Ingezonden persbericht
Aanbieding Essay Mensen Maken de Stad van Prof. Duyvendak aan Wethouder Geluk
Morgen overhandigt de bekende socioloog Jan Willem Duyvendak van de UvA een essay over het sociaal assertief beleid van de gemeente Rotterdam.
Rotterdam is er n.l in geslaagd om straatbewoners van achterstandswijken op een positieve manier bij de stad te betrekken. Straatbewoners worden aangemoedigd om met elkaar afspraken te maken en zorg te dragen voor de openbare ruimte. Met deze aanpak, worden ze deel van de oplossing voor de problemen die Rotterdam met zoveel kracht probeert te bestrijden. De resultaten zijn veelbelovend, 1600 straten (1/3 van de Rotterdamse straten) doen reeds mee en het enthousiasme is groot.
Mensen maken de stad.
Bewoners in Rotterdam hebben in hun eigen straat afspraken gemaakt over de omgang met elkaar. Ze maken onderling afspraken, leggen deze vast en spreken elkaar aan op deze afspraken. Kern van de afspraken is enerzijds de omgang met elkaar in de straat en anderzijds het gezamenlijk bedenken en uitvoeren van activiteiten zoals b.v. een plantdag, een straatschoonmaakfeest of een kerstfeest in de eigen straat. Dankzij deze activiteiten komen de mensen op een ontspannen manier met elkaar in contact. Door dit 'kennen en gekend worden' ontstaat er een sociale samenhang in de straat en zoeken de bewoners elkaar sneller op voor hulp, leuke activiteiten of om kleine ergernissen uit te praten. Deze verbeterde onderlinge contacten dragen bij aan een beter begrip voor elkaar met als gevolg een prettiger leefklimaat. Bewoners kunnen elkaar makkelijker aanspreken over wat wel en niet wordt gewaardeerd zoals b.v. elkaar groeten, vuilniszakken niet op de galerij zetten, op de kinderen passen, nieuwe bewoners met een bloemetje verwelkomen en uitleggen welke afspraken de bewoners met elkaar hebben.
Deze eenvoudige activiteiten hebben voor een grote ommekeer in 1600 Rotterdamse straten gezorgd. De sfeer is terug in de straat, bewoners staan klaar voor elkaar en ze kunnen elkaar bij nacht en ontij bellen.
Het essay wordt morgen om 14.15 uur in het WTC in Rotterdam uitgereikt aan wethouder Leonard Geluk van Rotterdam.
Bijgesloten treft u het essay aan (EMBARGO tot 25/02/06).
met vriendelijke groet
Matthijs Spits
Communicatie Dag Van De Rotterdamse Straten
0653277138
Essay Mensen Maken de Stad
Sociale integratie
...straataanpak in de praktijk B3
Ruimte maken
voor straatburgerschap
Sociale integratie
...straataanpak in de praktijk
ESSAY MENSEN MAKEN DE STAD
Ruimte maken
voor straatburgerschap
Justus Uitermark en Jan Willem Duyvendak
Universiteit van Amsterdam
ROTTERDAM FEBRUARI 2006
PROJECT SOCIALE INTEGRATIE
INHOUDSOPGAVE
3 Inleiding
6 Het onderzoek
8 Burgerschap: wie, waar en waartoe?
9 1. Waar en wanneer gedijt straatburgerschap?
12 2. Hoe geven bewoners en professionals vorm aan straatburgerschap?
15 3. Welke motieven spelen bij straatburgerschap een rol,
met welke consequenties voor het beleid?
19 4. Wat kan redelijkerwijs verwacht worden van een straataanpak,
nu en in de toekomst?
23 Conclusie
INLEIDING
In 2003 lanceerde het Rotterdamse College het programma Mensen Maken de Stad
(MMdS). In dit essay beschrijven we MMdS als een vorm van assertief sociaal beleid:
het is een programma waarbij bewoners worden aangesproken en gestimuleerd om zich
in te zetten voor de sociale cohesie in hun straat. Anders dan bij veel andere initiatieven
voor burgerparticipatie wacht de overheid niet af, maar neemt zelf het voortouw. Deze
aanpak is bedoeld om in achterstandsgebieden het leefklimaat te verbeteren, maar heeft
als belangrijk neveneffect dat bewoners betrokken worden die normaal gesproken een
grote afstand ervaren tot de politiek. MMdS functioneert in dit opzicht als een school voor
actief burgerschap en geeft concrete invulling aan idealen (burgerschap, betrokkenheid,
diversiteit) die vaak abstract blijven. Ondanks deze opbrengsten kan het gebeuren dat
de betrokkenheid in een straat achterblijft bij de verwachtingen, dat de actieve bewo-
ners als geïsoleerde groep functioneren of dat betrokkenen teleurgesteld zijn over het
bondgenootschap van de overheid. We doen daarom aan het einde van dit essay
een aantal suggesties voor verdere verbreding en intensivering van het programma.
Sinds de verkiezingen van 2002 bestaat een brede consensus onder politici, weten-
schappers en burgers dat Rotterdam kampt met een buitengewone opgave van sociale
integratie1. Het huidige College van Burgemeester en Wethouders heeft in zijn college-
akkoord als volgt geformuleerd hoe het sociale problemen wil aanpakken:
"We zijn een repressieve overheid voor wie zich niet aan de wetten en regels van
dit land houdt, maar een bondgenoot voor mensen die hun verantwoordelijkheid
willen nemen, voor zichzelf en voor de samenleving die we met zijn allen moeten
maken. Het één kan niet zonder het ander. Maar niet alleen om te handhaven,
juist ook om te voorkómen, want ook een grotere sociale zorg vergroot de veiligheid
in onze stad. Die kracht willen we in onze stad opnieuw aanboren, want `mensen
maken de stad'; dat is de `zilveren draad' door ons collegeprogramma."
(College van B&W, 2002, p. 6)
1 Rotterdam wordt doorgaans in één adem genoemd met Amsterdam, Den Haag en Utrecht. Er zijn echter allerlei aanwijzingen
dat de sociale problematiek in Rotterdam nog sterker speelt dan in andere steden. De G4-visitatiecommissie grotestedenbeleid,
onder leiding van Elco Brinkman, sprak van een "buitenmaatsheid van de problematiek waar Rotterdam mee te maken heeft",
een formulering die werd overgenomen in het collegeprogramma. Sindsdien gebeurt het vaker dat de problematiek in Rotterdam
wordt gezien als uitzonderlijk binnen de Nederlandse context. Zie ook Burgers, J. en S. Musterd (2002): "Understanding urban
inequality: A model based on existing theories and an empirical illustration" - International Journal of Urban and Regional Research
26(2): 403-414. Bij een seminar over het beleidsprogramma Rotterdam Zet Door op 16 januari 2006 betoogde Paul Scheffer
recentelijk dat stedelijke problematiek in Rotterdam niet uitzonderlijk is in de Nederlandse context.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 3
Het College kiest hier voor een benadering die niet alleen in Rotterdam, maar ook in de
rest van Nederland aan populariteit wint. Het idee dat de overheid voor alle ingezetenen
evenveel zorg moet dragen wordt hierbij langzaam verlaten en in plaats daarvan wordt
een onderscheid gemaakt tussen welwillenden en kwaadwillenden2. De tendens om
bewust en principieel te differentiëren naar gedrag komt onder andere tot uitdrukking
in de Januskop van de populaire notie van `burgerschap': de overheid cultiveert goed
burgerschap, terwijl slecht burgerschap het niet naleven van de minimale normen voor
samenleven wordt bestraft.
De aandacht van media en politiek ging de afgelopen tijd vooral uit naar de repres-
sieve zijde van de medaille. Rotterdam haalt vaak de pers door `doortastend' (volgens
de sympathisanten) dan wel `hard' beleid (volgens de tegenstanders). En dat terwijl het
College aan het begin van de raadsperiode toch ook heldere sociale beleidsambities
heeft geformuleerd, vooral op het gebied van samenlevingsopbouw. Sterker nog,
Rotterdam geldt nog steeds als laboratorium van nieuwe vormen van samenlevings-
opbouw.
In de laatste vier jaar is met name de zogenaamde straataanpak verder ontwikkeld.
Er zijn inmiddels 1600 straten waar één of meer sociale interventies plaatsvinden. Het is
echter niet de kwantitatieve, maar de kwalitatieve verandering waarin we hier geïnteres-
seerd zijn. Tot deze 1600 straten behoren namelijk ongeveer 90 straten waar intensief
ondersteuning wordt verleend in het kader van het nieuwe programma MMdS. MMdS
belichaamt bij uitstek wat we `assertief sociaal beleid' zouden willen noemen. Assertief
sociaal beleid onderscheidt zich van andere vormen van beleid doordat niet wordt afge-
wacht totdat burgers zelf het initiatief nemen. Het doel is niet om processen slechts te
`faciliteren', maar om ze in gang te zetten, bijvoorbeeld door deur-aan-deur bij bewoners
aan te bellen of door afspraken te maken met de betrokken partijen. Zo'n assertieve en
pro-actieve aanpak van de overheid is noodzakelijk in die gebieden waar burgers niet
zelf het initiatief nemen (zoals in de meeste Opzoomerstraten bijvoorbeeld wel het geval
is). Dat geldt voor (delen van) achterstandswijken waar bewoners relatief snel verhuizen,
zelf veel problemen ondervinden en waar collectieve zorg voor de openbare ruimte
afwezig is. In zo'n situatie is het voor individuele bewoners niet lonend of zelfs gevaarlijk
om anderen aan te spreken op onfatsoenlijk gedrag, om de openbare ruimte schoon te
houden of om een feestje te organiseren voor de buurt. In gebieden die dreigen af te
glijden tot een hot spot verdampt elke druppel van betrokkenheid op een gloeiende plaat
2 Het lijkt triviaal om te zeggen dat de overheid gedrag sanctioneert. Er is echter sprake van een opvallende verschuiving. Lange
tijd werd repressie gezien als een noodzakelijk kwaad dat vooral werd ingezet op het moment dat de overheid niet langer in staat
bleek om meer `humane' oplossingen te vinden voor sociale problemen. Nu is dat misschien wel omgekeerd: de overheid faalt
juist wanneer niet gestraft wordt.
4 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
van collectief wantrouwen. Op dat moment moet de overheid voorgaan in de strijd om de
openbare ruimte te `heroveren', zoals Engbersen et al. en de Wetenschappelijke Raad
voor Regeringsbeleid betogen3.
Anders dan deze militaire metafoor suggereert, moet assertief sociaal beleid het
echter vooral hebben van behoedzame en vriendelijke maatregelen. Het gaat niet om
een veldslag waarbij stukje bij beetje de goeden terrein winnen op de slechten, maar om
een subtiel proces waarin prettig gedrag weer normaal wordt. Assertief sociaal beleid is
erop gericht om met de inzet van diensten én een groep actieve burgers ervoor te zorgen
dat het normaal wordt om je te bekommeren om de sociale en fysieke omgeving: elkaar
groeten, geen overlast veroorzaken, geen rommel maken. In de kern gaat het erom dat
bewoners zich als goede burgers gedragen in het publieke domein en dat de overheid
ervoor zorgt dat dit goede burgerschap wordt gesanctioneerd en gecultiveerd.
In het navolgende bespreken we de Rotterdamse invulling van assertief sociaal
beleid: de straataanpak. Eerst schetsen we kort wat die aanpak beoogt, vervolgens
plaatsen we het beleid binnen een meer algemene discussie over burgerschap en ten
slotte geven we aan onder welke voorwaarden een straataanpak effect kan sorteren.
Dit essay is gebaseerd op onderzoek dat wij momenteel in opdracht van de Gemeente
Rotterdam verrichten naar de intensieve straataanpak van MMdS. Het zijn voorlopige
conclusies en overpeinzingen over aspecten van deze aanpak die mogelijk kunnen
helpen om de discussie over sociaal beleid voor en na de gemeenteraadsverkiezingen
te stimuleren.
3 Engbersen, G., E. Snel en A. Weltevreden (2004): Sociale herovering in Amsterdam en Rotterdam. Eén verhaal over twee wijken.
Rotterdam, Erasmus Universiteit.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 5
HET ONDERZOEK
De straataanpak is natuurlijk niet nieuw in Rotterdam. Met name door het Opzoomeren
is een methodiek van sociale activering die de straat als uitgangspunt neemt in Rotterdam
al langere tijd populair. In het collegeakkoord werd de doelstelling geformuleerd dat het
aantal Opzoomerstraten moest groeien van 900 naar 1600 dat aantal is inmiddels
gehaald. De betekenis van gebiedsgerichte sociale programma's veranderde in de loop
van de tijd. Een eerste aanzet tot assertief sociaal beleid in sommige gebieden zien we
met de straatetiquette die vanaf 1999 in Rotterdam wordt uitgeprobeerd4. De nadruk
op fatsoen en openbare orde wordt nog sterker sinds de verkiezingen van 2002. Het
versterken van sociale cohesie was niet langer een doel op zichzelf, maar werd ook en
vooral gezien als middel om criminaliteit en overlast tegen te gaan5. Het college had als
topprioriteit het vergroten van de veiligheid, en het versterken van de sociale cohesie
zou daaraan een bijdrage kunnen leveren. In buurten waar men elkaar kent is de objec-
tieve en subjectieve onveiligheid immers lager6. Deze subtiele herwaardering van het
Opzoomeren past in de trend waarin sociaal beleid wordt aangewend om fatsoen te
vergroten. Die verschuiving zien we nog sterker bij de opkomst van de zogenaamde
straatetiquette. In 2006 zullen volgens de planning van het College in 250 straten afspraken
zijn gemaakt tussen bewoners onderling: de `straatetiquette'. In nog eens 150 straten
maken de bewoners bovendien afspraken met diensten en corporaties over het beheer
van de openbare ruimte. Die afspraken zijn neergelegd in zogenaamde `sociale
contracten'.
Deze drie types interventies activiteiten organiseren, afspraken maken tussen bewoners
onderling en afspraken met diensten komen samen in het programma MMdS dat op dit
moment is geïmplementeerd in circa 80 straten. Al deze onderdelen van het programma
komen samen in de straatagenda: een document waarin de ambities van bewoners staan
opgetekend voor het komende jaar.
Aanvankelijk was de gedachte dat het maken van afspraken tussen bewoners
onderling en met diensten alleen haalbaar was in straten waar al redelijk veel activiteiten
plaatsvonden. De eerste MMdS-activiteiten werden dan ook opgezet in straten met een
4 Diekstra, R. e.a. (2002): Vriendelijker, Verantwoordelijker, Veiliger. Stadsetiquette: van idee naar programma.
Gemeente Rotterdam, Directie Sociale en Culturele Zaken.
5 Uitermark, J. en J.W. Duyvendak (2005): Civilizing the city. Revanchist urbanism in Rotterdam (the Netherlands).
Amsterdam, working paper Amsterdam School for Social Science Research, University of Amsterdam.
6 Sampson, R.J., S.W. Raudenbush en F. Earl (1997): "Neighborhoods and violent crime: a multilevel study of collective efficacy"
Science 277(5328): 918-924.
6 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
rijk verleden aan Opzoomer-activiteiten7. Die lijn is doorgetrokken met de zogenaamde
Goede Voornemensstraten straten die zoveel activiteiten ondernemen dat MMdS een
extra uitdaging kan bieden. Bij het ontwikkelen van de straatagenda hebben deze straten
nauwelijks hulp nodig en nemen vaak zelf het initiatief om een stap verder te gaan. De
vraag is dan alleen wat er gebeurt met straten waar weinig gebeurt. Die vraag leefde in
2003 ook sterk bij de betrokken partijen. De deelgemeenten en corporaties, die met de
Gemeente opdrachtgever zijn, vonden het onacceptabel dat sociale investeringen vooral
naar gebieden vloeiden waar al relatief veel activiteiten plaatsvonden. De overheersende
mening was dat juist geïnvesteerd moest worden in gebieden die veel sociale problema-
tiek kennen, maar waar weinig bewonersbetrokkenheid is. Vanwege deze zorgen werd
MMdS ook ingezet in gebieden waar weinig voedingsbodem is voor het ontplooien van
actief burgerschap. Doel is om ook in dergelijke gebieden betrokkenheid te stimuleren
om zo het patroon van collectieve veronachtzaming te doorbreken. MMdS krijgt in deze
straten een andere functie: het is niet langer de bekroning van een traject maar het
beginpunt.
Dat wordt gedaan in drie stappen. In de eerste fase maken opbouwwerkers en
jeugdwerkers een zogenaamde `sociale diagnose', waarin onder andere de belangrijkste
kwesties in de straat worden geïnventariseerd en wordt bezien of er bewoners zijn die
zich willen inzetten. Als uit de diagnose blijkt dat er (potentieel) voldoende draagvlak in
een straat is, stimuleren de professionals bewoners om de straatagenda op te stellen.
Deze fase is typerend voor assertief sociaal beleid: opbouwwerkers bellen deur-aan-
deur aan om na te gaan welke kwesties er spelen. De methode dwingt opbouwwerkers
overigens tot genoegen van veel sociale professionals die wij spraken om contact
te maken met nieuwe bewoners en om zich niet alleen te verhouden tot de paar actieve
bewoners die ook in deze straten meestal wel zijn te vinden. Deze eerste fase duurt
ongeveer drie maanden en wordt afgesloten met het vaststellen van een straatagenda.
