Limburgs Museum (Venlo) presenteert opmerkelijke onderzoeksresultaten Heksen zijn aantrekkelijke, zelfbewuste vrouwen
Heksen zijn hot. En wat het meest opmerkelijke is, ze zijn ook nog cool! Dat bleek
gisteren in het Limburgs Museum in Venlo, waar de eerste resultaten bekend werden gemaakt
van een onderzoek naar het beeld van heksen bij het publiek en heksen van vlees en bloed
vroeger en nu. Het meest opvallende is dat anno nu een heks een aantrekkelijke, jonge
vrouw kan zijn die zelfbewust is, daadkrachtig, ja zelfs heldhaftig. Het is voor het
eerst in de geschiedenis dat een heks op die wijze naar voren treedt. Het beeld
contrasteert sterk met dat van de klassieke toverkol uit de studio's van Walt Disney of
getekend door Anton Pieck. Het beeld dat zij opriepen was dat van een oude vrouw,
aartslelijk en kromgegroeid, in lompen gehuld en mensenhatend. Een vrouw die iedereen de
stuipen op het lijf joeg met haar schelle hoge stem waarmee ze boosaardige toverspreuken
strooide. Met halloween kom je zo verklede dames tegen en ook in carnavalsoptochten
hossen ze mee.
Een tweede belangrijk gegeven is, dat de belangstelling voor heksen ongekend groot is. Het
weerspiegelt zich in de recordoplages van de boeken van Harry Potter en Lord of the Rings
en de belangstelling voor de verfilmingen ervan, in de vele fantasyspelen, in de grote
aandacht voor wicca en in de vele televisieseries waarin heksen de hoofdrol hebben. De
nieuwe heks is dominant aanwezig in televisieseries als Charmed, W.I.T.C.H. of Sabrina,
the teenage witch. Ze zijn het ideale buurmeisje met wie je je kunt laten zien. Ze zijn
knap, sportief, voor zichzelf opkomend en slagvaardig. Meisjes met heks-appeal kortom,
die ook nog het goede in de wereld nastreven. Uiteraard blijft het klassieke heksenbeeld
uit sprookjes bestaan in onze gemeenschappelijke herinnering, maar toch is er de laatste
jaren sprake van een duidelijke kentering. Je komt beide typen heksen tegen in de alsmaar
groeiende stapel kinderboeken. Tovenaars en heksen laten de kassa's dus rinkelen. De
populaire televisieserie Ti-ta-tovenaar is bewerkt tot een musical die met groot succes
is opgevoerd in De Efteling, van Heksen van Roald Dahl is een theaterversie gemaakt en
het verfilmde boek Narnia reist nu ook als musical langs de theaters. Van Bewitched, een
succesvolle televisieserie uit de jaren zestig, is een remake als bioscoopfilm gemaakt.
De heksen zijn onder ons. De man of vrouw naast ons kan er een zijn. Het geloof in een
christelijke God neemt onder jongeren af, de kerk als instituut is impopulair. Daar staat
tegenover dat er meer aandacht is voor hekserij, magie en wonderen. De moderne hekserij,
ook wel aangeduid met paganisme of wicca, maakt een groeispurt door en spreekt veel
jongeren aan. Ze vinden elkaar op fora en in chatrooms, waar informatie en ervaringen
worden uitgewisseld. Overigens lijkt er een relatie te bestaan tussen wicca en
ontkerkelijking. Mensen keren de institutionele godsdiensten de rug toe, maar daarmee is
behoefte aan zingeving niet verdwenen. Het heks-zijn wordt ervaren als een alternatieve
spirituele weg, als een manier van leven. Interessant omdat het minder
geïnstitutionaliseerd is en veel meer toegesneden op het individu. Aantrekkelijk
bovendien omdat er een grote verbondenheid uit spreekt met de natuur. De moderne wicca is
geworteld in de negentiende eeuw en beleefde een renaissance in de jaren zestig van de
vorige eeuw, toen natuurgeneeskunde, niet-christelijke religies en psychedelica in zwang
raakten.
