosaminen afgeleid maar was
verder niet bij de luchtmetingen betrokken..
Een van de conclusies van het HGM-rapport was dat de gemeten concentratie
nitrosaminen op den duur zou kunnen leiden tot gezondheidsrisico's voor mensen die
eraan worden blootgesteld. Daarop heeft HGM de gemeente Arnhem geadviseerd
voorlopig geen nieuwe kunstgrasvelden in te strooien met SBR-granulaat, en nader
onderzoek af te wachten.
Het advies was slechts gebaseerd op één meting. De aangetroffen concentratie NDEA1
(93 ng/m3 ) was echter beduidend hoger dan de gezondheidskundige grenswaarde voor
deze stof (0,3 ng/m3). HGM achtte daarom aanvullend onderzoek nodig.
Omdat het RIVM belangrijke expertise heeft in het onderzoek naar nitrosaminen, heeft
HGM het RIVM gevraagd om gezamenlijk een vervolgonderzoek op te zetten. Dit
onderzoek moet uitsluitsel geven over de mate waarin relevante hoeveelheden
nitrosaminen kunnen vrijkomen tijdens het sporten op kunstgrasvelden die met
rubberkorrels zijn ingestrooid.
Het doel van het onderzoek is (1) vaststellen of er werkelijk nitrosaminen vrijkomen uit
het rubbergranulaat dat gebruikt wordt op de onderzochte kunstgrasvelden, en zo ja, (2)
vaststellen of de gevonden concentraties nitrosaminen in de lucht boven deze velden
dermate hoog zijn dat er mogelijk gezondheidsrisico's ontstaan voor sporters op die
velden.
Voor dit doel heeft het RIVM luchtmonsters genomen boven verschillende
kunstgrasvelden in de gemeente Arnhem. Deze luchtmonsters zijn geanalyseerd op de
aanwezigheid van nitrosaminen. Daarnaast zijn verschillende soorten rubbergranulaat in
het laboratorium onderzocht op het vrijkomen van nitrosaminen (materiaalonderzoek).
De volgende paragrafen bevatten een korte toelichting op de verschillende
onderzoeksmethoden en de resultaten ervan, gevolgd door een discussie van de resultaten
en conclusies. Details over de analyses staan in de bijlagen bij dit rapport.
1 N-nitrosodimethylamine
RIVM-rapport 609300001 Pagina 8 van 37
2 METHODE
2.1 LUCHTMETINGEN
Het RIVM heeft voor dit onderzoek niet alleen gemeten boven het eerder onderzochte
kunstgrasveld van sportpark Rijkerswoerd, maar ook boven drie andere velden in de
gemeente Arnhem.
Op de vier velden lag rubbergranulaat van verschillende kwaliteit. Het SBR-granulaat op
één veld was nog maar pas opgebracht; het rook nog naar rubber. Op twee velden was het
SBR-granulaat al één jaar of langer geleden ingestrooid, en een veld bevatte een type
rubbergranulaat dat niet van autobanden afkomstig is, maar speciaal voor het instrooien
van sportvelden wordt gefabriceerd.
Het RIVM wilde de resultaten van het veldonderzoek kunnen vergelijken met die van het
eerder door HGM uitgevoerde onderzoek. Daarom is het onderzoek uitgevoerd onder
omstandigheden die zoveel mogelijk leken op die uit het eerdere onderzoek. Dat betekent
dat de onderzoekers gewacht hebben op gunstig weer om de monsters te nemen.
Bovendien hebben ze de metingen deels verricht terwijl er intensief gevoetbald werd op
de velden.
De metingen zijn gedaan op twee verschillende hoogten boven het veld: 30 cm en 100
cm. Deze laatste hoogte is gekozen om een indruk te krijgen van de concentraties die
mogelijk op ademhoogte van de voetballers voorkomen.
Als controlemiddel voor het onderzoek heeft het RIVM ook blanco monsters in het
onderzoek betrokken. Dit zijn monsters die op dezelfde manier zijn voorbereid als de
monsters die op de voetbalvelden zijn genomen, maar die niet gebruikt zijn voor de
eigenlijke meting.
Ook zijn er metingen verricht bovenwinds van de betreffende voetbalvelden. Uit deze
metingen kan blijken of eventueel gemeten nitrosaminen afkomstig zijn uit de omgeving
van het voetbalveld.
Ten slotte heeft het RIVM extra monsters genomen en die voor onderzoek aangeboden
aan andere laboratoria.
2.2 MATERIAALONDERZOEK
Voor het onderzoek naar de eigenschappen van rubbergranulaat heeft het RIVM op zes
voetbalvelden stukken rubber en losse korrels verzameld voor laboratoriumonderzoek.
Op elk veld zijn vijf tot zes monsters genomen, verspreid over het veld (zie Bijlage 2).
In het laboratorium zijn de rubbergranulaatmonsters blootgesteld aan verschillende
invloeden. Dit gebeurde om uit te vinden in welke mate de in het rubbergranulaat
besloten nitrosaminen vrijkomen.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 9 van 37
3 RESULTATEN
3.1 LUCHTMETINGEN
In geen van de luchtmonsters die boven de verschillende velden zijn genomen, heeft het
RIVM nitrosaminen aangetroffen.
De eerste set van zes reservemonsters is aangeboden aan het laboratorium dat de eerdere
analyse voor HGM had uitgevoerd. Dit laboratorium vond in twee van de zes monsters
één nitrosamine, NMOR2. Een van de buisjes waarin dat het geval was, was een blanco
en dus niet gebruikt voor de meting.
Omdat het RIVM rekening hield met een verschil tussen de eigen metingen en die van
het andere laboratorium, heeft het de tweede set van zes reservemonsters3 aangeboden
aan een Duits laboratorium dat geaccrediteerd is voor het uitvoeren van nitrosamine-
analyses. Deze contra-analyse bevestigt de resultaten van het RIVM: er zijn geen
nitrosaminen aangetoond in de monsters.
3.2 MATERIAALONDERZOEK
Verwarming van rubberkorrels tot 70 °C in een afgesloten pot leidde niet tot aantoonbare
gehaltes nitrosaminen in de lucht van die pot. Ook bij het extraheren van SBR zijn in het
extract geen nitrosaminen aangetoond.
Alleen met behulp van zogenaamde migratieproeven (zie Bijlage 2) lukte het om geringe
hoeveelheden nitrosaminen uit rubbergranulaat vrij te maken. De hoogste gemeten
waarde was 4,5 µg/kg (zie Bijlage 2). Voor een deel van de monsters waren er geen
nitrosaminen aantoonbaar. De meetwaarden zijn lager dan die zijn toegestaan voor
rubberen consumentenproducten, zoals ballonnen. Voor consumentenproducten is
10 µg/kg de grens.
4 DISCUSSIE
Het onderzoek van het RIVM laat zien dat er geen nitrosaminen zijn gemeten boven de
voetbalvelden. De resultaten van de Duitse contra-analyse bevestigen dit resultaat.
