Radboud Universiteit Nijmegen


Kunst maakt 9/11 menselijk

9-11: straataltaar

"Het blijft verbazen," zegt Liedeke Plate, "De sterke aanwezigheid van kunst, de enorme hoeveelheid ervan. Direct na de ramp op 11 september zag je overal in New York straataltaren en poëzie verschijnen, op briefjes aan muren, bomen, op het internet. Er werd ook veel muziek gemaakt, gezongen, kamermuziek gespeeld. De altaren verdwenen toen het begon te regenen, andere kunst kwam er voor in de plaats - niet alleen `hoge' kunst, maar ook tatoeages en bijvoorbeeld quilts." Plate is docent Genderstudies en Cultuurwetenschap. Samen met Anneke Smelik, hoogleraar Visuele Cultuur, stelde zij een boek samen over de neerslag van Nine-eleven in de kunst. Beiden zijn verbonden aan het Instituut voor Historische, Literaire en Culturele Studiesvan de Radboud Universiteit Nijmegen.

"De ramp werd meteen gekaapt door de media en door Bush. Voor de eigen ervaringen, de persoonlijke gevoelens en verhalen van de ooggetuigen is dan maar weinig plaats. Kunst is een manier om eigenaar te blijven van je eigen verhaal en de verdoving van het steeds weer opnieuw zien van dezelfde tv-beelden te doorbreken."

Verwerking
9-11: quilt
In Stof en as. De neerslag van 11 september in kunst en populaire cultuur brengen Plate en Smelik twaalf artikelen samen die ingaan op de kunst na 11 september. Smeliks eigen bijdrage gaat over de rol die televisie en film hebben gespeeld om grip te krijgen op de als onwerkelijk ervaren werkelijkheid; Plate schreef een essay over poëzie als medium om uiting te geven aan het onzegbare. Anderen gaan in op openbare gedenktekens, romans, comics en de grafische roman In de schaduw van geen torens van Art Spiegelman, etc. (zie inhoudsopgave in de zijbalk).
"Met ons boek willen wij aandacht vragen voor de rol van kunst anders dan een economisch product. Wij willen laten zien dat kunst een rol speelt in verwerking, in het betekenisgeven van een verlies, een ramp. Er zijn afschuwelijke dingen gebeurd, maar mensen deden ook mooie dingen voor elkaar. Misschien is sommige 9/11 kunst sentimenteel - maar het ontroert echt..."
Smelik: "Het is misschien ook wel de rol van kunst en popcultuur om het onbeschrijflijke een vorm te geven. Daarmee kunnen emoties een uitweg vinden. Dat is vooral belangrijk omdat mensen getuige waren van de ramp op televisie, wat een heel machteloze positie is. Kunst en popcultuur kunnen helpen om die gevoelens van boosheid, verdriet en machteloosheid te verwerken."

Invloed van Nine-eleven op de kunst
De 9/11-kunst laat zich niet zomaar bekijken. Steeds speelt mee dat we weten hoe het verhaal afliep. De cultuurwetenschapsters zagen United 93, de film die gaat over het vliegtuig dat op 11 september het Witte Huis zou moeten vernietigen. Smelik: "Ik heb na twintig minuten op mijn horloge gekeken. Eigenlijk was er toen nog heel weinig gebeurd in de film. Mensen staan op, vertrekken naar het vliegveld, checken in, boarden, licht gaat aan in het vliegtuig, vertrek, kopje koffie, telefoontje, See you soon, honey... Toch zit je heel de tijd strak in je stoel, omdat je weet wat er gaat gebeuren. Maar die spanning neem je zelf mee, die zit niet in de feitelijke beelden die je dan ziet. Dit illustreert mooi de theorie dat de lezer, de kijker, heel veel van zichzelf projecteert op een tekst, een film." Ze verwijst naar de roman van Monica Ali, Brick Lane, over een Brits, islamitisch gezin van Bengaalse afkomst. "Halverwege de roman staat er `januari 2001' en dat gegeven alleen al legt een dreigende lading over het verhaal."

Veldexperiment

9-11: tattoeage

Voor de cultuurwetenschappers is het interessant om van zo dichtbij het totstandkomen van het culturele geheugen mee te maken. Wat wordt onthouden, wat direct vergeten, wat wordt uiteindelijk het icoon van deze gebeurtenis? Kunst speelt hierin een rol. Het thema is nog lang niet uitgemolken. "Wat je goed ziet is dat verschillende genres verschillende tempo's hebben. Het duurt nu eenmaal langer om een roman te schrijven dan een gedicht, een tatoeage is eerder klaar dan een quilt. We hebben nu pas de eerste films. Het kost natuurlijk ook tijd om de financiën daarvoor rond te krijgen. Maar er is ook aarzeling geweest. Mag de aanslag wel tot onderwerp van verbeelding worden gemaakt?"
"Wat de betekenis van 9/11 betreft zitten nu in de communicatieve fase," legt Plate uit. "Er zijn als het ware onderhandelingen gaande over hoe we tegen de gebeurtenissen aan moeten kijken. Er is de officiële, politieke versie van de Bush-regering, er zijn complottheorieën, er zijn allemaal belangenverenigingen die hun eigen versie presenteren. Het duurt wel drie generaties voordat er iets van consensus is. En kunst en populaire cultuur spelen daar een belangrijke rol in, omdat ze de herinnering levend houden en de emoties kanaliseren."

Stof en as; De neerslag van elf september in kunst en populaire cultuur, Liedeke Plate, Anneke Smelik (red.) wordt uitgegeven door Van Gennip/de Balie, ISBN 90 5515 761 9.

Anneke Smelik is hoogleraar Visuele Cultuur en Liedeke Plate docent Genderstudies en Cultuurwetenschap. Beiden zijn verbonden aan het Institute for Historical, Literary and Cultural Studies Centre van de Radboud Universiteit Nijmegen. Bereikbaar via a.smelik@let.ru.nl; l.plate@let.ru.nl of via het medianummer 024 3616000.

De boekpresentatie vindt plaats op 11-9 om 17:00 in De Balie, Kleine-Gartmanplantsoen 10 1017 RR Amsterdam. Algemeen: balie@balie.nl, reserveren: kassa@balie.nl. 's Avonds treden diverse auteurs uit het boek op in het 9/11-programma van De Balie.

Ook in Rotterdam op 11-9 een debat over het onderwerp: geeft kunst weer zin?