Deze agenda moet door tenminste eenderde van de bewoners in de straat zijn onderte-
kend en preciseert wat hun ambities zijn.
7 Meere, F. de, E. Plemper en A. Huygen (2004): Rotterdamse straten op de agenda. De ontwikkelingsfase van Mensen Maken de
Stad. Utrecht, Verwey-Jonker Instituut.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 7
BURGERSCHAP: WIE, WAAR EN WAARTOE?
MMdS is een programma voor actief burgerschap en sociale cohesie op straatniveau.
Wat wordt precies bedoeld met deze aantrekkelijke maar abstracte termen? De politiek-
historicus Ido de Haan heeft gezegd dat burgers de lachspiegel van de overheid zijn,
waarmee hij bedoelt dat ideeën over burgers vaak meer zeggen over de overheid dan
over burgers zelf8. De burger moet gaan doen wat de overheid niet meer kan of wil
doen; daarom moet de burger `verantwoordelijkheid nemen' en `actief zijn'. Hiermee wijst
De Haan op een risico van huidige discussies over burgerschap: de kans bestaat dat de
overheid problemen afwentelt op burgers in plaats van zichzelf verantwoordelijk op te
stellen. Een andere eenzijdigheid in de huidige discussie over burgerschap is dat deze
zich vrijwel uitsluitend richt op het niveau van de nationale staat.
Als participatie in en actieve loyaliteit aan de nationale samenleving het referentie-
kader voor geslaagd burgerschap vormt, hoeft het niet te verbazen dat veel burgers in
achterstandswijken niet aan de hooggespannen verwachtingen kunnen voldoen. We zien
immers dat zij het druk hebben met hun alledaagse problemen, dat ze beschikken over
weinig competenties om zich actief te mengen in nationale debatten en dat het tonen van
loyaliteit aan de nationale samenleving niet direct hun grootste zorg is.
Wat zou je wel moeten en kunnen vragen aan bewoners van achterstandswijken?
Het antwoord van MMdS ligt in het programma besloten: door de publieke zaak op
straatniveau te situeren, wordt geprobeerd direct aan te sluiten bij de leefwereld van
bewoners. Bewoners worden niet alleen aangemoedigd om zelf activiteiten te onder-
nemen, maar krijgen ook de mogelijkheid om overheidsinstanties aan te spreken. De
overheid stimuleert bewoners actief te worden en toont zich idealiter tegelijkertijd
ook medeverantwoordelijk voor het oplossen van hun problemen. Hiermee wordt de notie
van burgerschap concreet gemaakt in een lokale omgeving: het is een "programma dóór
en vóór burgers" waarbij gebruik wordt gemaakt van " kennis en vaardigheden, hun
civil science"9. Het gaat niet om staatsburgerschap maar om straatburgerschap.
Kort gezegd blijkt dit wél een haalbaar ideaal. In het algemeen geldt dat als
burgers zich actief tonen, ze dit meestal dicht bij huis doen10 en dit geldt zeker voor
mensen met relatief weinig economisch, sociaal en cultureel kapitaal. MMdS geeft hier
een specifieke invulling aan: bewoners ondernemen activiteiten, leggen sociale contacten
8 Haan, I. de (1993): Zelfbestuur en staatsbeheer. Het politieke debat over burgerschap en de rechtsstaat in de twintigste eeuw.
Amsterdam, Amsterdam University Press.
9 Ibidem, p. 6.
10 Verhoeven, I. (2004): "Veranderend politiek burgerschap en democratie", p. 64. In: E.R. Engelen en M. Sie Dhian Ho (red.):
De staat van de democratie. Democratie voorbij de staat. Den Haag, Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid: 55-78.
8 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
en verbeteren de leefbaarheid in hun straat. Hoewel het in de ene straat vanzelfsprekend
soepeler loopt met deze aanpak dan in de andere, bestaat in alle straten die we onder-
zoeken een actieve groep bewoners die verder wil met de straatagenda. Aangezien het
onderzoek nog in volle gang is, proberen we in dit essay tentatief een antwoord te geven
op vier vragen omtrent straatburgerschap:
1. Waar en wanneer gedijt straatburgerschap?
2. Hoe geven actieve bewoners en professionals vorm aan straatburgerschap?
3. Welke motieven spelen bij straatburgerschap een rol, met welke consequenties
voor het beleid?
4. Wat kan redelijkerwijs verwacht worden van een straataanpak, nu en in de
toekomst?
Aan de hand van de antwoorden op deze vragen kunnen we, voorzichtig, een aantal
richtingen schetsen die MMdS de komende jaren zou kunnen gaan.
1. Waar en wanneer gedijt straatburgerschap?
MMdS werkt vanuit een `impulsgedachte': in korte tijd wordt veel geïnvesteerd om ervoor
te zorgen dat een duurzame structuur ontstaat. Het blijkt echter dat MMdS ook kapitali-
seert op investeringen die in het verleden zijn gedaan. Ondanks dat in de meeste straten
waar MMdS wordt uitgevoerd het aantal burgerinitiatieven laag lag, blijken met name de
zeer actieve bewoners de zogenaamde gangmakers11 vaak al veel ervaring te hebben
met straatactiviteiten, vooral met Opzoomeren12. Het belang van die ervaring moet niet
onderschat worden. Het kan voor de buitenstaander en vaak ook voor de ingewijde een
koud kunstje lijken om zo nu en dan een barbecue of schoonmaakactie te organiseren,
maar in de praktijk zijn daar competenties en attitudes voor nodig13: je moet kunnen
omgaan met mensen en administratie, en bovendien moet je bereid zijn om je in te zetten
voor iets dat je eigenbelang overstijgt.
Zeker dat laatste ligt moeilijk als de publieke ruimte een sfeer van verlatenheid
ademt. In achterstandswijken wordt de publieke ruimte immers nogal eens gekenmerkt
door desorganisatie en normoverschrijdend gedrag. Dit leidt ertoe dat bewoners elkaar
11 De term `gangmakers' wordt gebruikt door sociale professionals en beleidsmakers en verwijst naar bewoners die zich langdurig
inzetten in de straat door het organiseren van activiteiten, het overleggen met diensten en het dagelijks onderhouden van sociale
netwerken in de straat.
12 Zie Duyvendak, J. W. en P. van der Graaf (2001): Opzoomeren, stille kracht? Een onderzoek naar de kwaliteiten van het
Opzoomeren in Rotterdam. Utrecht, Verwey-Jonker Instituut.
13 Wagenaar, H. (2005): Stadswijken, Complexiteit en Burgerbestuur. Den Haag, XPIN.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 9
en de overheid wantrouwen en zich terugtrekken uit de publieke ruimte14. Om deze
neerwaartse spiraal te keren is het noodzakelijk dat bewoners die in principe bereid zijn
zich in te zetten, op de een of andere manier het vertrouwen krijgen dat hun activiteiten
ook werkelijk iets zullen opleveren. De tragedy of the commons waarbij een potentieel
actieve bewoner zich niet inzet omdat anderen dat naar verwachting ook niet zullen doen
moet worden overwonnen door een prikkel van buiten. MMdS beoogt precies dat: het
programma brengt bewoners bij elkaar, stimuleert hen om afspraken met elkaar te maken
en geeft het gevoel dat hun inspanningen niet zonder resultaat zullen blijven. De impuls
is dus van belang om bewoners over een drempel te helpen, die ze individueel niet snel
zouden overschrijden.
Opvallend is dat door dit programma ook mensen worden aangesproken die normaal
buiten het zicht van bestuurders blijven. In sommige gevallen gaat het om mensen die
het Nederlands niet goed beheersen, maar die wel graag helpen bij het opzetten van
buurtactiviteiten. In andere gevallen gaat het om bewoners die zich al lange tijd wilden
inzetten om bijvoorbeeld een speeltuin opnieuw in te richten en die met MMdS een
concrete mogelijkheid krijgen aangereikt. Zeker voor deze nieuwe groepen geldt dat
oriëntatie op `de publieke zaak' en de competenties om daaraan bij te dragen moeten
worden verworven en gecultiveerd. Dat blijkt ook uit het onderzoek: bewoners die kort
of zijdelings betrokken zijn, zijn weliswaar gemotiveerd maar onwennig. We zien vaak
een patroon waarbij sommige gangmakers al jaren betrokken zijn terwijl bewoners die zo
nu en dan meedoen een stuk minder ervaring hebben. Soms is dat omdat die bewoners
een minder sterke oriëntatie hebben op de straat, maar soms heeft het er ook mee te
maken dat ze de weg niet goed kunnen vinden naar instanties, of dat ze nog wat on-
wennig in het sociale leven van de straat staan. Voor de actiefste bewoners hebben de
verschillende programma's die door de jaren heen zijn uitgevoerd gefungeerd als een
school voor actief burgerschap.
