Rijksuniversiteit Groningen

Persbericht

Rijksuniversiteit Groningen

Nummer: 119

Datum: 13 november 2006

Bijzondere eer voor Groningse bioloog

Alles heeft een ritme

Aan gedragsbioloog prof. dr. Serge Daan van de Rijksuniversiteit Groningen is de International Prize for Biology 2006 toegekend van de Japan Society for the Promotion of Science - een van de belangrijkste prijzen in de biologie. De prijs zal 20 november 2006 in Tokio worden uitgereikt in aanwezigheid van de Japanse keizer. In het gezelschap dat Daan vergezelt, reist ook de Groningse rector magnificus prof.dr. Frans Zwarts mee. 'Dit is de beloning voor onderzoek van wereldformaat,' aldus Zwarts.

Daan verheugt zich erg op zijn ontmoeting met de keizer. 'Wist je dat hij ook bioloog is? Hij heeft een eigen laboratorium in het keizerlijk paleis en bestudeert de systematiek van vissen, de grondels.' Aan gespreksstof zal het in Tokio dus niet ontbreken. Al decennia doet Daan spraakmakend onderzoek op het gebied van de chronobiologie en de gedragsbiologie. 'De timing van gedrag, zo zou je mijn werk kunnen samenvatten. Hoe dieren en mensen hun tijd indelen en verdelen over verschillende activiteiten. En wat daarbij de invloed is van dag-, nacht- en seizoenswisselingen.'

Herstel tijdens slaap

Waarom verdelen we onze tijd? Daan: 'In het ene deel kan een organisme actief zijn, en in het andere deel, tijdens de slaap, kunnen er andere belangrijke dingen gedaan worden - zoals onderhoud en herstel van het lichaam. Dat is handig. Een auto repareer je ook als hij in de garage staat - en niet tijdens het rijden.'

Daan wordt gefascineerd door slaap. 'De precieze functie ervan is een van de grote onopgeloste vragen in de gedragsbiologie. Slaap is in ieder geval essentieel. Een rat die constant wakker wordt gehouden, gaat in een maand dood. Er wordt in de slaap iets hersteld in de hersenen, daar zijn alle onderzoekers het inmiddels wel over eens. Maar wat wordt hersteld? Daar zijn verschillende theorieën over, maar bewijzen ontbreken.' De gedragsbioloog heeft goede hoop dat de functie van slaap de komende jaren ontrafeld kan worden. 'Het vakgebied zal zich alleen maar uitbreiden. In Nederland, en vooral in Groningen, hebben we in ieder geval een sterke positie.'

Biologische klok

Hoewel de functie van slaap nog in nevelen gehuld blijft, weten we dankzij het onderzoek van Daan wel meer over de regeling. Samen met zijn collega's Beersma en Borbély heeft Daan heeft daarover begin jaren tachtig een succesvolle "tweeprocessen"-theorie ontwikkeld die nog steeds toonaangevend is in het vakgebied. Daan: 'Zolang je wakker bent, stijgt je behoefte naar herstel - tot je vermoeid raakt en wil slapen. Tijdens de slaap neemt die behoefte weer af.' Het proces wordt gestuurd door het zogenaamde "circadiane" ritme: de inwendige, ongeveer 24-uurs klok. Deze biologische klok wordt beïnvloed door licht en donker, en loopt daardoor synchroon met het dag- en nachtritme.

Naar de synchronisatie wordt in Groningen veel onderzoek gedaan. Het effect van licht en donker op ons gedrag wordt soms nogal onderschat, meent Daan. 'We denken dat we onafhankelijk daarvan zijn geworden, dankzij kunstmatig licht. Maar we zijn buitengewoon strikt in de tijden waarop we naar bed gaan en weer opstaan. Onze biologische klok heeft nog steeds grote invloed.'

Samenwerking met bedrijven

Samen met een aantal andere Nederlandse onderzoeksgroepen en bedrijven zoals Philips hebben de Groningse chronobiologen zich onlangs verenigd in het Centre for Timing Research. Daan: 'De biologische klok is van grote invloed op ons welzijn. Kijk naar de gevolgen van een jetlag of het werken in ploegendiensten. Er ontstaan allerlei conflicten tussen onze biologische klok en de maatschappij. Gezamenlijk willen we kijken hoe we dit soort problemen op kunnen lossen.'

Daarbij gaat het om een reeks praktische vragen. Hoe optimaliseer je zomer- en wintertijd of werk- en schooltijden? Wat is de invloed van de kleur van het licht? Het spectrum van natuurlijk licht verandert in de loop van de dag. Kunnen we die informatie gebruiken bij de ontwikkeling van nieuwe verlichtingssystemen, waardoor we beter wakker worden? Het verbeteren van medische therapieën is een andere mogelijke toepassing. 'Alles in ons lichaam heeft een ritme. Maar niet elk orgaan bereikt zijn pieken en dalen op hetzelfde moment. Bij het geven van medicijnen of bestralingen kun je daar rekening mee houden.'

Aantrekkelijk vakgebied

Sinds hij vorig jaar 65 werd, is Daan gestopt met het leiden van de vakgroep Gedragsbiologie. 'Maar ik ga gewoon door met het doen van onderzoek en het begeleiden van studenten. Ik blijf het een zeer aantrekkelijk vakgebied vinden. Vooral omdat er zo'n directe link gelegd kan worden tussen bepaalde genen en de timing van gedrag. Dat is bijzonder. Bij de meeste gedragingen, agressie bijvoorbeeld, is het heel moeilijk te zeggen hoe ze moleculair veroorzaakt worden.' Een ander aspect dat Daan erg aanspreekt is de interdisciplinariteit. 'Op congressen over mijn vakgebied kom je mensen tegen uit alle wetenschappelijke windrichtingen: psychiaters, wiskundigen, botanici, zoölogen, psychologen, noem het maar op. Prachtig!'

Curriculum vitae

Serge Daan (1940, Mook) bekleedt in Groningen de Niko Tinbergen leerstoel. Hij is een expert op gebied van evolutionaire gedragsbiologie, speciaal de chronobiologie (biologische klok). Hij is lid van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en Fellow of the Royal Society of Canada. Daan ontving eerder de Hasselblad Award en de Alexander von Humboldt Forschungspreis.

Noot voor de pers


- Meer informatie: prof.dr. S. Daan, tel (050) 363 2046, e-mail: s.daan@rug.nl (werk) of tel.: (050) 309 3999 (privé). Daan vertrekt 17 november naar Japan. Hij verblijft in het New Otani Hotel, tel. +81 (0)3 3265 1111.


- Dinsdag 12 december 2006 vindt in het Academiegebouw van de RUG (Broerstraat 5, Groningen) een symposium plaats rond het werk van Serge Daan. Meer informatie: prof.dr. D.G.M. Beersma, tel. (050) 363 2053, e-mail d.g.m.beersma@rug.nl


- Zie ook: RUG-persbericht 93 (met link naar cv en foto): www.rug.nl/Corporate/nieuws/archief/archief2006/persberichten/093_06

Redactie: afdeling Communicatie RUG

Postbus 72, 9700 AB Groningen

Tel. 050-363 4444

E-mail: communicatie@rug.nl