Het laboratorium dat eerder nitrosaminen in één meting aantoonde, heeft nu opnieuw
zij het een andere nitrosamine gemeten. Dit laboratorium vindt deze stof evenwel ook
in een blanco monsterbuis, dus in een monsterbuis die niet is gebruikt voor de
luchtmeting. Het RIVM heeft daarom reden te twijfelen aan de resultaten van de in dit
laboratorium uitgevoerde analyses.
2 N-nitrosomorpholine
3 Ter verduidelijking: de drie laboratoria hebben ieder zes identieke buisjes onderzocht. Vijf
daarvan zijn tegelijkertijd op dezelfde hoogte boven het veld bemonsterd en bevatten nagenoeg
hetzelfde volume lucht. Het zesde buisje was een blanco monster.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 10 van 37
Ook bij het materiaalonderzoek bleek het erg moeilijk nitrosaminen uit rubbergranulaat
vrij te maken. De waarden die bij het migratieonderzoek zijn vrijgekomen zijn bovendien
aanzienlijk lager dan de wettelijk toegestane waarden voor rubberen
consumentenproducten (zoals ballonnen).
In een eerder briefrapport (23 juni 2006) heeft het RIVM geconcludeerd dat het niet
aannemelijk is dat gebruikers van sportvelden gezondheidsrisico lopen door
polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's) en weekmakers (ftalaten).
Ook HGM heeft in het eerder genoemde onderzoek van augustus 2006 metingen verricht
naar zware metalen en PAK's in de lucht. De conclusie van HGM was dat inademing van
zware metalen en PAK's geen gezondheidsrisico's oplevert voor sporters.
Wel constateerde het RIVM in het genoemde briefrapport dat rubbergranulaat vele
andere chemische stoffen bevat. Voor deze stoffen beschikt het RIVM op dit moment niet
over gegevens die wijzen op gezondheidsrisico's. Wanneer het RIVM kan beschikken
over nadere informatie over het product, kan het verder onderbouwen welke
gezondheidsrisico's mogelijk verbonden zijn aan het gebruik van rubbergranulaat in
kunstgrasvelden.
Partijen die betrokken zijn bij de productie en toepassing van instrooirubber in binnen- en
buitenland genereren op dit moment aanvullende informatie. Ook worden op Europees
niveau risicobeoordelingsrapporten uitgewisseld. Deze gegevens zullen gebruikt worden
worden bij de advisering over mogelijke risico's voor de gezondheid bij het gebruik van
rubber instrooimateriaal op kunstgrasvelden.
Het huidige onderzoek naar nitrosaminen was alleen gericht op de mogelijke
gezondheidsrisico's voor de gebruikers van de sportvelden. In het genoemde briefrapport
van 23 juni 2006 is het RIVM ook ingegaan op de milieurisico's van rubbergranulaat.
Dat rapport noemt stoffen waarvoor milieurisico's bestaan en doet aanbevelingen voor
verder onderzoek.
5 CONCLUSIES
Bij het luchtonderzoek boven de kunstgrasvelden zijn geen aantoonbare hoeveelheden
nitrosaminen gevonden.
Het materiaalonderzoek laat zien dat nitrosaminen slechts in geringe mate uit
rubbergranulaat kunnen worden vrijgemaakt..
Tijdens het sporten op met rubbergranulaat ingestrooide kunstgrasvelden is geen
gezondheidsrisico te verwachten ten gevolge van blootstelling aan nitrosaminen.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 11 van 37
RIVM heeft reden te twijfelen aan de kwaliteit van de analyseresultaten van het
laboratorium dat door HGM in augustus 2006 is ingeschakeld waarbij in de
luchtmonsters wél nitrosaminen werden gevonden.
De conclusies van het RIVM-briefrapport van 23 juni 2006 blijven onverkort
gehandhaafd. Dit rapport is te raadplegen op:
http://www.rivm.nl//bibliotheek/digitaaldepot/Briefrubbergranulaat.pdf
RIVM-rapport 609300001 Pagina 12 van 37
RIVM-rapport 609300001 Pagina 13 van 37
BIJLAGE 1 LUCHTMETINGEN
1.1 VELDONDERZOEK
Op 11 en 15 oktober 2006 heeft veldonderzoek op de voetbalvelden plaatsgevonden. De
verwachting was dat áls er nitrosaminen zouden vrijkomen dit vooral het geval zou zijn
bij zonnig en droog weer. Daarom is er enige tijd gewacht tot deze weersomstandigheden
voorspeld werden. Net zoals bij het eerste onderzoek is een deel van de metingen gepland
op momenten dat het veld in gebruik was bij sporters. In Tabel 1 zijn de sportparken
genoemd, het tijdstip van bemonstering en het weer tijdens het onderzoek.
Tabel 1 Overzicht van bemonsterde sportparken in de gemeente Arnhem
Sportparken Datum Temperatuur Wind
Bakenberg 11-10-2006 12-17 °C Zuidoost 2-3 Bft
Rijkerswoerd 11-10-2006 18-20°C Oost 2-3 Bft
Bakenhof hoofdveld 15-10-2006 11-16°C Oost 3 Bft
Bakenhof Johan Cruijff Court 15-10-2006 11-16°C Oost 3 Bft
Het veld op sportpark Bakenberg was ten tijde van de bemonstering ongeveer drie weken
oud en was in het weekend voor de meting pas voor het eerst bespeeld. Ondanks het feit
dat het veld nat was (en bleef) tijdens het onderzoek was er een duidelijke 'rubberachtige`
geur waarneembaar. Op het veld van Rijkerswoerd werd op woensdagmiddag 11 oktober
getraind door diverse groepen. Op het drukste moment liepen er ongeveer tachtig
voetballers en trainers rond. Op het hoofdveld van de Bakenhof werd door enkele
jongeren tijdens een deel van de bemonsteringstijd gevoetbald. Op het Johan Cruijff
Court werd tijdens de laatste twee uur van de bemonstering zeer intensief gevoetbald
door ongeveer 20 jongeren. Dit betekent dat de verschillende metingen niet alleen qua
weer type maar ook wat betreft de intensiteit van het gebruik van de velden vergelijkbaar
waren met de omstandigheden in het eerdere HGM onderzoek.
1.2 METINGEN
De metingen zijn uitgevoerd volgens OSHA methode 27. Dit is een gevalideerde
methode voor het bemonsteren en analyseren van nitrosaminen. De detectiegrens voor
nitrosaminen ligt volgens OSHA rond de 30 ng/m3. Het RIVM heeft bij dit onderzoek
lagere detectielimieten gehaald, variërend van 8,4 ng/m3 voor NDEA tot 16 ng/m3 voor
NDBA. HGM heeft in het eerdere onderzoek ook deze methode gebruikt.
Per veld werden verscheidene pompen met meetbuizen geplaatst.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 14 van 37
· Een pomp op 100 cm hoogte bovenwinds, dichtbij het veld, om de mogelijkheid
te onderzoeken dat bronnen in de omgeving nitrosamine verspreiden.
· Een pomp op het veld op 100 cm hoogte boven het gras
· Twee pompen op het veld op 30 cm hoogte boven het gras
· Twee extra pompen op het veld op 30 cm hoogte boven het gras bedoeld voor
contra-analyse door andere laboratoria.
Een bemonsteringspunt bestond uit een pomp met daarop twee ThermoSorb®N-
meetbuizen die in serie waren geschakeld om doorslag of migratie te kunnen vaststellen.
De meetbuizen waren onder de pomp bevestigd met de aanzuigopening naar het veld. De
flow van de pompen (met meetbuizen gemonteerd) werd kort voor de bemonstering met
behulp van een Gilian-zeepvliesmeter afgeregeld op 1000 ml/min. Dit gebeurde op het
parkeerterrein om mogelijke beïnvloeding van het veld uit te sluiten. De bemonsterings-
tijden zijn zo gekozen dat de hoeveelheid doorzogen lucht ongeveer op 250 liter uitkomt4.
Verder zijn er bij ieder veld zogenaamde veldblanco's genomen. Dit is gedaan door op
een pomp een meetbuis te plaatsen, de flow in te regelen en vervolgens het buisje weer af
te sluiten.
Doordat elke meetbuis op identieke manier is behandeld voorafgaand aan het eigenlijke
onderzoek, kunnen concentratieverschillen tussen de buizen alléén het gevolg zijn van de
luchtmeting.
1.3 ANALYSE
De ontvangen cartridges zijn volgens OHSA methode 27 geëxtraheerd met 2x1ml
methanol/dichloormethaan (25 : 75 v / v%). Hiertoe is een naald bevestigd aan de inlet
van de cartridge en is met behulp van een spuit twee maal 1 ml desorptievloeistof door de
cartridge geleid. De twee fracties zijn opgevangen in aparte vials en hierna gemeten met
behulp van een gaschromatograaf (GC) met als detector een Thermal Energy Analyzer
(GC-TEA).
De combinatie van methanol en dichloormethaan bleek de stationaire fase van het
systeem aan te tasten. Dit bleek uit het feit dat het systeem minder gevoelig voor de
standaarden werd. Daarom is ervoor gekozen om de monsters over te brengen in een
keeper, met hexaan, waarna de methanol/dichloormethaanfractie is afgeblazen. De
overgebleven hexaanfractie is vervolgens gemeten met behulp van GC-TEA. Op basis
van de chromatogrammen van de monsters in methanol/dichloormethaan is de keuze
gemaakt alleen de eerste fractie (fractie A) van de cartridges te bepalen in hexaan. Indien
hierin nitrosaminen aangetroffen zouden worden zou ook de tweede fractie (fractie B)
opgewerkt worden.
4 Volgens OSHA methode 27 vinden er geen verliezen plaats als er 280 liter lucht "gesampled"
wordt door twee cartridges die in serie zijn geplaatst.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 15 van 37
1.4 RESULTATEN
In de extracten zijn geen nitrosaminen aangetroffen, boven de aangegeven detectie-
grenzen. Deze liggen tussen 2,1 ng/cartridge voor NDEA en 4 ng/cartridge voor NDBA
(meest en minst gevoelig). Opwerken van fractie B is dus weinig zinvol.
De gemeten nitrosaminen zijn:
NDMA N-Nitrosodimethylamine
NMEA N-Nitrosomethylethylamine
NDEA N-Nitrosodiethylamine
NDPA N-Nitrosodipropylamine
NMOR N-Nitrosomorpholine
NPyR N-Nitrosopyrrolidine
NpiP N-Nitrosopiperidine
NDBA N-Nitrosodibutylamine
De GC-TEA-methode is in het verleden meermaals uitgevoerd op monsters uit andere
bronnen. Ook andere dan de genoemde nitrosaminen zullen dus een signaal geven.
De eerste set van zes reservemonsters is aangeboden aan het laboratorium dat de eerdere
analyse voor HGM had uitgevoerd. Dit laboratorium vond in twee van de zes monsters
één nitrosamine, te weten NMOR. In één buisje trof dit laboratorium 35 ng aan, terwijl
in een ander buisje 25 ng werd gevonden. Dit laatste buisje was een blanco en dus niet
gebruikt voor het luchtonderzoek. Hierdoor is twijfel ontstaan aan het realiteitsgehalte
van deze metingen. Een vergelijking met de norm voor NMOR (1 ng/m3) heeft om die
reden geen toegevoegde waarde.
Omdat het RIVM rekening hield met een verschil tussen de eigen metingen en die van
het andere laboratorium, heeft het de tweede set reservemonsters aangeboden aan een
Duits laboratorium dat geaccrediteerd is voor het uitvoeren van nitrosamine-analyses.
Deze contra-analyse bevestigt de resultaten van het RIVM: er zijn geen nitrosaminen
aangetoond in de monsters.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 16 van 37
BIJLAGE 2 MATERIAALONDERZOEK
2.1 BEMONSTERING VELDEN
Op 28 augustus 2006 heeft een medewerker van het RIVM, vergezeld van medewerkers
van de gemeente Arnhem enkele kunstgrasvelden bezocht om rubbergranulaat te
verzamelen. Met een mes zijn stukken van ca 20 x 20 cm losgemaakt, waarna met een
handstofzuiger stukjes rubber opgezogen zijn. Naar schatting is maximaal 5 % van de
totale laagdikte van enkele centimeters verwijderd. Op een diagonale lijn over het veld is
er op 5 à 6 plaatsen bemonsterd tot er voldoende rubber ten behoeve van het materiaal-
onderzoek beschikbaar was.
De volgende velden zijn bemonsterd:
1. Sportpark Bakenhof,: grote voetbalveld. Dit veld is afwijkend bemonsterd. Er is
een emmer bulkmateriaal meegenomen uit het reservemateriaal dat is opgeslagen
in een big bag. Dit veld ligt er ongeveer twee jaar.
2. Sportpark Bakenhof: Johan Cruijff Court. Dit veld is deze zomer aangelegd en in
september officieel geopend. Het is ingestrooid met een ander type materiaal,
namelijk een lichtgele korrel (Thiolon® Infill Pro) en het ligt er nog maar enkele
weken.
3. Sportpark Malburgen-west (tegenover Gelredome). Dit ligt er sinds 2005.
4. Sportpark Rijkerswoerd. Dit is het veld waar HGM in augustus 2006 heeft
gemeten. Het veld is circa 1 jaar oud.
5. Sportpark Elden van vv Eldenia. Het veld ligt er sinds 2004.
6. Sportpark 't Cranevelt. Dit veld was het eerste voetbalveld in Arnhem dat
ingestrooid werd met SBR-granulaat. Het ligt er sinds 2003 en de korrels zijn wat
kleiner.
2.2 LABORATORIUMONDERZOEK
Het materiaalonderzoek bestond uit drie onderdelen.
1. Verhitting. SBR-rubbergranulaat werd tot 700 C verwarmd in een afgesloten fles.
Vervolgens werd de lucht boven in de fles (`headspace') onderzocht op
compenenten waaronder nitrosaminen). Ook is aan rubbergranulaat een
hoeveelheid nitrosamine toegevoegd en is van dát mengsel de headspace
onderzocht.
2. Extractie. Met behulp van dichloormethaan werd rubbergranulaat geëxtraheerd,
waarna het extract werd onderzocht op de aanwezigheid van nitrosaminen.
3. Migratie. Rubbergranulaat werd in contact gebracht met een speciale vloeistof
(speekselsimulant). Vervolgens werd met behulp van GC-TEA onderzocht of in
die vloestof nitrosaminen voorkwamen
RIVM-rapport 609300001 Pagina 17 van 37
De eerste twee methoden dienen te worden beschouwd als experimentele en dus
onzekere methoden om nitrosaminen aan te tonen. De laatste is een standaardmethode
(NEN-EN 12868) waarmee ook de veiligheid van rubberen consumentenproducten, zoals
ballonnen, wordt onderzocht. Het RIVM past deze methode routinematig toe.
Met de eerste methode is geprobeerd de kans op het vrijkomen van componenten,
waaronder nitrosaminen te verhogen. Van te voren was duidelijk dat de analyseresultaten
niet konden worden gebruikt voor een risicoschatting voor sporters, immers:
a) het verwarmen tot 700 C is niet vergelijkbaar met de situatie tijdens sporten;
b) boven een sportveld is er sprake van een voortdurende aanvoer van verse lucht;
c) het onderzoek houdt geen rekening met de ademhoogte van sporters.
De tweede methode is een veel gebruikte manier om stoffen vrij te maken en te
onderzoeken. Het was echter tevoren onzeker of daarmee ook nitrosaminen zouden
kunnen worden aangetoond.
De derde methode diende om een idee te krijgen hoeveel nitrosaminen uit het materiaal
kunnen worden vrijgemaakt, in vergelijking met andere consumentenproducten, zoals
ballonnen. Deze zogenaamde migratieproeven met `kunstmatig speeksel' geven een beeld
van de hoeveelheid nitrosaminen die kan vrijkomen als je gedurende langere tijd op het
materiaal zou sabbelen. Wellicht ten overvloede: dat is, anders dan voor ballonnen, voor
rubbergranulaat geen realistische blootstellingsroute.
2.3 RESULTATEN
Methode 1: Bij het verwarmen (tot 700 C) van SBR in een afgesloten fles en het
analyseren van de lucht op nitrosaminen zijn geen nitrosaminen aangetoond. (Bij de proef
waarbij nitrosaminen zijn toegevoegd, is dat wél gelukt.)
Methode 2: Bij het extraheren van SBR met behulp van dichloormethaan zijn in het
extract geen nitrosaminen aangetoond.
Methode 3: Bij het in contact brengen van rubbergranulaat met speekselsimulant zijn
nitrosaminen gemeten, zij het na kleine aanpassingen van de methode. Dit was nodig
omdat uit rubbergranulaat kleinere hoeveelheden nitrosaminen bleken vrij te komen
dan uit bijvoorbeeld ballonnen.
In onderstaande tabel zijn de resultaten weergegeven, uitgedrukt in g/kg. Het gaat om
drie verschillende nitrosaminen, te weten N-nitrosodiethylamine (NDEA), N-nitroso-
dimethylamine (NDMA) en N-nitrosomorpholine (NMOR). Deze laatste verbinding werd
nog niet eerder aangetoond in rubbergranulaat, maar blijkt bij deze experimenten in de
grootste hoeveelheden voor te komen.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 18 van 37
Tabel 2: Met behulp van migratieproeven vrijgemaakte nitrosaminen in
verschillende soorten rubbergranulaat in µg/kg.
Monster NDMA NDEA NMOR
Veld 1 Bakenhof 0,6 ± 0,1
Het vrijkomen van deze nitrosaminen is beperkt in vergelijking met consumenten-
producten. De maximaal toelaatbare hoeveelheid nitrosaminen die op deze wijze mag
vrijkomen uit bijvoorbeeld ballonnen bedraagt 10 g/kg. De waarden voor
rubbergranulaat liggen hier ver onder.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 19 van 37
BIJLAGE 3 GRENSWAARDEN VOOR NITROSAMINEN
3.1 NDMA EN NDEA
NDMA en NDEA zijn bewezen proefdiercarcinogenen op basis van zeer uitgebreid
dierexperimenteel carcinogeniteitsonderzoek. Ook is van deze stoffen een genotoxische
werking aangetoond. Op basis van voldoende bewijs in proefdieren worden NDMA en
NDEA als waarschijnlijk carcinogeen voor de mens beschouwd (IARC groep 2A). Veruit
het merendeel van het uitgevoerde proefdieronderzoek betreft de orale route. Recentelijk
heeft het RIVM voor de orale route een kwantitatieve risicoschatting uitgevoerd voor
NDMA. Het resultaat daarvan was een geschat extra risico van één op een miljoen per
leven bij een dosis van 23 ng NDMA/mens/dag gedurende het gehele leven. In een
gecombineerde risicobeoordeling voor NDMA en NDEA werd het risico van NDEA
geschaald op basis van TD50-waarden5 voor beide stoffen, wat leidde tot een geschatte
3,6 maal hogere potentie voor NDEA ten opzichte van NDMA .
Voor NDMA zijn enkele inhalatoire carcinogeniteitsproeven beschikbaar. Deze studies
zijn door de Gezondheidsraad gebruikt voor een kwantitatieve kankerrisicoschatting voor
de blootstelling op de werkplek (Gezondheidsraad 1999). In een rattenstudie door Klein
et al. (1991) werd bij de laagste testconcentratie van 120 µg/m3 een verhoogde incidentie
neustumoren waargenomen van 13/36 (versus 0/36 in controles). De rapportage over het
behandelingschema in deze studie (aantal uren per week, aantal weken van blootstelling)
is niet eenduidig. Het is zodoende onduidelijk of de opgegeven behandelingsduur van 4-5
uur per dag, viermaal per week over periode van 207 dagen gehandhaafd werd of over
een langere periode van 362 dagen. Voor beide mogelijkheden berekent de
Gezondheidsraad unit risks van respectievelijk 1x10-1 per µg/m3 en 0,57x10-1 per µg/m3.
Deze unit risks hebben betrekking op levenslange continue blootstelling. Uiteindelijk
kiest de Gezondheidsraad in haar advies voor de laagste unit risk van 1x10-1 per µg/m3.
Deze unit risk komt overeen met de volgende risico-specifieke concentraties: één op een
miljoen per leven bij 0,01 ng/m3, één op honderdduizend bij 0,1 ng/m3 en één op
tienduizend bij 1 ng/m3. Het risiconiveau van één op tienduizend per leven komt overeen
met het Maximale Toelaatbare Risico (MTR).
Voor NDEA ontbreken bruikbare inhalatiestudies. Naar verwachting zal NDEA
eenzelfde werking uitoefenen als NDMA. Voor de orale route is de carcinogene potentie
van NDEA zelfs nog groter dan die van NDMA (factor 3,6, zie boven). Aannemende dat
dit verschil in potentie ook geldt voor de inhalatoire route, kunnen op basis van
bovenstaande risico-specifieke concentraties voor NDMA overeenkomstige waarden
voor NDEA afgeleid worden: één op miljoen per leven bij 0,003 ng/m3, één op
5 Tumorigenic dose, de dosis waarbij 50% van de dieren een vorm van kanker ontwikkelt
RIVM-rapport 609300001 Pagina 20 van 37
honderdduizend bij 0,03 ng/m3 en één op tienduizend bij 0,3 ng/m3. Het risiconiveau van
één op tienduizend per leven komt overeen met het Maximale Toelaatbare Risico.
CONCLUSIE
Risicospecifieke concentraties voor NDMA:
1 op 106 per leven: 0,01 ng/m3 (VSD: Virtual Safe Dose - verwaarloosbaar risico)
1 op 105 per leven: 0,1 ng/m3
1 op 104 per leven: 1 ng/m3 (MTR: Maximaal Toelaatbaar Risico)
Risicospecifieke concentraties voor NDEA:
1 op 106 per leven: 0,003 ng/m3 (VSD: Virtual Safe Dose - verwaarloosbaar risico)
1 op 105 per leven: 0,03 ng/m3
1 op 104 per leven: 0,3 ng/m3 (MTR: Maximaal Toelaatbaar Risico)
3.2 NMOR
Nitrosomorfoline (NMOR) (CAS 59-89-2) is toxicologisch minder uitgebreid onderzocht
dan NDMA en NDEA. IARC plaatst deze stof in groep 2B (possibly carcinogenic to
humans) op basis van voldoende bewijs in proefdieren (IARC 1978). (NDMA en NDEA
zijn groep 2A). Volledige toxicologische beoordelingen voor NMOR door RIVM of
andere erkende instanties zoals WHO, US-EPA, of ATSDR ontbreken.
De beschikbare toxicologische informatie is beoordeeld door IARC (1978), NTP (2004),
en HSDB (2003). NTP (2004) noemt de volgende carcinogeniteitsstudies: oraal
drinkwater rat en muis, subcutaan hamster en intraveneus rat. In de drinkwaterstudie in
ratten werden levertumoren gevonden (cellulaire carcinomen, cholangio-carcinomen,
hemangiosarcomen) alsmede neoplasieën in tong en slokdarm en epitheliële niertumoren.
In de drinkwaterstudie in muizen deden zich alleen benigne leverceltumoren voor en
longtumoren. Na subcutane toediening bij hamsters werden diverse tumoren in het
respiratoire systeem gevonden. Na intraveneuze toediening in ratten waren
hepatocellulaire carcinomen en ethmoturbinale carcinomen waarneembaar. De enige
bekende inhalatiestudie voor NMOR is een beperkt experiment uitgevoerd door Klein et
al. (1990). Zij dienden een concentratie van 7,7 mg/m3 NMOR toe aan ratten (n=24)
gedurende vier of vijf dagen per week over een periode van slechts zes weken met
observatie tot week 124. In de neus was één tumor waarneembaar (versus 0/17 in
controles). Daarnaast was de incidentie levertumoren duidelijk verhoogd in de
behandelde groep (Klein et al., 1990).
RIVM-rapport 609300001 Pagina 21 van 37
Het beschikbare genotoxiciteitsonderzoek was positief in diverse in-vitrosystemen. De
voor NMOR beschikbare testen in in-vivosystemen waren eveneens positief (conclusies
op basis informatie zoals gepresenteerd in HSDB, 2003).
De enige beschikbare inhalatiestudie is te beperkt voor zinvolle vergelijking met het
inhalatoire experiment voor NDMA uitgevoerd door dezelfde onderzoeksgroep (Klein et
al. (1991). Zodoende kan voor de inhalatoire route de carcinogene potentie voor NMOR
niet direct geschat worden en zijn we aangewezen op orale data (aanpak identiek aan die
voor NDEA). Voor de rat vermeldt de Cancer Potency Database van Berkeley voor
NMOR een orale TD50 voor de rat van 0,109 mg/kg lg/dag. Voor NDMA in de rat geeft
dezelfde data base een orale TD50 van 0,0959 mg/kg lg/dag. Deze TD50-waarden voor de
orale route wijzen erop dat deze beide stoffen ongeveer dezelfde carcinogene potentie
bezitten. Aannemend dat deze gelijke potentie ook geldt voor de inhalatoire route kunnen
we op basis van het MTR voor NDMA die voor NMOR schatten. Op basis van
equipotentie leidt dit tot een MTR voor NMOR gelijk aan die voor NDMA, namelijk.
1 ng/m3.
REFERENTIES
CPDB (2005) http://potency.berkeley.edu/cpdb.html
Gezondheidsraad (1999) N-Nitrosodimethylamine (NDMA) Health based calculated
occupational cancer risk values. Dutch Expert Committee on Occupational Standards, a
committee of the Health Council of the Netherlands. Advies no. 1999/12OSH, The
Hague, 20 December 1999
HSDB (2003) Hazardous Substances Data Bank: Nitrosomorpholine. US National Library of
Medicine, data file, last update 29-08-2003
IARC (1978) Monographs vol 17 (1978)
Klein RG, Janowsky I, Pool-Zobel BL, et al. (1991) Effects of long-term inhalation of N-
itrosodimethylamine in rats. In: O'Neill IK, Chen J., Batsch H, eds. Relevance to human cancer
of N-nitroso compounds, tobacco and mycotoxins. Lyon, France: IARC, 1991: 322-8 (IARC Sci
Publ 105).
Klein, RG, B Spiegelhalder, R Preussmann (1990) Inhalation carcinogenesis of N-
nitrosomorpholine (NMOR) in rats and hamsters. Experimental Pathology 40(4):189-95,
NTP (2004) Report on Carcinogens Eleventh edition.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 22 van 37
RIVM (2006) Risicobeoordeling Nitrosaminen uit latex handschoenen. RIVM advies
uitgebracht aan VWA Toezichtsbeleid en Communicatie, Hoofdinspectie
Productveiligheid.
US-EPA (1993) IRIS-file N-Nitrosodiethylamine - Carcinogenicity Assessment, Last
revised 07/01/1993
RIVM-rapport 609300001 Pagina 23 van 37
BIJLAGE 4 NITROSAMINEN
4.1 INLEIDING
Nitrosaminen ontstaan door reactie van secundaire aminen met nitriet in zuur milieu. Ook
tertiaire en quaternaire aminoverbindingen zijn onder bepaalde omstandigheden
nitroseerbaar tot nitrosaminen, bijvoorbeeld in geringe mate in het maagdarmkanaal van
mens en dier. Onder arbeidsomstandigheden kan vorming van nitrosaminen plaatsvinden
onder invloed van nitreuze dampen. Deze laatste komen bijvoorbeld voor in uitlaatgassen
van verbrandingsmotoren waardoor hun aanwezigheid op de arbeidsplaats praktisch
onvermijdelijk is. Specifiek in rubber zijn bepaalde aminen aanwezig (deels bewust
toegevoegd), die tijdens het zogenaamde zoutbadproces kunnen reageren met in het zout
aanwezig nitriet of nitraat. Deze reactie leidt tot tot de vorming van nitrosaminen, zoals
nitrosodimethylamine (NDMA), nitrosopiperidine (NPIP), nitrosomorfoline (NMOR),
nitrosodiethylamine (NDEA) and nitrosopyrrolidine (NPyR). Deze vorming van
nitrosaminen is een erkend probleem in de rubberindustrie en diverse maatregelen zijn
genomen om de vorming van dan wel expositie aan deze stoffen te reduceren.