In sommige gevallen kan je dat heel letterlijk nemen. Als we kijken naar een straat
waar MMdS al een tijd met succes loopt, treffen we bijvoorbeeld twee gangmakers aan
die centrale knooppunten in het straatnetwerk vormen. Een van de twee bewoners is een
van nature wat schuchtere doch innemende man. Bij het begin van MMdS was hij al
actief maar in de loop van het proces heeft hij zich ontwikkeld tot protoprofessional15: hij
heeft vaardigheden ontwikkeld die normaal gesproken van een opbouwwerker worden
verwacht, zoals organiseren, vergaderen, contacten onderhouden en bewoners motiveren.
14 Ross, C., J. Mirowsky en S. Pribesh (2001): "Powerlessness and the amplification of threat: neighbourhood disadvantage, disorder,
and mistrust" American Sociological Review 66(4): 568-591.
15 Swaan, A. de (1979): "Professionalisering en protoprofessionalisering". In: A. de Swaan, R. van Gelderen en V. Kense (red.):
Sociologie van de psychotherapie II: Het spreekuur als opgave. Utrecht, Aula: 17-24.
10 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
10
De andere helft van het actieve duo in de straat is in zijn werktijd een echte sociale
professional hij werkt voor een welzijnsinstelling elders in de stad maar hij gebruikt
MMdS doelbewust om in zijn vrije tijd een prettige leefomgeving te creëren en om ervaring
op te doen. Dat komt hem niet alleen van pas in zijn werk; in de nabije toekomst wil hij
zich verkiesbaar stellen voor de deelgemeenteraad.
Uit deze voorbeelden blijkt het belang van een lange adem. Sociale investeringen
renderen doorgaans langzaam maar langdurig. Het kost tijd voordat een bewoner zich
heeft ontwikkeld tot een informele `straatburgemeester'. Maar als hij eenmaal die positie
heeft, verricht hij veel taken waarvoor de overheid geen verantwoordelijkheid kan of wil
nemen, zoals het houden van toezicht, het organiseren van collectieve zelfredzaamheid
en het aanspreken van diensten. Met andere woorden: straatburgerschap gedijt als de
overheid langdurig investeert in samenlevingsopbouw. Zeker doordat MMdS veel van
gangmakers kan vergen (bijvoorbeeld dat zij in contact treden met diensten), is het een
programma dat burgers relevante vaardigheden en kennis kan bijbrengen. Mensen krijgen
de kans om zich langzaam maar zeker te ontwikkelen als actieve bewoners en om
eerst met veel en later met minder professionele ondersteuning mee te helpen met het
besturen van de straat. Als het programma aanslaat, kunnen andere bewoners ook een
carrière gaan maken als gangmaker. Maar dat kost wel tijd; een centraal figuur word je
niet van de ene op de andere dag. Eerst melden zich aan de randen van de groep actieve
bewoners nieuwelingen die, mede door de impuls van MMdS, op termijn een dragende
rol kunnen gaan vervullen. Of MMdS deze nieuwelingen inderdaad weet vast te houden
en daarmee het `gestaalde kader' pluriformer maakt naar etniciteit, religie en leeftijd,
wisselt per straat. Er is natuurlijk nooit gegarandeerd succes, maar MMdS lijkt wat dit
betreft opvallende successen te boeken: de bewoners die we zagen op bijeenkomsten
of spraken in interviews vormden een gemêleerd geheel. Niet alleen naar etniciteit maar
ook naar motivaties: sommigen deden mee voor de gezelligheid, terwijl anderen zich
toelegden op bestuurlijke zaken. De diversiteit van MMdS-activiteiten kan dus bijdragen
aan een diversiteit van betrokken bewoners. Een andere factor die zorgt voor diversiteit
is waarschijnlijk dat mensen consequent worden aangesproken als bewoners van één of
meerdere straatdelen. De diversiteit van deelname aan MMdS werd ook al door de Raad
voor Maatschappelijke Ontwikkeling geobserveerd16. De Raad geeft echter aan geen
uitspraken te kunnen doen over de precieze uitwerking van het beleid en de condities
waaronder bewoners succesvol verbonden kunnen worden. De aard en rol van diversi-
teit bij burgerinitiatieven is inderdaad een complexe aangelegenheid, maar toch maken
16 Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2006): Niet langer met de ruggen naar elkaar toe. Een advies over verbinden.
Zie daarin vooral de voorstudie van Erik Snel en Nanne Boonstra waarin ook het Opzoomeren en MMdS de revue passeren.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 11
---
we er een paar opmerkingen over, omdat deze verbreding van de groep actieve burgers
het hart raakt van de Rotterdamse ambitie om bij alle groepen bewoners burgerschaps-
zin te bevorderen17.
2. Hoe geven bewoners en professionals vorm aan
straatburgerschap?
MMdS wordt uitgevoerd in straten in achterstandsgebieden waar weinig sociale activiteiten
van de grond zijn gekomen. Dat hoeft niet te verbazen: voor een deel van de bewoners is
de straat niet zo relevant als bron van sociale contacten. Anders dan de paar zeer actieve
bewoners en een groep die meehelpt bij activiteiten, trekt een grote groep bewoners de
deur liefst zo snel mogelijk achter zich dicht. Daarmee zijn de resultaten van MMdS nog
niet zonder betekenis voor deze passieve groep. Ook zij profiteren van toegenomen leef-
baarheid en het afgenomen wantrouwen.
Voor bewoners die zich wel zeer actief tonen is het niet altijd vanzelfsprekend dat
zij zich voor iedereen moeten inzetten, zeker niet wanneer andere bewoners zelf geen
bijdrage aan de leefbaarheid of sociale cohesie leveren. Bepaalde gangmakersgroepen
richten zich dan ook sterk op hun eigen specifieke achterban. We kunnen hierbij twee
types onderscheiden die elk vragen om een bepaald optreden van professionals.
In het ene geval is de gangmakersgroep homogeen en hecht. Het betreft hier dan
vaak een reeds langer bestaand sociaal netwerk dat in het kader van MMdS de status
heeft gekregen van gangmakersgroep. De kans is groot dat tegenstellingen in de straat
in zo'n situatie niet worden verminderd maar juist aangescherpt. In een van de onder-
zochte straten bestond zo'n hechte groep die activiteiten organiseerde voor de hele
straat waar ook veel bewoners op afkwamen. Toch bleek bij navraag dat die activiteiten
sommige bewoners een doorn in het oog waren. Doordat telkens dezelfde groep de
invulling van de activiteiten bepaalde, kregen andere bewoners het gevoel dat zij uitge-
sloten werden. Reeds langer bestaande gevoelens van angst en ontheemding werden
vervolgens op de straatactiviteiten geprojecteerd. Die werden gezien als een zoveelste
teken dat `anderen' de buurt hadden overgenomen. Hoewel de gangmakers zichzelf niet
echt bewust leken van de scherpte van de tegenstellingen, was het tegelijk duidelijk dat
zij niet de behoefte voelden met alle belangen evenveel rekening te houden. Zij zagen
de fondsen die in het kader van MMdS beschikbaar werden gesteld vooral als beloning
voor hun activiteiten, niet als middelen die de hele straat ten goede moesten komen. In
andere gevallen waar gangmakersgroepen uit `kliekjes' bestonden, kwamen we mildere
17 Brink, G. van de en D. de Ruijter (2003): Marginaal of modern? Bestuurlijk advies inzake burgerschap onder migranten in
Rotterdam. Utrecht, Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn.
12 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
12
vormen van verwijdering tussen groepen tegen. In die gevallen werden sommige activi-
teiten door bepaalde etnische groepen minder of niet bezocht, zonder dat de gangmakers
precies wisten waar dat aan lag.
Een homogeen netwerk heeft dus als groot nadeel dat gangmakers de voeling met
een deel van de buurt kunnen verliezen en zich als afzonderlijke partij in de straat gaan
manifesteren, in plaats van als vertegenwoordiger van iedereen. Een belangrijk voordeel
moet echter ook worden genoemd. Homogene netwerken komen doorgaans snel tot
actie en kunnen veel werk verzetten doordat weinig tijd hoeft te worden besteed aan het
bereiken van consensus. Mensen kennen elkaar en hebben aan één woord genoeg. Het
is ook niet zo dat homogene gangmakersgroepen uitsluitend `voor zichzelf' bezig zijn. Zij
organiseren soms op efficiënte wijze grootschalige activiteiten waar veel bewoners aan
deelnemen en/of van profiteren.
In het andere geval wordt MMdS gedragen door een heterogeen netwerk. Dan ont-
staat een geheel andere dynamiek. In een diverse groep geldt dat de leden slechts één
identiteit delen: die van bewoner. Dat zo'n gemengde gangmakersgroep geen onderlinge
verbondenheid voelt door een gedeelde culturele, etnische of leeftijdsachtergrond heeft
voor- en nadelen. Groot voordeel is dat zij niet zo snel activiteiten zullen ondernemen
waar de rest van de bewoners geen profijt van hebben. Activiteiten die slechts voor een
bepaalde etniciteit of leeftijdsgroep interessant zijn, worden dan in een vroeg stadium
bekritiseerd en aangepast. Een divers samengestelde bewonersgroep functioneert door-
gaans ook meer als aanspreekpunt voor de gehele buurt. Doordat elke etnische groep
en leeftijdscategorie zich kan herkennen in tenminste één van de gangmakers, is de
kans veel groter dat de gangmakers autoriteit genieten en informatie krijgen van alle
(groepen) bewoners. In de praktijk zien we dit vooral doordat bij deze netwerken etnische
of sociaal-culturele scheidslijnen niet zo'n grote rol spelen. Natuurlijk, ook gangmakers in
heterogene netwerken kunnen irritatie opwekken bij andere straatbewoners of bij elkaar,
maar de kans is klein dat die irritaties langs groepslijnen lopen: het zijn meningsverschil-
len tussen individuen die niet meteen worden gekoppeld aan meer omvattende sociale
categorieën. Dit is in de grootstedelijke context een belangwekkend voordeel: hetero-
gene gangmakersgroepen kunnen activiteiten aanbieden die daadwerkelijk etniciteit
overstijgen.
Een gangmakersgroep kan dus zowel aan homogeniteit als aan heterogeniteit ten
onder gaan. In het eerste geval kan een MMdS-professional dit trachten te voorkomen door
tijdig te onderkennen dat een homogene groep binnen de straat te veel als geïsoleerde
groep gaat functioneren. De homogene samenstelling hoeft overigens niet per se op de
korte termijn te worden doorbroken door een geforceerde poging tot meer pluriformiteit.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 13
13
Een alternatief kan zijn dat professionals ervoor zorgen dat de groep voldoende voel-
sprieten heeft voor wat er in de straat leeft en rekening houdt met andere belangen. In
dat geval wordt door professionele interventie niet de samenstelling maar de oriëntatie
van een homogene groep veranderd. Bij een divers samengestelde groep is het in het
kader van MMdS juist zaak om te voorkomen dat conflicten in de straat overslaan naar
de gangmakersgroep, waardoor deze verlamd raakt. Professionals moeten hier zorgen
voor een zekere afscherming van de actieve groep van het straatgewoel.
Tot nu toe hebben we vastgesteld dat (1) burgerschap, zeker in achterstandswijken,
geen vanzelfsprekendheid is maar langzaam aangeleerd kan worden op straatniveau en
(2) de samenstelling en oriëntatie van de gangmakersgroep van doorslaggevend belang
is voor het bereik en de legitimiteit van de activiteiten die plaatsvinden in het kader van
MMdS. Deze conclusies hebben verstrekkende consequenties.
Eén belangrijke consequentie is dat we vraagtekens moeten zetten bij de gedachte
dat vooral `spontane' burgerinitiatieven door het beleid gehonoreerd zouden moeten wor-
den. Een fixatie op spontane initiatieven leidt tot het negeren van die gevallen waar geen
initiatieven van de grond komen. Dan dreigt een verkeerd begrepen democratisch ideaal
waarin spontane burgerinitiatieven worden overgewaardeerd en de verantwoordelijkheid
van de overheid wordt miskend. MMdS laat zien dat juist waar initiatieven het hardst
nodig zijn, overheidsondersteuning onmisbaar is. Niet alleen reeds competente burgers
moeten initiatieven kunnen nemen, maar ook zij die dit nooit eerder hebben gedaan.
Bovendien moeten deze initiatieven ook werkelijk het bredere, publieke belang dienen18.
In wijken waar straatburgerschap op korte termijn een onbereikbaar ideaal is, moet door
de overheid en professionals eerst heel wat werk worden verzet voordat bewoners zich
voor en met elkaar inzetten.
Dat besef is niet nog niet bij alle opbouwwerkers doorgedrongen, zelfs niet bij de
Rotterdamse. Zij hebben in het kader van MMdS minstens drie maanden de tijd om de
eerste twee stappen te zetten. In de praktijk proberen zij echter soms zo snel mogelijk
een groepje gangmakers bij elkaar te krijgen, zonder na te gaan of anderen misschien
niet ook actief willen of kunnen worden. Ook benadrukken zij niet altijd voldoende dat
het de gangmakers om alle bewoners hoort te gaan. Door pragmatisme gemotiveerd
lijken deze professionals de methodische principes van het opbouwwerk oog hebben
voor alle belangen en zeker voor de zwakste19 te verwaarlozen. Dit is opmerkelijk,
18 Duyvendak, J. W. en J. Uitermark (2005): "De opbouwwerker als architect van de publieke sfeer" Beleid & Maatschappij
32(2): 76-89.
19 Duyvendak, J. W. (1997): Het belang van derden. Over opbouwwerk, sociale cohesie en multiculturaliteit.
Den Haag, Gradus Hendriks Stichting.
14 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
14
omdat MMdS juist van opbouwwerkers vraagt om in het kader van de sociale diagnose
en de straatagenda ook contacten aan te gaan met bewoners die zichzelf niet direct
aandienen. Bovendien geven opbouwwerkers zelf aan dat zij dit contact een weliswaar
zwaar maar belangrijk aspect van het programma vinden. Wellicht kunnen we deze
discrepantie verklaren doordat het opbouwwerk zich jarenlang wat terughoudend heeft
opgesteld20. Langzaam maar zeker ontstaat het besef dat iedereen de handen uit de
mouwen moet steken om iets van de grond te krijgen in achterstandswijken. De grootste
uitdaging daarbij is om bewoners te activeren die zich wel willen inzetten, maar die tot
nu toe aan de kant zijn blijven staan. Hierin schuilt de voornaamste kracht van MMdS:
doordat MMdS direct aansluit bij de belevingswereld van bewoners en, als het goed is,
letterlijk bij hen aan de deur komt, is burgerparticipatie relatief laagdrempelig.
3. Welke motieven spelen bij straatburgerschap een rol, met
welke consequenties voor het beleid?
De mobilisatie van MMdS is effectief wanneer het programma aansluit bij wat bewoners
bezielt om zich in te zetten voor hun leefomgeving. In de eerste plaats is er de kleine
groep mensen die de politiek-econoom Jon Elster omschrijft als Kantians: mensen die
menen dat je altijd zo moet handelen zoals je zou willen dat anderen handelen21. Dat
betekent concreet dat zij ook op komen dagen bij een bewonersvergadering als niemand
anders komt of dat zij consequent mensen aan blijven spreken op asociaal gedrag.
Die mensen zijn zeldzaam. En soms raken ook deze uitzonderlijke bewoners verbitterd,
doordat zij het gevoel krijgen er alleen voor te staan: hun pogingen om de buurt leef-
baarder te maken worden door andere bewoners maar al te vaak beantwoord met
onverschilligheid, intimidatie of zelfs geweld22.
Voor de grotere, tweede groep mensen heeft hun inzet een vluchtiger en voorwaar-
delijker karakter. Zij willen zich alleen inzetten als dat plezierig is en als ze er erkenning
voor krijgen. De activiteiten die met het budget van MMdS worden gerealiseerd, passen
hier goed in. Sommige respondenten raken niet uitgepraat over activiteiten waar veel
bewoners op afkomen. Ze vinden het vooral fantastisch om iets voor kinderen in de
20 Lans, J. van de, N. Medema en M. Räkers (2003): Bemoeien werkt. Naar een pragmatisch paternalisme in de publieke sector.
Amsterdam, De Balie.
21 Elster, J. (1989): Nuts and bolts for the social sciences. Cambridge, Cambridge University Press, p. 56.
22 Respondenten hebben het regelmatig over gewelddadige incidenten die, al dan niet in hun aanwezigheid, in hun sociale of ruim-
telijke omgeving hebben plaatsgevonden. Zeker als zij zelf slachtoffer zijn geworden van geweld laat dit een diepe en blijvende
indruk achter. Ook al hebben incidenten soms niets te maken met MMdS of met hun woonomgeving, toch zorgt het trauma ervoor
dat bewoners minder vertrouwen hebben in hun buurtgenoten en gedesillusioneerd raken over het nut van hun inspanningen.
Zie over de sociale effecten van feitelijk of dreigend geweld: Paulle, B. (2005): Anxiety and intimidation in the Bronx and the
Bijlmer. An ethnographic comparison of two schools. Utrecht, Dutch University Press.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 15
15
straat te doen. Het beeld van een volle en vierende straat neemt als herinnering of
vooruitzicht een belangrijke plaats in. Om je daarvoor in te zetten, dat loont de moeite.
Opmerkelijk is overigens dat die beelden andere beelden verdringen. Bewoners
die veel meehelpen met activiteiten zien hun straat of buurt doorgaans niet (meer) als
probleemwijk. Zo zouden veel van onze respondenten zich niet kunnen vinden in de
aanduiding `achterstandswijk'. Het is voor hen erg belangrijk om te horen en te zien dat
het goed gaat en dat mensen het naar hun zin hebben dat is immers wat hen motiveert.
Alleen maar treurige verhalen over problemen zetten niet aan tot hoge laat staan blij-
vende participatie. Soms leidt dit tot merkwaardige situaties. Bewoners beklagen zich
voortdurend over allerlei problemen, maar dezelfde bewoners maken zich kwaad over
het imago van hun woonomgeving als probleembuurt. Voor de motivatie van actieve
bewoners is het van belang om te (laten) zien dat ze op de goede weg zijn: ze hebben
het sterke verlangen in een fatsoenlijke omgeving te wonen, en alles wat daarop wijst
wordt hogelijk gewaardeerd. Om actief te blijven is het overigens nog belangrijker dat
zij het gevoel hebben dat ze invloed kunnen uitoefenen op wat in hun straat gebeurt;
passiviteit zou in dat geval gelijkstaan aan acceptatie van een fall of grace23.
Natuurlijk is het voor de categorie van `voorzitters', `trekkers', `straatburgemeesters'
of `godfathers (m/v)' (allemaal termen die bewoners zelf gebruiken om de primi inter pares
aan te duiden; wij noemen ze centrale gangmakers) ook belangrijk dat bewoners het
naar hun zin hebben. Maar voor hen is het nog wezenlijker dat zij erkenning voelen.
Regelmatig krijgen de leden van het onderzoeksteam enthousiaste verhalen te horen
dat de wethouder is langsgekomen, dat bewoners in de krant stonden of dat ze een prijs
hadden gewonnen (waarmee dan meestal werd gedoeld op het budget van MMdS). Een
andere vorm van erkenning is de bekendheid24 die de actiefste gangmakers in de straat
genieten: op het moment dat bewoners zich tot hen wenden, worden zij (h)erkend als
centrale figuren binnen de straat.
Centrale én perifere gangmakers kunnen en willen zich alleen inzetten als de
overheid zich inderdaad, zoals aangegeven in het collegeprogramma, opstelt als hun
bondgenoot. Het gaat dan niet alleen om directe steun in het kader van MMdS (hoewel
het veel uitmaakt of een wijkagent zijn gezicht laat zien tijdens activiteiten en zijn tele-
foonnummer aan gangmakers geeft), maar ook om het optreden bij situaties die niet
23 Kefalas, M. (2003): Working-class heroes. Protecting home, community, and nation in a Chicago neighborhood.
Berkeley, University of California Press.
24 Publieke familiariteit verwijst naar kennen en gekend worden in de publieke ruimte. Zie Blokland-Potters, T. (1998): Wat stad-
bewoners bindt. Sociale relaties in een achterstandswijk. Kampen, Kok Agora; Blokland, T. (2006): Het sociaal weefsel van de
stad. Cohesie, netwerken en korte contacten. Den Haag, Dr. Gradus Hendriks Stichting; Lub, V. (2005): Mensen Maken de Stad.
Een belevingsonderzoek op buurtniveau naar sociale cohesie en actief burgerschap in twee Rotterdamse achterstandswijken.
Rotterdam, M.A. thesis, Erasmus Universiteit.
16 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
16
per se iets met MMdS te maken hebben, zoals bij overlast van een drugspand of geweld
van een asociale familie. Dergelijke problemen kunnen niet met een straatetiquette wor-
den opgelost. Wat betreft het handhaven van normen in de openbare ruimte is het bond-
genootschap van bewoners met de overheid echt van doorslaggevend belang. Zonder
ruggesteun en erkenning heeft het niet alleen geen zin om je nek uit te steken, het kan
ook gevaarlijk zijn.
De kern van de zaak is dat beleidsmakers ruimte maken voor bewoners om zelf de
publieke ruimte in te vullen; een publieke ruimte die van iedereen is, maar nu nog al te
vaak van niemand of van een kleine groep die anderen afschrikt. Bewoners raken en
blijven pas echt gemotiveerd wanneer zij zich de publieke ruimte kunnen toe-eigenen,
als zij een gevoel ontwikkelen waardoor ze zich verwant en verbonden voelen met wat
er op straat gebeurt. Dit proces wordt in de vakliteratuur wel aangeduid als parochiali-
sering: het onderwerpen van de publieke ruimte aan private of groepsregels25. Dat kán
betekenen dat anderen worden uitgesloten of in ieder geval ontmoedigd om van de ruimte
gebruik te maken, bijvoorbeeld wanneer actieve bewoners zo fanatiek hun activiteiten
uitdragen dat anderen er nog maar moeilijk tussen kunnen komen. In ons onderzoek
zien we dat laatste vooral gebeuren wanneer een al lang bestaand netwerk van actieve
bewoners primair activiteiten voor zichzelf organiseert en, meer of minder bewust, ande-
ren uitsluit.
Voor de meeste gebieden die wij hebben onderzocht geldt echter dat parochialise-
ring niet leidt tot een verlies aan toegankelijkheid, maar precies tot het tegenovergestelde:
de toegankelijkheid nam juist toe. Dat komt vooral doordat parochialisering anonimiteit
tegengaat: het probleem van openbare ruimtes in achterstandswijken is dat ze geen
"eyes on the street" hebben, om met de Amerikaanse stadssociologe Jane Jacobs26
te spreken; andere gebieden waar veel bezoekers komen, zoals winkelstraten, hebben
dat wel. In achterstandswijken is er een permanente dreiging dat de openbare ruimte
tijdelijk of langdurig verwordt tot een niemandsland: niet een publiek gebied dat van
velen is, maar een openbare ruimte waarin niemand zich thuis voelt. Bewoners voelen
zich dan bedreigd door de aanwezigheid van hangjongeren of drugsgebruikers of juist
door de afwezigheid van andere bewoners. MMdS kan in die gevallen ertoe bijdragen
dat bewoners langzaam maar zeker weer grip krijgen op de buitenruimte.
25 Lofland, L. (1998): The public realm. Exploring the City's Quintessential Social Territory. Hawthorne, N.Y., A. de Gruyter; Gadet,
J. (1999): Publieke ruimte, parochiale plekken en passantenopenbaarheid: jonge alleenwonende Amsterdammers over stedelijk-
heid. Amsterdam, Spruijt. Vrom-raad (2001): Verscheidenheid en samenhang. Stedelijke ontwikkeling als meervoudige ontwerp-
opgave. Den Haag, Vrom-raad.
26 Jacobs, J. (1961): The Death and Life of Great American Cities. New York, Random House.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 17
17
In dat proces spelen grootschalige MMdS-activiteiten een belangrijke en zichtbare rol,
maar misschien zijn kleine maar gedurige veranderingen nog wel belangrijker. Op het
moment dat mensen elkaar groeten of aanspreken, geeft dit al een signaal aan bezoekers
dat het een ruimte is waar mensen om (elkaar) geven en waar dus bepaalde regels gel-
den. Er is dan sprake van een soort `collectief panoptisme' waarbij de verwevenheid van
sociale netwerken ervoor zorgt dat niemand ongemerkt of anoniem overlast kan veroorza-
ken. De meest concrete manifestatie daarvan zijn de talrijke bordjes en mededelingen die
in MMdS-gebieden worden aangetroffen. Zo wordt de bezoeker op het Josephplein door
een bord verteld dat dit `ons plein' is. Op straten en pleinen staan borden met regels
subtiele herinneringen voor lastige of criminele bezoekers dat normoverschrijdingen niet
onopgemerkt zullen blijven. Natuurlijk zijn het niet de borden zelf die dit effect sorteren.
Veel belangrijker is het proces waarbij een groep bewoners verantwoordelijkheid neemt
en ook anderen aanspreekt op hun verantwoordelijkheid; niet alleen andere bewoners
overigens, maar ook de politie, de deelgemeente, de corporatie en de Roteb.
