Opinie 3: 'Overheid te streng voor de burger'
De eigen verantwoordelijkheid van de burger neemt toe. Terwijl
vadertje staat zich terugtrekt, worden de eisen aan de burger
opgeschroefd. De overheid wordt steeds strenger : formulier een dag te
laat ingeleverd? Geen uitkering. Een zorgwekkende ontwikkeling, vindt
Leo Damen, hoogleraar Bestuursrecht aan de RUG. "Het bestuursrecht is
er niet om mensen op te voeden tot formulierkundigen."
Jarenlang kende het bestuursrecht het principe van de dienende
overheid: de burger moest zo goed mogelijk worden geholpen. De
ambtenaar achter het loket deed zijn best om de burger de helpende
hand te bieden. Hierbij gold het concept van de
ongelijkheidscompensatie: de burger zit in een structureel zwakke
positie van onkunde en de overheid heeft de taak hem te helpen. Daar
komt verandering in, constateert Damen. "De dienende overheid maakt
plaats voor een dienende burger die meteen alles goed moet doen."
Formulierkunde
Zelf noemt Damen het een examen formulierkunde. Alleen al door het
verkeerd invullen of te laat inleveren van een formulier kan een
burger vergunning, uitkering, subsidie of schadevergoeding mislopen.
De hoogleraar is het oneens met deze rigide houding. "Burgers moet je
niet afvangen op bureaucratische handigheidjes. Nu struikelen ze over
de horden, onderweg naar iets waarop ze in principe wel gewoon recht
hebben."
Het is een culturele omslag onder ambtenaren, maar deels ook
wetgeving, die tot deze strenge aanpak dwingt. Dit wordt onderstreept
door bestuursrechters die de wetgeving strikter toepassen. Het is het
gevolg van een grotere mentaliteitsverandering, aldus Damen. Ten
onrechte. "Wie heeft er last van als je soepel bent?"
Bestuursrechtelijke poep
De omslag kwam in 1997 met het rapport van de commissie Van Kemenade.
Die ervoer het bestuursrecht als poep waarover de overheid uitgleed
bij het uitvoeren van grote infrastructurele projecten. Hiermee doelde
de commissie op de procedures voor inspraak en bezwaar, die tot
ernstige vertraging bij de aanleg konden leiden. Vanuit die gedachte
zagen politici het bestuursrecht steeds meer als hinderpaal. "Als
tegenreactie ontstaat nu de neiging om de burger in zijn eigen hok
terug te dringen, aldus Damen, die wel begrijpt dat de overheid bij
deze megaprojecten de procedure wil stroomlijnen. "Als grotere
belangen spelen kan je streng zijn voor de burger, maar dit schiet te
ver door."
Gek genoeg staat hier tegenover de ontwikkeling dat procedurefouten
van de overheid zelf steeds meer worden toegestaan. "Op allerlei
manieren probeert de overheid zich onder haar aansprakelijkheid uit te
wringen. De houding van het bestuur is: wij mogen wel fouten maken,
maar als jij schade hebt, dan heb je pech gehad. Maar als de overheid
steeds strenger wordt voor de burger, dan kunnen we ook meer van de
overheid verwachten."
Tweedeling
Damen pleit voor een bestuursrecht van twee niveaus van strengheid.
Bij meerpartijenverhoudingen, met complexe verhoudingen en grote
belangen, mogen procedureregels strikt worden toegepast. Maar bij
tweepartijenverhouding, bij de eenvoudige burger aan het loket, moet
de overheid zich veel soepeler en dienend opstellen. "Werp niet teveel
juridische obstakels op. Geef iemand gewoon waar hij recht op heeft.
Daar hebben ambtenaren en bestuur zeker de ruimte voor."
Curriculum Vitae
Leo Damen is hoogleraar Bestuursrecht en decaan van de faculteit der
Rechtsgeleerdheid aan de RUG. Van 1995 tot 1998 was hij raadsheer in
de Centrale Raad van Beroep; thans is hij raadsheer-plaatsvervanger in
die Raad en rechter-plaatsvervanger bij de rechtbank Groningen. Verder
is hij redacteur van AB, annotator voor Ars Aequi en lid van de
Commissie algemene regels van bestuursrecht. Hij promoveerde in 1987
op het proefschrift "Ongeregeld en ondoorzichtig bestuur". Daarnaast
publiceerde hij over een verscheidenheid aan onderwerpen binnen het
algemeen deel van het bestuursrecht, zoals de `Awb-mens', over
openbaarheid van bestuur, over onrechtmatige overheidsdaad en
schadevergoeding, over bestuurlijk toezicht en over subsidierecht. In
1999 oreerde hij over "Eén burger, gefragmenteerd bestuur".
Informatie
prof.dr. L.J.A. Damen, tel (050) 363 56 99, e-mail:
l.j.a.damen@rechten.rug.nl
Rijksuniversiteit Groningen