De meeste beschikbare gegevens hebben betrekking op metingen in arbeidssituaties.
Metingen in omgevingslucht in stedelijke gebieden of in plattlandsgebieden in Nederland
ontbreken. Buitenlandse metingen voor buitenlucht, voor zover aanwezig, hebben
meestal betrekking op lucht in de nabijheid van (potentiële) industriële bronnen.
Nitrosamineblootstelling is niet beperkt tot de route lucht. In het navolgende gaan we kort
in op de andere blootstellingswijzen, te weten via voedsel en consumentenproducten.
4.2 BEROEPSSFEER
Spiegelhalder en Preusmann (1983) rapporteren gemiddelde concentraties van 1 tot 10
µg/m3 voor NDMA en NMOR op basis van luchtmetingen bij 19 bedrijven in de rubber-
en bandenindustrie. Personal monitoring wees op concentraties van 0,1 tot 380 µg/m3. De
hoogste NDMA-concentratie bedroeg 1060 µg/m3. HSDB (2005) vermeldt voor de
rubberindustrie NDMA-concentraties van 0,1 tot 47 µg/m3 voor de periode van 1979 tot
1983 terwijl nadien de concentraties meestal lager waren. Aangetroffen concentraties
NDEA in deze onderzoeken waren lager (0,025 tot 1,4 µg/m3) (HSDB 2003).
In een serie metingen bij 24 Franse rubberproductiebedrijven uitgevoerd in periode 1992
tot 1995 werden vijf nitrosaminen gevonden, waarvan NDMA de meest voorkomende
was (98% positief), gevolgd door NDEA (55%). Maximum en mediane concentraties
bedroegen respectievelijk 99,9 en 0,25 µg/m3 voor NDMA en 5,6 en 0,12 µg/m3 voor
NDEA. De hoogste concentraties waren aanwezig tijdens het vulcaniseringsproces in
RIVM-rapport 609300001 Pagina 24 van 37
zoutbaden. Metingen in de productie van autobanden lieten relatief lage concentraties
zien van minder dan 2,5 µg/m3. De auteurs schrijven dit toe aan de introductie van
`veilige amines' in deze sector sinds het jaar 1990 (Oury et al. 1997).
Bij een Amerikaans bedrijf voor de productie van rubberstrips werden in
ademzonemonsters diverse nitrosaminen aangetoond, met NDMA als hoogste in
concentratie: 0,47 tot 11,44 µg/m3 (Reh en Fajen, 1996). Rogaczewka en Wroblewska
(1996) vonden vergelijkbare concentraties in een Pools bedrijf voor de productie van
autobanden. Monarca et al. (2001) voerden luchtmetingen uit in vier
rubberproductiebedrijven en vonden concentraties NDMA van 0,10 tot 0,98 µg/m3.
Recenter maten Iavocoli en Carelli (2006) bij vier bedrijven voor de productie van
rubberen aandrijfringen voor verbrandingsmotoren en vonden slechts lage concentraties
nitrosaminen (meestal beneden de detectielimiet van 0,06 µg/m3).
Beschikbare gegevens voor Nederland zijn zeer beperkt. In een presentatie gericht op de
Europese rubberindustrie vermeldt de Vocht (2005) voor NDMA slechts voor één jaar,
namelijk 1998, meetresultaten voor Nederland. Voor bandenproductie geeft hij
gemiddelde concentraties van rond 0,04 µg/m3. Voor landen waar meer metingen
beschikbaar zijn is de trend over de jaren 1980 tot 2000 duidelijk aflopend.
4.3 BUITENLUCHT
Nederlandse gegevens over representatieve concentraties in bijvoorbeeld stedelijke
gebieden of nabij autosnelwegen ontbreken. De enige bekende rapportage van
buitenluchtmetingen in Nederland betreft metingen uitgevoerd in 1981 door het
toenmalige RIV naar aanleiding van verontrusting bij omwonenden van een
verwerkingsbedrijf voor binnen- en buitenbanden voor hergebruik in de rubberindustrie,
gevestigd te Maastricht. In vijf 24-uurs-luchtmonsters genomen op vijf locaties in de
omgeving van het bedrijf waren geen nitrosaminen aantoonbaar (NDMA
Ook voor het buitenland is slechts beperkte informatie beschikbaar. Enkele Amerikaanse
metingen uit de periode 1975-1980 laten in de nabijheid van industriële bronnen NDMA-
concentraties zien van rond 1 µg/m3. Enkele metingen in stedelijke gebieden zonder
bekende bronnen lieten concentraties van 0,01 tot 0,8 µg/m3 zien (ATSDR 1989).
RIVM-rapport 609300001 Pagina 25 van 37
Spiegelhalder en Preusmann (1987) voerden in de jaren 1983-1984 metingen uit in het
industriegebied rond Linz (Oostenrijk). Van de 363 genomen luchtmonsters bleken in 6%
lage nitrosamineniveaus aanwezig, met concentraties van 0,01 tot 0,04 µg/m3 NDMA,
NDEA en NMOR. Ziebarth (1994) verzamelde in de periode 1992-1994 meer dan
duizend luchtmonsters in industriegebieden in de voormalige DDR. In 4,4% van de
monsters bleken nitrosaminen aantoonbaar in concentraties van 0,01 tot 0,38 µg/m3.
Khesina et al. (1996) rapporteren voor het centrum van Moskou NDMA-concentraties
van 0,03 tot 0,06 µg/m3, voor het industriegebied van deze stad enkele tienden µg/m3
(niet gespecificeerd) en voor verkeersaders 0,1 µg/m3 of meer (niet gespecificeerd).
Kataoka et al. (1997) onderzochten de aanwezigheid van nitrosaminen in rook van onder
andere verbrand voedsel, haren, hout, rubber en plastic. Geringe hoeveelheden
nitrosaminen (NDMA, NMOR, NPyR, NPiP) waren aantoonbaar voor vrijwel alle
onderzochte items, echter met hoge concentraties (tot 45 µg/g) in rook afkomstig van
zwarte peper, gedroogde inktvis, haren en rubber. In sigarettenrook was rond 0,3 µg/g
NDMA aanwezig. Deze resultaten wijzen erop, concluderen de auteurs, dat nitrsoaminen
wijd verbreid zijn in het milieu en dat humane expositie frequent voorkomt.
IPCS (2002) rapporteert enkele metingen voor de Canadese provincie Ontario. In acht
luchtmonsters afkomstig uit vijf steden bleek geen NDMA aantoonbaar (detectielimiet
0,0034 tot 0,0046 µg/m3). In de nabijheid van een chemische fabriek in één stad was in
20/41 monsters NDMA aantoonbaar (detectielimiet 0,0029 tot 0,0048 µg/m3). De hoogste
concentratie van 0,23 µg/m3 was aanwezig dichtbij het bedrijf terwijl op iets grotere
afstand 0,079 µg/m3 gemeten werd.
