Universiteit van Tilburg

Burger moet weer zeggenschap krijgen over huishoudboekje van zijn gemeente

Afscheidsrede prof.dr. L. van Leeuwen

Gemeenten moeten steeds meer taken uitvoeren met steeds minder geld van het Rijk. Burgers kunnen zich nauwelijks uitspreken over keuzen, en worden steeds ontevredener. Nu de systematiek van het Gemeentefonds ook nog eens tot perverse prikkels leidt, wordt het tijd voor een ander concept. Prof. Luigi van Leeuwen stelt in zijn afscheidsrede voor om vooral in te zetten op kostensturing. Het moet maar eens afgelopen zijn met Spendierfreudigkeit.

De laatste vijf jaar zijn de gemeentelijke uitgaven met 28 procent gestegen en is het aandeel van het Gemeentefonds in de rijksuitgaven met 20 procent teruggelopen. De gemeentelijke productie is daarbij achtergebleven, waardoor gemeenten hun heffingen fors hebben moeten verhogen. De Nederlandse burger is daar nauwelijks bij betrokken geweest. In Nederland denkt de overheid te weten wat goed is voor burgers en wat burgers ervoor moeten betalen. Dat heeft consequenties, nu gemeenten zich volgens Van Leeuwen in een neerwaartse vicieuze cirkel bevinden. Steeds hogere lasten geven aanleiding tot ontevredenheid bij burgers en bedrijven. Steeds terugkerende, vaak door het Rijk opgelegde, bezuinigingen leiden tot achterstallig onderhoud en verloedering, en veroorzaken opnieuw ontevredenheid. Om te ontsnappen uit dat dilemma is een nieuwe, ingrijpende aanpak nodig. Van Leeuwen pleit voor een andere bestuurscultuur waarin kostensturing voorop staat, en niet langer wat hij noemt Spendierfreudigkeit. Dat burgers als belastingbetaler nauwelijks een rol spelen, komt niet alleen doordat het lokale belastinggebied weinig voorstelt, maar ook door een ruime toepassing van het beginsel van de minste pijn: de burger weet niet of nauwelijks hoeveel en waaraan hij jaarlijks belasting betaalt. Hiermee wordt de legitimiteit van en het vertrouwen in het overheidshandelen in zijn wezen aangetast. Maar het beginsel van de minste pijn geldt ook voor beslissers die de hoogte van de belastingen bepalen: ze hebben er geen enkel belang bij dat burgers als kritische belastingbetalers komen zeuren.
Een probleem is dat de samenstelling van de algemene uitkering uit het Gemeentefonds een overkill aan herverdeling laat zien. Er ontbreekt, aldus Van Leeuwen, een maatstaf voor competitie. De middelen zijn gericht op zoveel mogelijk egalisering van voorzieningen tussen gemeenten, terwijl internationale concurrentie ons dwingt tegenwoordig niet alleen sociaal zwakke gemeenten te steunen maar ook krachtige gemeenten te versterken.
Om die reden stelt Van Leeuwen voor om nieuwe maatstaven aan de systematiek van het Gemeentefonds toe te voegen. Daarin moet een verbetering van de productie (in de vorm van de groei van arbeidsplaatsen en een versterking van de lokale belastingcapaciteit) vorm krijgen. Nu krijgen gemeenten minder geld van de overheid (uit het Gemeentefonds) als ze het goed doen: ze worden gestraft voor krachtig beleid. Dat moet worden omgedraaid.
Om de negatieve vicieuze spiraal te doorbreken, moeten gemeenten een andere koers gaan varen. Van Leeuwen staat het concept van de Andere Gemeente voor ogen. Daarvoor zijn andere spelregels nodig, waarbij een verbetering van de kosteneffectiviteit (kostensturing op basis van prestatie-indicatoren) voorop staat. Kostensturing kan leiden tot concurrentievoordelen ten opzichte van andere gemeenten, mogelijke tariefsverlaging en dus tevreden burgers.

Prof.dr. Luigi van Leeuwen (1939) is sinds 1998 bijzonder hoogleraar openbare financiën van de lagere overheden aan de UvT. Hij studeerde economie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en promoveerde in 1989 aan de Universiteit van op Amsterdam op het proefschrift De gemeente centraal: om de doeltreffendheid van het binnenlands bestuur. Van Leeuwen was tussen 1975 en 1988 burgemeester van Capelle aan den IJssel en tussen 1988 en 2004 burgemeester van Zoetermeer. Tussen 1994 en 1997 was hij ook bijzonder hoogleraar lokale heffingen aan de Erasmus Universiteit. Thans is hij als directeur en zelfstandig adviseur verbonden aan Luigi van Leeuwen Mediation en Advise. Per 1 december 2005 is Van Leeuwen benoemd tot waarnemend burgemeester van Wassenaar.

Noot voor de pers
Prof.dr. Luigi van Leeuwen spreekt zijn afscheidsrede Om het financieel bestuur der gemeenten uit op vrijdag 2 december 2005, om 16.15 uur in de aula van de Universiteit van Tilburg, Warandelaan 2 te Tilburg.
Media-exemplaren van de afscheidsrede zijn op te vragen bij de Afdeling Voorlichting en Externe Betrekkingen, tel. 013 466 2000, e-mail: persberichtuvt@uvt.nl.
Luigi van Leeuwen is te bereiken op tel. 079 36 38 106, e-mail: l.leeuwen@uvt.nl. Persberichten van de UvT staan ook op Internet: www.uvt.nl/persberichten/. Informatie over deskundigen van de UvT, zie: www.uvt.nl/webwijs/.