Heksen dus zijn hot. Maar dat is nogal wrang geformuleerd, want in de geschiedenis zijn
talloos velen volkomen onschuldig op de brandstapel terechtgekomen op beschuldiging van
hekserij. In de zeventiende eeuw vonden in de stad Roermond de grootste vervolgingen uit
de regio plaats. In een verbijsterende collectieve waan werden tientallen vrouwen en
mannen op valse of fabuleuze aanwijzingen op de pijnbank gelegd en gedwongen tot
bekentenissen. De vuurdood was vaak de straf die erop volgde. Niet alleen in Roermond en
omgeving werd jacht gemaakt op heksen, ook op andere plaatsen in de Nederlanden en het
aangrenzende Rijnland vonden processen plaats. Slachtoffer van de heksenwaan kon iedereen
zijn: man, vrouw, rijk, arm, jong, oud, levend aan de rand van de samenleving of een hoge
positie bekledend. Maar er waren ook rechtbanken die veel milder waren. Tot nu toe zijn
er van Venlo bijvoorbeeld geen veroordelingen bekend.
Er is niet één verklaring voor heksenvervolgingen, er is veel meer sprake
van een combinatie van factoren. In periodes van oorlog, pest en ziektes onder het vee
werd de tegenspoed afgewenteld op personen waarvan men dacht dat ze een pact met de
duivel hadden afgesloten. De verwarde religieuze situatie tussen katholieken en
protestanten in de zestiende en zeventiende eeuw wakkerde de angst aan voor heksen als
lid van een sekte in dienst van de satan. Pas in de late zeventiende eeuw zwol de kritiek
op heksenprocessen aan en ging men steeds meer twijfelen aan de relatie tussen heks en
duivel. Onder invloed van wetenschap en filosofie ging men vragen stellen bij de
beschuldigingen. Maar de twijfel kwam te laat voor de circa 922 mannen en vrouwen die
volgens sommige onderzoekers tussen 1450 en 1685 in de Zuidelijke Nederlanden
terechtgesteld zijn op beschuldiging van 'toverse praktijken'.
Ook vroeger week het beeld van de heks vaak af van de werkelijkheid. Op zestiende-eeuwse
prenten staan ze afgebeeld als zwevend door de lucht op een bezem of achterstevoren
zittend op een bok. Niemand die een persoon ooit zo met eigen ogen had waargenomen, maar
toch was men ervan overtuigd dat het bestond.
De opmerkelijke belangstelling voor het fenomeen heks is voor het Limburgs Museum
aanleiding een grote tentoonstelling te organiseren over het thema. Van 21 maart tot en
met 31 oktober 2007 is een expositie te zien, die de titel heeft gekregen Zwerkballen,
grobbebollen en toverkollen. Heksen en tovenaars toen en nu. De zwerkballen komen uit
Harry Potter, van Ti-ta-Tovenaar zijn de grobbebollen bekend en toverkol is een oude
benaming voor heks. Zwerkballen, grobbebollen en toverkollen. Heksen en tovenaars van
toen en nu wordt een aantrekkelijke, interactieve familietentoonstelling waarin speelse
elementen zijn opgenomen voor kinderen vanaf vier jaar. Belangrijk en vernieuwend
onderdeel is een educatieve project voor het basisonderwijs, waarin het historische
gegeven van heksenprocessen wordt vertaald naar het actuele probleem van pesten op
school. Na Venlo zal de tentoonstelling onder andere nog te zien in Kommern (Duitsland).
Limburgs Museum
Keulsepoort 5
5911 BX Venlo
tel 077 352 21 12
website www.limburgsmuseum.nl
open
dinsdag tot en met zondag 11-17 uur
gesloten op maandagen, met uitzondering van Tweede Paasdag en Tweede Pinksterdag