4.4 BINNENLUCHT
Voor zover bekend is sigarettenrook de belangrijkste bron voor binnenlucht. In de VS
was in binnenlucht van een café 0,24 µg/m3 NDMA aanwezig terwijl in de woonkamer
van een niet-roker de stof niet aantoonbaar was (1978). IPCS (2002) geeft aan dat gemiddeld in door sigarettenrook verontreinigde
binnenlucht 0,01 tot 0,1 µg/m3 NDMA aanwezig is.
Rounbehler et al. (1980) deden metingen in nieuwe auto's. NDMA was aanwezig in
37/38 auto's met gemeten concentraties van 0,07 tot 0,83 µg/m3 (gemiddeld 0,29 µg/m3).
NDEA werd aangetroffen in 17/37 auto's in concentraties van 0,04 tot 0,39 µg/m3
(gemiddeld 0,11 µg/m3).
RIVM-rapport 609300001 Pagina 26 van 37
4.5 INNAME VIA VOEDSEL EN CONSUMENTENPRODUCTEN
Nitrosaminen komen voor in voedsel, cosmetica en sommige andere
consumentenproducten. Ook worden deze stoffen gevormd in het lichaam na consumptie
van bepaalde voedingsmiddelen waarin precursors aanwezig zijn. Deze endogene
vorming van nitrosaminen staat onder invloed van moeilijk in kaart te brengen
parameters zoals fysiologie, algemene gezondheid en leeftijd. Uiteindelijk wordt de
humane populatie blootgesteld aan een brede groep van N-nitrosaminen waarvan een
groot deel niet identificeerbaar is.
In het RIVM Basisdocument Nitraat wordt de gemiddelde blootstelling aan het totaal aan
nitrosaminen via de voeding in Nederland geschat op enkele honderden nanogrammen
per dag (RIVM 1989). Metingen in 24-uurs duplicaat dieet-studies uit 1990 (Ellen et al.
1990) lieten voor een volwassene een waarde van 100 ng/dag zien voor nitrosaminen.
Voor andere Europese landen zijn waarden gerapporteerd rond 200 ng/mens/dag
(Domanska en Kowalski 2003). Passief roken kan de blootstelling met een factor 10
verhogen.
Endogene vorming kan optreden bij gelijktijdige blootstelling aan nitraat en secondaire
en/of tertiaire aminen, zoals met name aanwezig zijn in vis. In-vivostudies met
vrijwilligers (Vermeer 2000) en ook in-vitrostudies uitgevoerd door het RIVM
(Zeilmaker et al. 2004), wijzen erop dat de additionele blootstelling door endogene
vorming de externe expositie verre kan overtreffen, tenminste op dagen dat vis gegeten
wordt.
Een verdere bron voor nitrosaminen zijn cosmetica, waarin met name de vorming van
nitrosodiethanolamine (NDELA) kan leiden tot humane expositie. Om de vorming van
NDELA in cosmetica tegen te gaan zijn regels van kracht waaraan producenten moeten
voldoen (gebruik grondstoffen vrij van precursors). Ook voor mogelijke blootstelling aan
nitrosaminen uit rubberen fopspenen zijn normen vastgesteld. Incidentele expositie van
consumenten kan zich voordoen bij gebruik van rubberen consumentenproducten, zoals
huishoudhandschoenen, ballonnen en condooms (RIVM 2003, 2006).
Referenties
ATSDR (1989) Toxicological profile for N-nitrosodimethylamine. USA Agency for Toxic
Substances and Disease Registry.
Brunnemann KD, Hoffmann D (1978) Analysis of volatile nitrosamines in tobacco smoke and
polluted indoor environments. Chemical studies on tobacco smoke LIX. IARC scientific
publications, 19:343356. Zoals geciteerd in IPCS (2002).
RIVM-rapport 609300001 Pagina 27 van 37
Domanska, K. & B. Kowalski (2003) Ocurrence of volatile N-nitrosamines in Polish processed
meat products. Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy 47, 507-514.
Ellen, G. et al. (1990) Dietary intakes of some essential and non-essential trace elements,
nitrate, nitrite, and N-nitrosamines by Dutch adults: estimated via a 24-hour duplicate portion
study. Food Additives and Contaminants 7 (no. 2), 207-221.
HSDB (2003) Hazardous Substances Data Bank: Nitrosodiethylamine. US National Library of
Medicine, data file, last update 29-08-2003
HSDB (2005) Hazardous Substances Data Bank: Nitrosodimethylamine. US National Library of
Medicine, data file, last update 23-06-2005
Iavicoli I, Carelli G (2006) Evaluation of occupational exposure to N-nitrosamines in a rubber-
manufacturing industry. Journal of Occupational & Environmental Medicine 48(2):195-8.
(Abstract)
IPCS (2002) Concise International Chemical Assessment Document 38: N-
nitrosodimethylamine. WHO IPCS.
Kataoka H, Kurisu M, Shindoh S. (1997) Determination of volatile N-nitrosamines in
combustion smoke samples. Bulletin of Environmental Contamantion and Toxicology 59:4,
570-576.
Khesina AK, Krivosheyeva LV, Sokolyskaya NN, Kolyadich MN. (1996) Problem of urban
atmospheric pollution by carcinogenic N-nitrosoamines. Vestn. Ross. Akad. Med. Nauk, 3, 25-
28. (Abstract).
Monarca S, Feretti D, Zanardini A et al. (2001) Monitoring airborne genotoxicants in the
rubber industry using genotoxicity tests and chemical analyses. Mutation Research 490(2):159-
69.
Oury B, Limasset J, Protois J (1997) Assessment of exposure to carcinogenic N-nitrosamines in
the rubber industry. International Archives of Occupational and Environmental Health 70 (no.
4), 261-271.
Reh B, Fajen J (1996) Worker exposures to nitrosamines in a rubber vehicle sealing plant.
American Industrial Hygiene Association Journal 57 (no. 10), 918-23. (Abstract)
RIVM, 1989. Basisdocument nitraat (Duijvenboode W v, Matthijsen AJCM); RIVM rapport
758473012, maart 1989.
RIVM (2003) N-nitrosamines in balloons: Assessment of the health risk for children. RIVM/SIR
adviesrapport d.d. 25-02-2003.
RIVM (2004) Risico-grenzen voor N-nitrosodiethanolamine in cosmetische producten.
RIVM/SIR Adviesrapport nr. 09623A00
RIVM-rapport 609300001 Pagina 28 van 37
RIVM (2006) Risicobeoordeling Nitrosaminen uit Latex Handschoenen. RIVM/SIR adviesrapport
nr. d.d. 28-02-2006
Rogaczewska T, Wroblewska JK (1996) [Occupational exposure to n-nitrosamine in the
production of automobile tires]. Med-Pr. 47 (no. 6), 569-75. (Abstract)
Rounbehler, DP, Reisch J, Fine DH (1980) Nitrosamines in new motor-cars. Food and Cosmetic
Toxicology 18 (no. 2) 147-151. (Abstract)
Spiegelhalder B, Preussmann R (1983) Occupational nitrosamine exposure: 1. Rubber and tyre
industry. Carcinogenesis 4 (no. 9), 1147-1152. (Abstract)
Spiegelhalder B, Preussmann R (1987) Nitrosamine measurements in ambient air of an
industrial area in Austria. IARC Scientific Publication Issue 84, p411-414. (Abstract)
Vermeer, I.T.M. (2000) Nitrate exposure and endogenous formation of carcinogenic
nitrosamines in humans. Proefschrift, Universiteit Maastricht.
