Debat over geloof en politiek in historische context
14 juni 2005
De relatie tussen geloof en politiek was een veelbesproken thema in de
pers in de negentiende eeuw. Katholieke publicisten voerden door heel
Europa polemieken met elkaar en met andersdenkenden over de politieke
moderniteit en de publieke rol van de godsdienst. Onderzoeker Henk van
den Berg promoveert op 30 juni aan de Radboud Universiteit Nijmegen op
een deels door NWO gefinancierd onderzoek naar deze ideologische
controverse.
Neerlandicus en historicus Henk van den Berg laat in zijn proefschrift
zien hoe de ideologische controverse tussen geloof en politiek in
Nederland zichtbaar werd, bijvoorbeeld in de verhouding tussen het
katholieke dagblad De Tijd en het liberale Algemeen Handelsblad.
De politieke steun die katholieken in Nederland in het midden van de
negentiende eeuw gaven aan de liberalen, begon in de tweede helft van
de jaren zestig af te brokkelen. Bijna een eeuw later herinnerde de
katholieke historicus Rogier eraan dat deze steun op meer dan alleen
pragmatisme had berust. Onduidelijk bleef sindsdien waar het in de
ontstane verdeeldheid onder katholieken inhoudelijk nu precies om
ging.
Henk van den Berg verbindt in zijn proefschrift de vraag naar het
liberale gehalte van politiek-maatschappelijke opvattingen van
katholieke publicisten stelselmatig met de vraag hoe deze een
verantwoording kregen vanuit een katholieke levensbeschouwing. De
onderzoeker bespreekt tal van publicaties van katholieke leken en
geestelijken die op politiek-maatschappelijk gebied representeerden
wat onder hun geloofsgenoten leefde en daarop invloed probeerden uit
te oefenen. Hij laat zien hoe deze publicisten zich oriënteerden op
kerkelijke uitspraken en welke inspiratie zij opdeden in de pers in
omringende landen.
De politiek-maatschappelijke opvattingen van katholieke liberalen
stuitten op onbegrip bij heel wat geloofsgenoten die kritisch stonden
tegenover het liberalisme. Toch verdedigde een jezuïet nog geen half
jaar na het overlijden van de liberale staatsman Thorbecke in De Tijd
de stelling dat diens politieke erfenis het beste beheerd kon worden
door confessionele politici. Opponenten in het ideologische conflict
vertoonden uiteindelijk een gelijkenis in een streven vrijheid in
dienst te stellen van een gemeenschapsideaal.
Het onderzoek van Van den Berg schenkt voor het eerst uitvoerig
aandacht aan de inbreng van katholieke liberalen in het
maatschappelijk debat. Mede daardoor werpt deze studie nieuw licht op
de ideologische positionering van katholieken in verband met de
grondwet van 1848, het onderwijs en de Nederlandse natie. Ze onthult
hoe in de publieke opinievorming onder katholieken en liberalen de
aandacht verschoof van de verhouding tussen kerk en staat naar de
relatie tussen geloof en politiek.
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek