April 2005 - Opperrabijn Jacobs onthult gedenksteen ter nagedachtenis
aan Joodse Synagoge
Opperrabijn Jacobs onthult gedenksteen ter nagedachtenis aan Joodse Synagoge
Persbericht, 16 april 2005
Opperrabijn Jacobs uit Amersfoort onthult op woensdag 20 april een
bijzondere gedenksteen, ter nagedachtenis aan de Joodse Synagoge en de
Joodse gemeenschap in Hardenberg-stad. Daarbij spreekt hij een
Hebreeuws gebed uit.
De gedenksteen wordt geplaatst in de nieuwe vloer van de winkelstraat
in het centrum, ter hoogte van het pand, waar vroeger de Synagoge
heeft gestaan (tegenwoordig de winkel Martin Menswear).
Op de steen staat de tekst: "Hardenberg heeft tot de Tweede
Wereldoorlog een bloeiende Joodse gemeenschap gekend. In 1806 werd de
eerste Synagoge gebouwd aan de noordzijde van het Oosteinde. Toen deze
in 1855 te klein werd, betrok men een nieuw gebedshuis aan de
zuidzijde van de straat. Bijna een halve eeuw later werd dit vervangen
door nieuwbouw op dezelfde plaats. Dit gebedshuis werd op 19 januari
1903 ingewijd en op 3 juni 1980 afgebroken."
Gedenkplaat
Naast de gedenksteen in de straat wordt ook een gedenkplaat aan het
pand bevestigd met in het Hebreeuws de tekst: "Doet mij de poorten der
gerechtigheid open; ik zal inkomen om de Heer te loven."
Joodse geschiedenis
Zoals in zo veel plaatsen in Nederland kwam door de Tweede
Wereldoorlog ook in Hardenberg een eind aan het Joodse leven. Eind
jaren dertig telden zij ongeveer veertig personen - een klein, maar
maatschappelijk en economisch belangrijk deel van de inwoners van de
voormalige gemeenten Stad en Ambt Hardenberg en Gramsbergen.
De Joodse gemeente (kille) van Hardenberg
Zoals de meeste joodse gemeenten, werd ook de Israëlitische 'kille'
van Hardenberg gekenmerkt door een eigen begraafplaats en een eigen
synagoge. Hardenberg beschikt zelfs over twee joodse begraafplaatsen,
die zoals de meeste joodse begraafplaatsen allebei buiten het centrum
liggen. Het 'Jeudenbarchien' ligt op een terpvormige heuvel aan de
Vecht en de begraafplaats 'Mulopaadje' is in de buurt van de tot het
begin van de 20^e eeuw vrijwel onbebouwde Gramsbergerweg gelegen.
Tot 1942 had Hardenberg een functionerende 'kille', die door de
verschrikkingen onder Duitse bezetting geheel werd uitgeroeid. Vanaf
1803 wordt een Israëlitische gemeente in Hardenberg voor het eerst als
een soort huisgemeente genoemd. Het gebied van de 'kille' omvatte Stad
en AmbtHardenberg en Gramsbergen.
In 1813 behoren 5 gezinnen tot de gemeente, in 1815 wonen er 16
Israëlieten in Hardenberg. Bij de ressortale indeling van 1821 zijn er
nog niet genoeg Joden om als zelfstandige 'kille' erkend te kunnen
worden, zodat Hardenberg bij Drenthe wordt ingedeeld. In het jaar 1860
wonen 79 joden in Stad Hardenberg en 31 in Ambt Hardenberg. Op 19
januari 1903 kon een nieuwe Synagoge aan het Oosteinde feestelijk in
gebruik worden genomen. De oude, in 1855 gereed gekomen synagoge was
te klein en te bouwvallig geworden en moest daarom worden vervangen
worden: in zowat elk plattelandscentrum in de Nederlandse 'mediene'
(d.w.z. buiten Amsterdam) hadden de aldaar woonachtige joden na 1850
een synagoge gebouwd. Er begon echter een trek naar de grote steden
van Overijssel en naar Amsterdam. Zo telde de Israëlitische gemeente
van Hardenberg met inbegrip vrouwen en kinderen rond 1920 nog ongeveer
80 leden. Dit aantal daalde naar 30 in 1940. Samen met een aantal
Joodse vluchtelingen uit Duitsland (meestal familieleden) werden de
Hardenberger Joden (totaal 41 personen op 13 adressen) naar Polen
gedeporteerd en op een enkeling na allen vermoord. De 'kille' van
Hardenberg bestond niet meer. De synagoge kreeg na de oorlog een
aantal andere bestemmingen en werd na een hevige discussie binnen de
bevolking op 3 juni 1980 - binnenkort 25 jaar geleden - afgebroken.
Alleen de twee begraafplaatsen in Hardenberg herinneren nog aan de
joodse gemeenschap die in Hardenberg en Gramsbergen heeft bestaan. Van
de 50 omgekomen inwoners en hun familieleden zijn vermoord: "28 in
Sobibor, 18 in Auschwitz-Birkenau en omgeving van Auschwitz, 2 in
Lublin-Majdanek, 1 in Midden Europa, 1 in Warszawa."
Verleden-Jeugd-Toekomst
De onthulling van de gedenksteen en de gedenkplaat zijn onderdeel van
het activiteitenprogramma, dat binnen het thema
Verleden-Jeugd-Toekomst tot stand is gebracht. Dit jaar is het 60 jaar
geleden dat Nederland werd bevrijd. In de gemeente Hardenberg wordt
daarom op een bijzondere manier stilgestaan bij dit thema. Samen met
een groot aantal scholen en maatschappelijke organisaties is een
programma ontwikkeld onder de noemer "Verleden-Jeugd-Toekomst".
Daarbij is nauwe samenwerking gezocht met de Duitse buurgemeente
Emlichheim. Het totaalprogramma bestaat uit verscheidene exposities,
speciale concerten en filmvoorstellingen, bijzondere herdenkingen,
maar vooral ook uit verschillende uitwisselingsprogramma's tussen
Nederlandse en Duitse scholieren. Meer informatie is ook te vinden op
www.hardenberg.nl
Gemeente Hardenberg