Ziebarth D. (1994) Untersuchungen ueber die Belastung der Bevoelkerung mit
Luftverunreinigungen durch Nitrosamine. T. 2. Untersuchungen ueber das Vorkommen von
Nitrosaminen und Nitrosaminprecusoren in verschiedenen Umweltmedien der ehemaligen
DDR. (Studies of the exposure of the general population to nitrosamines as a. Govt Reports
Announcements & Index (GRA&I), Issue 21, 1995. NTIS/TIB/A95-04855, 33p. 1994. (Abstract)
Vocht, F de, (2005) Improved Exposure Assessment in the Rubber Manufacturing Industry, F.
de Vocht, R Vermeulen, I Burstyn, U Bergendorf, T Sorahan, W Sobala, M Heise, H Kromhout,
namens het EU-EXASRUB consortium. Utrecht Institute for Risk Assessment Sciences. NVvA
Symposium 2005.
Zeilmaker, , M.J. et al. (2004) Blootstelling aan N-nitrosodimethylamine uit vis en groente: Een
schatting op basis van in vitro onderzoek met het 'TNO gastro-Intestinal Model (TIM)". RIVM-
briefrapport.
RIVM-rapport 609300001 Pagina 29 van 37
BIJLAGE 5 FOTO'S
Foto 1 Bemonstering van het materiaal
Foto 2 Pompje met daarop aangesloten een stoffiltertje en twee ThermoSorb-N-buisjes
RIVM-rapport 609300001 Pagina 30 van 37
Situatie Sportpark Bakenberg
Foto 3 Vijf pompen op Bakenberg Foto 4 Bovenwindse bemonstering
RIVM-rapport 609300001 Pagina 31 van 37
Situatie Sportpark Rijkerswoerd
Foto 6 Vijf pompen op Rijkerswoerd
Foto 5 Bovenwindse bemonstering
RIVM-rapport 609300001 Pagina 32 van 37
Situatie Sportpark Bakenhof
Hoofdveld
Johan Cruijff Court
Foto 7 Hoofdveld Bakenhof
Foto 8 Johan Cruijff Court
RIVM-rapport 609300001 Pagina 33 van 37
RIVM-rapport 609300001 Pagina 34 van 37
BIJLAGE 6 OVERZICHT VAN ALLE BEMONSTERINGEN
Bemonsteringen
Nitrosaminen datum 11-10-2006
Adres Rijkerswoerd
Positie opstelling monstercode cartridge start tijd eind tijd start flow eind flow ml/min pompcode min liter
Bovenwinds IMD1110006.11A en B G51594 en G51595 14:32 18:38 1031 1019 1025 6516331 246 252
veld 100 cm IMD1110006.12A en B G51596 en G51597 14:25 18:27 997 1032 1015 6516323 242 246
veld 30 cm IMD1110006.13A en B G51598 en G51599 14:25 18:27 1023 1050 1037 451245 242 251
veld 30 cm IMD1110006.14A en B G51600 en G50441 14:25 18:27 997 1062 1030 6516336 242 249
veld 30 cm IMD1110006.15A en B G50442 en G50443 14:25 18:27 991 1346 1169 6516328 242 283
veld 30 cm IMD1110006.16A en B G50444 en G51595 14:25 18:27 990 552 771 6516327 242 187
Blanco RIVM IMD111006.BL2 G50446
Blanco Lab A IMD111006.BL3
Blanco Lab B IMD111006.BL5
RIVM-rapport 609300001 Pagina 35 van 37
Bemonsteringen Nitrosaminen datum 15-10-2006
Bakenhof Cruijff
Adres Court
Positie eind start eind
opstelling monstercode cartridge start tijd tijd flow flow ml/min pompcode min liter
G51481 en
Bovenwinds IMD1510006.31A en B G51247 11:49 16:10 994 997 995.5 6516324 261 260
G51256 en
veld 100 cm IMD1510006.32A en B G51248 11:50 16:05 1007 925 966 6516331 255 246
G51484 en
veld 30 cm IMD1510006.33A en B G51485 11:50 16:05 994 906 950 6516332 255 242
G51495 en
veld 30 cm IMD1510006.34A en B G51494 11:50 16:05 1003 1013 1008 6516334 255 257
Blanco RIVM IMD151006.BL14 G51463
35
RIVM-rapport 609300001 Pagina 36 van 37
11-10-
Bemonsteringen Nitrosaminen datum 2006
Adres Bakenberg
eind start eind
Positie opstelling monstercode cartridge start tijd tijd flow flow ml/min pompcode min liter
G51581 en
Bovenwinds IMD111006.1A en 1B G515182 9:12 13:17 1019 1134 1077 6516335 245 264
G51583 en
veld 100 cm IMD111006.2A en 2B G515184 9:07 13:08 1016 1052 1034 6516325 241 249
G51585 en
veld 30 cm IMD111006.3A en 3B G515186 9:07 13:08 1025 1063 1044 6516337 241 252
G51587 en
veld 30 cm IMD111006.4A en 4B G515188 9:07 13:08 1000 1062 1031 6516332 241 248
G51589 en
veld 30 cm IMD111006.5A en 5B G515190 9:07 13:08 1010 1085 1048 6516324 241 252
G51591 en
veld 30 cm IMD111006.6A en 6B G515192 9:07 13:08 1002 1015 1009 6516334 241 243
Blanco RIVM IMD11106.BL1 G51593
36
RIVM-rapport 609300001 Pagina 37 van 37
15-10-
Bemonsteringen Nitrosaminen datum 2006
Adres Bakenhof
start eind start eind flow
Positie opstelling monstercode cartridge tijd tijd flow flow ml/min pompcode min liter
G51487 en
Bovenwinds IMD1510006.21A en B G51492 10:57 15:46 1018 1078 1048 6516325 289 303
G51491 en
veld 100 cm IMD1510006.22A en B G51490 11:54 15:40 1024 1029 1027 6516329 226 232
G51488 en
veld 30 cm IMD1510006.23A en B G51489 11:00 15:40 1020 1002 1011 4512459 280 283
G51462 en
veld 30 cm IMD1510006.24A en B G51461 11:00 15:40 1022 1079 1051 6516323 280 294
G51465 en
veld 30 cm IMD1510006.25A en B G51467 11:00 15:40 1007 1004 1006 6516330 280 282
G51249 en
veld 30 cm IMD1510006.26A en B G51468 11:00 15:40 1020 1047 1034 6516335 280 289
Blanco Rivm IMD151006.BL11 G51463
Blanco lab A IMD151006 .BL12 G51464
Blanco lab B IMD151006 .BL13 G51469
37
Hulpverlening Gelderland Midden