Meer informatie: dienst Interne en Externe Communicatie, tel. 071-5273282
Jan Zaanen
Persbericht
12 juni 2006
Jan Zaanen krijgt Spinozaprijs
Jan Zaanen, hoogleraar theoretische fysica van de gecondenseerde
materie aan de Universiteit Leiden, krijgt een van de vier
Spinozapremies. Dat maakte NWO vanochtend bekend. De Spinozapremie is
de belangrijkste wetenschappelijke prijs in Nederland. Hij bedraagt
1,5 miljoen euro.
Jan Zaanen houdt zich bezig met het collectieve gedrag van grote
aantallen kwantumdeeltjes in vaste stoffen. Dat gedrag kent volgens
hem veel meer organisatie dan tot voor kort werd gedacht.
Zaanen is, aldus de launch issue van Nature Physics (maart 2006) een
van de leading figures op het terrein van de supergeleiding bij hoge
temperaturen. Dat terrein werd op zijn beurt door het blad Science
uitgeroepen tot een van de areas to watch in 2006.
Supergeleiding bij hoge temperaturen (nog altijd 140 graden celsius
onder nul) is al in 1986 ontdekt in materialen op basis van
koperoxide, maar het is nog steeds een raadsel hoe het kan. De theorie
uit 1957 die het verschijnsel bij ultralage temperaturen goed
verklaart, blijkt niet te werken. Volgens Zaanen is bij hoge
temperatuur supergeleiding kwantumcollectief gedrag van elektronen in
het spel, dat niet meer te herleiden valt tot het gedrag van
individuele deeltjes.
In 1987 voorspelde hij in dit verband de stripes: streepvormige
patronen van elektronen die opduiken in koperoxides. Hiemeer is hij
wereldberoemd geworden Zaanen is Mr. Stripes - maar zijn ideeën zijn
ook hevig omstreden; al tien jaar woedt een ware Stripe War.
Deze stripes worden inmiddels routinematig waargenomen in statische
vorm in sommige koperoxides. Maar in statische vorm zijn ze juist
slecht voor de supergeleiding. Het vermoeden bestaat echter dat de
stripes nog steeds aanwezig zijn in de beste supergeleiders, maar nu
in een toestand van heftige kwantumbeweging op schaal van een
picoseconde (10^-12 seconde). Omdat ze zich op zon korte tijdschaal
voordoen zijn ze niet eenvoudig te vangen met meetapparatuur. Sinds
1995 zijn er echter steeds meer indirecte aanwijzingen voor het
bestaan van deze quantum stripes. Nieuwe detectietechnieken, die
bijvoorbeeld anomalieën in het trillingspatroon van het
koperoxiderooster signaleren, maken dit mogelijk.
Zaanen voorspelt dat inzicht in het kwantumcollectieve gedrag van
deeltjes een paradigmawisseling in de natuurkunde zal veroorzaken.
Alles wat wij als fundamenteel ervaren, de natuurwetten, de algemene
relativiteitstheorie van Einstein, de elementaire deeltjesfysica, zou
wel eens onderhevig kunnen zijn aan die puur organisatorische
principes van dat kwantumcollectieve gedrag.
--
Jan Zaanen (17 april 1957, Leiden) studeerde in 1982 cum laude af in
de chemie aan de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij vier jaar later
eveneens cum laude promoveerde bij Spinozawinnaar George Sawatzky. Na
een postdoc aan het Max-Planck Institut für Festkörperforschung in
Stuttgart, werkte hij met steun van stichting FOM enige tijd als
onderzoeker bij AT&T Bell Laboratories in de VS. In 1993 keerde Zaanen
terug naar Nederland, waar hij als KNAW fellow aan de Universiteit
Leiden werkte. Sinds 2000 is hij hier hoogleraar. In 2004 kreeg hij
bovendien een aanstelling voor een jaar als gasthoogleraar aan de
prestigieuze Stanford University. In datzelfde jaar won hij de
Nationale Wetenschapsquiz van NWO en VPRO. Sinds 2005 is Zaanen vaste
gastschrijver bij Nature.
De NWO/Spinozapremie werd sinds 1995 toegekend aan in totaal 44
wetenschappers, onder wie tien Leidse. Eerdere Leidse laureaten waren:
prof. dr. M.H. van IJzendoorn (2004), prof. dr. E.A.J.M. Goulmy
(2002), prof. dr. F.R. Rosendaal (2002), prof. dr. E.F. van Dishoeck
(2000), prof. dr. C.W.J. Beenakker (1999), prof. dr. H.W. Lenstra
(1998), prof. dr. P.C. Muysken (1998), prof. dr. F.H.H. Kortlandt
(1997), en prof. dr. F.P. van Oostrom (1995).