Embargo tot vrijdag 30 september 2005, 16.15 uur
KIJK BIJ DEMOCRATISCHE VERNIEUWING BETER NAAR VERLEDEN EN BUITENLAND
Oratie Frank Hendriks, hoogleraar vergelijkende bestuurskunde
Voor de zoveelste keer is een 'schoonmaakwoede' losgebarsten in het
huis van Thorbecke. 'Voorstellen voor bestuurlijke vernieuwing,
plannen om het huis van Thorbecke grondig uit te mesten, buitelen weer
eens over elkaar heen', stelt hoogleraar Frank Hendriks in zijn
oratie. Hoe is die bestuurlijke schoonmaakwoede te verklaren? Wat
wordt er eigenlijk schoongemaakt? En wat zullen de effecten daarvan
zijn? De vergelijkende bestuurskunde, de leerstoel van Hendriks geeft
daarop het antwoord.
In het huis van Thorbecke is de consensusdemocratie het dominante
model. In deze democratievorm zijn burgers meestal toeschouwers (op
afstand) en spreken af en toe in. Burgerschap is er volgend en
vertrouwend. Leiderschap is typisch rentmeesterschap, niet groots en
meeslepend, wel zorgzaam en zorgvuldig. Dit model was breed
geaccepteerd en werkte mede daardoor redelijk. Zelfs in een sterk
verdeelde Nederlandse samenleving, die volgens Hendriks een
'conflictpotentieel van Noord-Ierse proporties' kende, werd de boel
bij elkaar gehouden.
Maar de burger wil tegenwoordig méér dan af en toe inspreken en verder
aanzien hoe zaakwaarnemers de zaken onderling regelen. De burger wil
kunnen meespelen en meestemmen. De bestuurder, op zijn beurt, moet
tegenwoordig meer zijn dan een bekwame rentmeester en een goede
vergaderaar om gezag te verwerven. Dat alles betekent niet dat de
consensusdemocratie minder vermogend is geworden; het model had altijd
al voordelen én nadelen. Veranderd is vooral de acceptatie en
waardering daarvan.
Bijgevolg wordt voortdurend aangedrongen op nieuwe vormen van
democratie. Populaire modellen zijn de kiezersdemocratie en de
penduledemocratie. De 'directe burgeruitspraak' en de competitieve
up-or-down election zijn in opkomst. Tendensen in de bredere
mediademocratie worden opgepikt door politici en bestuurders, die ze
weer doorvertalen in grote democratische vernieuwingsplannen. Van
Wouter Bos tot Jozias van Aartsen wordt aangegeven dat hierin het
antwoord ligt op de burgerrevolte van 2002.
In zijn oratie vraagt Hendriks zich af of dat wel zoden aan de dijk
zet. Men kan het huis van Thorbecke wel blijven schoonmaken. En dan
nog eens. En dan nog eens. In het Nederlands bestuur geldt 'de wet van
het behoud van de reorganisatiezucht'. Met technische aanpassingen van
het systeem zal die zucht niet verdwijnen. Omdat de achtergrond van
het probleem niet technisch en eenduidig is, maar cultureel en
meervoudig, is de oplossing ook niet in techniek en eenduidigheid te
vinden, aldus de hoogleraar. Toch wordt de oplossing telkens weer in
die richting gezocht: in een ander kiesstelsel, in een gekozen
bestuurder, in een referendum.
Zulke grote reorganisaties krijgen pas decennia later effect, wanneer
de veranderingswind vaak weer uit een andere hoek waait. Volgens
Hendriks moet bij zulke grote reorganisaties dan ook veel meer worden
geleerd van ervaringen elders met democratische vernieuwing. Zo blijkt
uit onderzoek in Californië dat de kiezersdemocratie nogal wat nadelen
kent. Ook moet veel meer worden geleerd uit historisch perspectief,
bijvoorbeeld dat de Nederlandse bestuurlijke instituties, naast te
erkennen nadelen, ook langdurig bewezen voordelen hebben. Maar ook dat
deze instituties zeer taai en nauwelijks weg te poetsen zijn, ook al
boent men nog zo hard, en dat de grote bestuurlijke schoonmaak in
Nederland, zeker in het naoorlogse Nederland, bijna altijd vastloopt.
Men kan ook leren dat de kleine bestuurlijke schoonmaak, de
reinvention of tradition, in het verleden veel succesvoller is
gebleken dan de extreme make-over.
In de reinvention of tradition ligt volgens Hendriks de sleutel voor
succesvolle democratische vernieuwing in Nederland. Verander selectief
in plaats van allesomvattend. Stap voor stap in plaats van big bang.
Contextgevoelig in plaats van one-size-fits-all. Verander op een
manier die zelf nog veranderbaar is; eerst tijdelijk en experimenteel
en pas veel later, als het echt nodig is, permanent en formeel. Hierin
ligt ook de waarde en de missie van de vergelijkende bestuurskunde.
Prof.dr. Frank Hendriks (1966, Rotterdam) studeerde bestuurskunde en
policy science aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en aan Indiana
University. In 1996 promoveerde hij aan de Universiteit van Leiden op
het proefschrift Beleid, cultuur en instituties: Het verhaal van twee
steden. Dat verscheen later in bewerkte en vertaalde vorm als Public
Policy and Political Institutions: The Role of Culture in Urban
Policy. Momenteel is hij als hoogleraar vergelijkende bestuurskunde
verbonden aan de Tilburgse School voor Politiek en Bestuur. Hendriks
publiceert vooral over binnenlands bestuur vergelijkenderwijs,
modellen en praktijken van democratie, stads- en stadsregionaal
bestuur, politieke culturen en bestuurlijke stijlen en institutionele
en democratische vernieuwing.
Noot voor de pers
Prof.dr. Frank Hendriks spreekt zijn oratie 'Reinheid en democratie.
Over de zin van hervorming en de waarde van vergelijking' uit op
vrijdag 30 september 2005, om 16.15 uur in de aula van de Universiteit
van Tilburg, Warandelaan 2 te Tilburg.
Media-exemplaren van de oratie zijn op te vragen bij de Afdeling
Voorlichting en Externe Betrekkingen, tel. 013 466 2000, e-mail:
persberichtuvt@uvt.nl.
Frank Hendriks is te bereiken op tel. 013 466 2128 / 8199, e-mail:
F.Hendriks@uvt.nl.
Persberichten van de UvT staan ook op Internet:
www.uvt.nl/persberichten/.
Informatie over deskundigen van de UvT, zie: www.uvt.nl/webwijs/.