Er zijn allerlei factoren die dit proces van parochialisering van de openbare ruimte
negatief of positief kunnen beïnvloeden. De gebouwde omgeving speelt een niet onbe-
langrijke rol. Pleinen die groot genoeg zijn voor activiteiten, maar klein genoeg om nog
in de gaten te houden, zijn ideaal; lange rechte straten een stuk minder. Maar de
Amerikaanse socioloog Herbert Gans heeft laten zien dat de fysieke ruimte slechts een
reeks mogelijkheden biedt die gebruikers op zeer uiteenlopende wijze kunnen invullen27.
Daarbij is het cruciaal dat bewoners het gevoel hebben dat ze grip hebben op heel cen-
trale plekken. Het feit dat de portieken van galerijflats in Hordijkerveld nu gesloten zijn is
voor veel bewoners echt een verademing. Eerst gebeurde het regelmatig dat bewoners
zich door een groepje jongeren heen moesten banen. Ondanks dat die jongeren daarbij
zich meestal coöperatief opstellen, klinkt in gesprekken met bewoners de angst door
dat de weg naar hun voordeur onbegaanbaar wordt. Ook als jongeren gewoon ruimte
maken als er iemand aankomt, is het vervelend om van de bereidheid van anderen
afhankelijk te zijn als je op weg bent naar je voordeur.
Dit soort kleine ingrepen in de gebouwde omgeving zijn een belangrijke correctie
op de plannen van stedenbouwkundigen die zich vaak niet een duidelijk beeld (kunnen)
vormen van de manier waarop hun creaties gebruikt worden. Om deze verbeteringen te
realiseren moet de overheid echter wel goede voelsprieten hebben in de buurt. MMdS
biedt zo'n kanaal voor informatie-uitwisseling tussen bewoners en instanties.
Locatiespecifieke kennis kan doorslaggevend zijn voor succesvolle fysieke ingrepen.
Het gaat om kennis die stedenbouwers in staat stelt om een publieke ruimte te ontwerpen
27 Zie recent: Gans, H. J. (2002): "The sociology of space: a use-centered view" City & Community 1(4): 329-339.
18 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
18
waar mensen zich verantwoordelijk en vriendelijk gedragen. In die zin is het zonder meer
waar dat mensen de stad maken. Ze doen dat vanuit een culturele en sociale identificatie
met de ruimte: alleen als die een hoge symbolische waarde heeft, is het lonend erin te
investeren28. Overigens zullen bewoners zich vaak om uiteenlopende redenen verbonden
voelen met zo'n plek. Daarom is het ook zo belangrijk dat een divers samengestelde
groep van bewoners activiteiten organiseert waarin verschillende bewoners zich kunnen
herkennen. Want niet alleen de actieve kern moet zich hechten aan de publieke ruimte;
de minder actieve bewoners moeten zich ook zodanig thuis voelen in de buurt dat zij
zich aangesproken weten door de opgestelde én de informele regels.
4. Wat kan redelijkerwijs verwacht worden van een
straataanpak, nu en in de toekomst?
Tot nu toe hebben we laten zien dat het MMdS-programma bewoners in staat stelt de
greep op de openbare ruimte terug krijgen. De MMdS-aanpak is echter nog geen garantie
voor het je thuis voelen in de buurt: een drugspand, een asociale familie of hangjongeren
kunnen de inspanningen van bewoners frustreren. Een straataanpak alleen kan die pro-
blemen niet verhelpen. Wel kan met een straataanpak de collectieve weerbaarheid van
bewoners worden vergroot. Op het moment dat dit gebeurt, dus wanneer althans een
deel van de bewoners het gevoel heeft niet meer in een straat te wonen maar in onze
straat, kan zich een positieve ontwikkeling inzetten waarbij bewoners gaandeweg meer
verantwoordelijkheid gaan voelen en nemen. Op termijn worden in dit proces mondige en
verantwoordelijke burgers gevormd die mogelijk ook actief worden in andere verbanden.
De actieve bewoner die zich na jaren vrijwilligerswerk verkiesbaar stelt voor de deel-
gemeente is een uitzonderlijk maar veelzeggend voorbeeld. Minder spectaculair maar
even belangrijk zijn de vormen van praktische verbondenheid. Sommige buurtbewoners
scheppen er bijvoorbeeld veel genoegen in om bij elke activiteit hapjes te maken uit hun
herkomstland. Wij zijn dan ook helemaal niet cynisch over multiculturele buurtbarbecues en
nemen daarmee nadrukkelijk afstand van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling,
die stelt dat dergelijke activiteiten slechts etnische scheidslijnen bevestigen. Het maken
van hapjes kan voor sommige bewoners een waardevolle en soms zelfs de enige vorm
van betrokkenheid bij de publieke zaak zijn. Het is dan het enige aanknopingspunt om
burgerschap verder te ontwikkelen. Iets soortgelijks geldt overigens voor buurtbewoners
die zich niet helemaal raad weten met sociale aangelegenheden, maar juist wel hun weg
vinden naar het bestuur. MMdS doet een beroep op bewoners om te doen waar zij zich
prettig bij voelen, maar waarmee ze ook gelijk een bijdrage leveren aan een groter geheel.
28 Reijndorp, A. (2004): Stadswijk. Stedenbouw en dagelijks leven. Rotterdam, NAi Uitgevers, p. 205.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 19
19
Die combinatie van een dwingend beroep en de mogelijkheid tot individuele invulling is
een sterk punt van MMdS dat nog verder ontwikkeld zou kunnen worden.
De belangrijkste uitdaging ligt erin om een aspect waar MMdS veelbelovende
resultaten laat zien nog verder te verbeteren: het samenbrengen van een diverse en
dynamische groep bewoners die met een zeker gevoel voor collectieve belangen en
verlangens activiteiten ontplooit. Wat dit punt betreft biedt MMdS in theorie meer moge-
lijkheden dan in de praktijk worden waargemaakt. Daar liggen verschillende oorzaken
aan ten grondslag die soms wel en soms niet makkelijk weg te nemen zijn. Het gaat dan
bijvoorbeeld om de afwezigheid van bewoners die bereid en in staat zijn het voortouw te
nemen in dat geval zit er weinig anders op dan (voorlopig) van een interventie af te
zien of juist veel extra tijd en energie te investeren. Maar soms kan ook de uitvoering
gewoon beter. Volgens het Bureau Opzoomer Mee hebben de professionals die bij MMdS
betrokken zijn ook niet altijd voldoende ervaring met het `animeren' van bewoners. Het is
ook geen geringe opgave waar sociale professionals voor staan. Het vergt doorzettings-
vermogen en grote communicatieve kwaliteiten om langs de deuren te gaan en bewoners
te verleiden zich in te zetten voor hun straat. MMdS zou de ingezette koers, om deze
professionele kwaliteiten te versterken, moeten doorzetten.
Daarnaast rijst de vraag of MMdS meer zou kunnen zijn dan een programma voor indi-
viduele straten. Hieronder signaleren we een paar interessante ontwikkelingen die we
tegenkwamen bij het veldwerk; ontwikkelingen die een rol kunnen spelen in de eventuele
toekomstige verbreding van MMdS:
De grote rol die ouders, met name van allochtone komaf, spelen. Tegen de achtergrond
van discussies over het vermeende gebrek aan betrokkenheid bij de Nederlandse
samenleving van moslims, is het opvallend dat een deel van de gangmakers van
MMdS Turkse of Marokkaanse wortels heeft. Deze ouders zijn vaak betrokken vanuit
verantwoordelijkheid voor en betrokkenheid bij hun kinderen. Nu ligt de nadruk bij
MMdS erg op het handhaven van normen aan de ene kant en het deelnemen aan
recreatieve activiteiten aan de andere kant. Wellicht kan het effect voor sommige
bewoners, voor de straat en voor de stad worden vergroot door ook nadrukkelijk de
mogelijkheid te bieden van pedagogische en/of educatieve projecten;
Ervaren gangmakers beschikken vaak over zeer gedegen en gedetailleerde kennis29.
In sommige gevallen wordt die kennis al opgepikt en aangewend door professionals.
Denk aan een wijkagent die bijvoorbeeld een rondje door de buurt loopt met een
29 Wagenaar, H. (2005): Stadswijken, Complexiteit en Burgerbestuur. Den Haag, XPIN.
20 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
20
bewoner om te horen welke problemen zich onder welke omstandigheden voordoen.
Of aan de medewerker van de Deelgemeente die zo nu en dan langskomt om te
horen op welke plekken fysieke ingrepen kunnen zorgen voor een veiligere speel-
omgeving. Dergelijke contacten tussen diensten en bewoners komen nu dus wel tot
stand, maar hier is zeker meer winst te boeken, al was het maar omdat in sommige
straten wijkagenten zich helemaal niet laten zien. Het betrokken worden bij het
bestuur van de straat of wijk kan voor gangmakers een symbolische beloning zijn
en het betekent voor diensten dat zij beter inzicht krijgen in de feitelijke effecten van
hun plannen of in hun blinde vlekken. Overigens zouden sommige bewoners ook heel
goed een bijdrage kunnen leveren aan stedelijke en landelijke discussie over bijvoor-
beeld integratiekwesties. Stadsdialogen worden nu vaak heel principieel gevoerd.
Op straatniveau blijken veel bewoners echter veeleer praktische manieren te vinden
om, ondanks hun uiteenlopende achtergronden, gezamenlijke doelen te realiseren.
MMdS biedt dus, in de terminologie van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling,
effectieve `etniciteitoverstijgende identificatiekaders'30 (en etniciteit blijkt inderdaad de
scheidslijn te zijn die overstegen moet worden). Het is treffend dat waar het landelijke
en stedelijke debat zo gefixeerd is geraakt op religieuze kwesties, deze voor het dage-
lijkse samenleven tamelijk irrelevant blijken te zijn;
MMdS startte als een project waar jongeren- en opbouwwerkers gelijkelijk verant-
woordelijkheid voor dragen. Inmiddels is duidelijk dat opbouwwerkers doorgaans de
meeste verantwoordelijkheid nemen en dat jongerenwerkers er minder aan te pas
komen. Het lijkt wijs deze informele situatie ook formeel te erkennen en de voornaam-
ste verantwoordelijkheden, plus de bijbehorende budgetten, aan het opbouwwerk toe
te kennen zonder hen overigens een blind mandaat te geven. Zo moet het mogelijk
zijn dat gangmakers, in plaats van ondersteuning door het opbouwwerk, meer budget
krijgen of dat zij andere vormen van ondersteuning inkopen. Deze wens leeft nu al
onder een klein deel van de bewoners en de verantwoordelijke ambtenaren, maar
kan breder gevoeld gaan worden op het moment dat het programma volwassen wordt.
Overigens kan het toekennen van extra budget aan actieve bewoners alleen gebeuren
wanneer het hier een pluriforme groep betreft. Juist in het geval van een `kliek' is pro-
fessionele inzet nodig om de actieve groep te verbreden;
Uit het onderzoek blijkt dat er in de meeste straten één of meerdere zeer actieve
bewoners zijn die zich nadrukkelijk opstellen als aanspreekpunt voor zowel bewoners
als diensten. Het belang van deze centrale figuren is in het bovenstaande al herhaal-
delijk benadrukt. Als centrale gangmakers een brede, publieke oriëntatie hebben en
30 Interview met Talja Blokland (2005): "Meer plekken voor korte ontmoetingen" Tijdschrift voor de Sociale Sector 59, nr. 12, pp. 4-9.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 21
21
openstaan voor signalen uit de buurt, komt dit de legitimiteit en efficiëntie van de gang-
makersgroep ten goede. De vraag is dan of en hoe de competenties van de centrale
gangmakers (nog verder) verbeterd kunnen worden. Een deel van het antwoord is in
ieder geval dat opbouwwerkers in hun begeleiding gangmakers kunnen stimuleren een
publieke oriëntatie aan te nemen. Dat klinkt wat deftig, maar in de praktijk betekent
het simpelweg dat gangmakers verteld wordt dat het niet verstandig of plezierig is
als zij steeds als vanzelfsprekend dezelfde soort activiteiten organiseren of bepaalde
codes (vergadertijden en dergelijke) hanteren. Daarnaast valt te overwegen om, in
aansluiting op reeds genomen initiatieven, gangmakers een cursus aan te bieden
waarin uitgelegd wordt hoe zij signalen uit de straat kunnen oppikken en hoe ze erop
kunnen reageren. Een dergelijke cursus is alleen aantrekkelijk voor bewoners die veel
tijd en energie besteden aan MMdS en die werkelijk de ambitie hebben `carrière' te
maken als actieve bewoner. Gezien het grote belang van deze kleine groep kan een
relatief kleinschalige instructie al aanzienlijke resultaten opleveren.
22 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
22
CONCLUSIE
Mensen Maken de Stad is enerzijds een voortzetting van de Rotterdamse traditie van
samenlevingsopbouw, anderzijds markeert het programma een overgang naar assertief
sociaal beleid. De overheid, en met name het opbouwwerk, wacht niet langer af tot
bewoners activiteiten ontplooien, maar neemt zelf het initiatief. De kaders voor burger-
participatie worden ook aangereikt door de overheid: het gaat om activiteiten op straat-
niveau, om het opstellen van gemeenschappelijke regels en om het maken van afspraken
met de overheid. Deze intensieve en omvattende aanpak lijkt noodzakelijk om in gebieden
waar weinig gebeurt iets van de grond te krijgen.
Burgerschap is dus niet vanzelfsprekend, omdat het alleen gedijt in institutionele en
stedelijke omgevingen die mogelijkheden bieden. Dat bedoelen we wanneer we zeggen
dat ruimte gemaakt moet worden voor straatburgerschap31. Het idee dat bewoners zelf
initiatieven zullen nemen als de overheid hun maar de ruimte laat, is naïef: zeker in
achterstandswijken geldt dat actief ruimte moet worden gecreëerd. Daarbij gaat het om
een samenspel tussen `fysiek' en `sociaal': een verlaten pleintje waar bewoners liever
niet komen kan dankzij MMdS een plek worden waar men zich thuis voelt en verant-
woordelijkheid voor wil dragen. De heemding van een voorheen gure publieke ruimte is
de sleutel tot het realiseren van andere doelen, zoals normhandhaving, burgerschap en
sociale cohesie. Pas als bewoners zich mede-eigenaar voelen van de publieke ruimte,
zullen ze anderen aanspreken op ongewenst gedrag, activiteiten ondernemen en relaties
aangaan.
Zoals gezegd zal niet iedereen zich in het sociale leven in de straat willen mengen.
Dat hoeft ook niet. Sociale cohesie betekent niet dat iedereen in de straat elkaar kent en
met iedereen vriendschappelijke relaties onderhoudt. In de MMdS-praktijk blijkt dat slechts
voor een beperkt aantal bewoners de straat echt hét kader is voor sociale relaties32.
Die bewoners spelen echter wel een belangrijke rol. Doordat ze met iedereen praatjes
maken en veel op straat zijn, zorgen ze ervoor dat straatbewoners die elkaar niet direct
kennen wel globaal weten wie er wonen: de sterke betrokkenheid van de gangmakers
zorgt, in de woorden van de Amerikaanse socioloog Granovetter, voor `zwakke verbanden'
tussen andere straatbewoners33. De gangmakers zorgen er bovendien voor dat er bij tijd
31 Steyaert, J., J. Bodd en L. Linders (2005): Actief Burgerschap. Het betere trek- en duwwerk rondom publieke dienstverlening.
Eindhoven, Fontys hogescholen.
32 Blokland, T. (2005): Goeie buren houden zich op d'r eigen: buurt, gemeenschap en sociale relaties in de stad.
Den Haag, Dr. Gradus Hendriks Stichting.
33 Granovetter, M. (1973): "The Strength of Weak Ties" American Journal of Sociology 78(6): 1360-1380;
Granovetter, M. (1983): "The strength of weak ties. A network theory revisited" Sociological Theory 1(2): 201-233.
Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap 23
23
en wijle burgerschapsrituelen plaatsvinden die een bindende werking hebben. En gang-
makers vervullen een scharnierfunctie tussen de straat en instanties: ze hebben veel
locatiespecifieke kennis die diensten kunnen gebruiken om kleinschalige maar veelbete-
kenende ingrepen uit te voeren in de publieke ruimte. Of en hoe goed MMdS al deze
functies kan vervullen is afhankelijk van de medewerking van diensten en de aanwezig-
heid van een gangmakersgroep met een publieke oriëntatie.
Dat is geen gemakkelijke opgave, maar in de korte periode dat MMdS functioneert
zijn op een aantal plekken indrukwekkende resultaten geboekt. MMdS biedt veel aan-
knopingspunten om assertief sociaal beleid te voeren; handvatten die in de praktijk al
regelmatig worden benut. Die potentie kan nog verder worden ontwikkeld als onderkend
wordt dat samenlevingsopbouw, zeker in achterstandswijken, geen geringe opgave is.
Straatburgerschap veronderstelt dat er hard aan gewerkt moet worden, en zeker niet
alleen door burgers zelf. Mensen maken de stad, mits de stad van mensen burgers
maakt.
24 Essay Mensen Maken de Stad Ruimte voor straatburgerschap
24
---- --