Ministerie van Buitenlandse Zaken

http://www.minbuza.nl/20050124-111646-A

Vertrouwen en solidariteit

Toespraak Amba ssadeursconferentie (minister Bot)

Den Haag 24 januari 2005

(Onrust in de polder)

Dames en heren,

"Het is niet rustig in de polder." Zo luidden in 2003 de openingswoorden van mijn voorganger, Jaap de Hoop Scheffer, in zijn toespraak tot de Ambassadeursconferentie. Nu, twee jaar later, is het nog steeds niet rustig in de polder. Zelden was het naoorlogse Nederland meer gedesoriënteerd. Zelden snakten Nederlanders meer naar vertrouwen en solidariteit. Dit laatste beschouw ik overigens als een positief teken. Uit het verlangen naar saamhorigheid kan een dialoog groeien die is ontdaan van haar multiculturele vrijblijvendheid. Een dialoog die de basisvoorwaarde is voor een nieuw, gezamenlijk begin.

Hoe zijn we nu bij dit nieuwe vertrekpunt uitgekomen? Zoekend naar een verklaring kom ik uit bij twee gedachten. De eerste is dat wij de onrust in de polder niet los kunnen zien van een bredere, internationale onrust. Grenzen vervagen en dat voelen wij aan den lijve. Zoals de waterlinie Holland geen bescherming bood tegen de Europese grootmachten, zo is elke nationale firewall tegen bedreigingen als terrorisme en klimaatverandering een virtuele. Puur nationale antwoorden op internationale problemen zijn gedoemd te mislukken. Dat geldt voor de grootste landen in de wereld en dus ook voor een "middelgrote mogendheid in zakformaat".-

Mijn tweede gedachte is dat Nederland ­ overigens niet meer dan andere landen ­ nog altijd moeite heeft zich met deze nieuwe realiteiten te verzoenen. Neem het vraagstuk van de migratie en de integratie. Nederlanders kenmerken zich traditiegetrouw door nieuwsgierigheid naar het exotische. Toch vinden wij het lastig om te accepteren dat wat ooit ver weg was zich nu midden in onze samenleving bevindt en dat wat ooit exotisch was nu bovendien een eigen plek in die samenleving opeist. Door de openheid van onze samenleving wisselen confrontatie en kruisbestuiving elkaar makkelijk af. Elk nadeel heeft zijn voordeel.

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de samenkomst der culturen wordt bemoeilijkt doordat extreme elementen veel verder gaan dan het opeisen van een eigen plek: zij proberen met geweld hun wil aan de samenleving op te leggen. Zij willen een geweldsspiraal ontketenen die zij zelf kunnen controleren, aangezien democratieën wel, en terroristen niet gebonden zijn aan wetten. Daarom is het cruciaal dat de Nederlandse democratie telkens opnieuw laat zien vitaal en weerbaar te zijn. En laat zien "in touch" te zijn met de wereld buiten Nederland. Dit betekent de rotte appels isoleren, excessen bestrijden, maar tegelijkertijd alle mensen van alle etnische, culturele en religieuze achtergronden als volwaardige burgers behandelen.

Terugkijkend stel ik vast dat de politieke en culturele elite, een enkele uitzondering daargelaten, in de jaren negentig te kritiekloos vasthield aan de multiculturele vrijblijvendheid. Ook toen in de volkswijken al lang en breed duidelijk was geworden dat de theorie en realiteit niet met elkaar strookten. Bij een ideaal hoort een inspanningsverplichting. De moord op Theo van Gogh heeft ons daar hardhandig aan herinnerd. Nu zie ik echter een ander risico, namelijk dat van overcompensatie voor eerder vertoonde nonchalance. De emotie wint het dezer dagen vaak van het verstand. Incidenten worden uitvergroot. Grote woorden worden gebruikt waar een nuchtere reactie zou hebben volstaan.

Een Italiaanse volksmenner gebruikte ook eens grote woorden. Hij zei: "Ik ben uw leider, dus ik volg u." Een betere definitie van goedkoop populisme is nauwelijks denkbaar. De geschiedenis leert dat populisme geen geschikt instrument is om de democratie te verdedigen. Populisten zijn beter in het exploiteren van angstgevoelens dan in het wegnemen van de oorzaken ervan. Simpele, makkelijk te begrijpen oplossingen voor complexe problemen zijn meestal verkeerde oplossingen. Denkt u maar aan Joe McCarthy en zijn kruistocht tegen het Rode Gevaar in de jaren veertig en vijftig. Politici met verantwoordelijkheidsgevoel dragen oplossingen aan die doordacht en duurzaam zijn, zodat mensen vertrouwen in de toekomst kunnen hebben. Naar mijn overtuiging laten dit kabinet en premier Balkenende zien deze verantwoordelijkheid serieus te nemen.

Regeren is vooruitzien. Een van de grootste uitdagingen die dit Kabinet met doortastendheid ter hand neemt, betreft het behoud van onze internationale concurrentiepositie. Wij moeten inspelen op de dubbele bedreiging voor onze welvaart die uitgaat van vergrijzing en geduchte internationale concurrentie. Wij moeten daarom innovatie stimuleren, de sociale zekerheid verder hervormen, daarbij de nodige bescherming bieden aan de sociaal zwaksten ­ en dat gebeurt ook. En ondertussen moeten wij de overheidsfinanciën gezond houden. Het lijkt de kwadratuur van de cirkel ­ en toch is er geen alternatief. Nemen we nu geen pijnlijke maatregelen, dan zal de pijn voor onze kinderen en kleinkinderen alleen maar groter zijn. Mijn Aziatische gesprekspartners laten geen misverstand bestaan over de enorme ambities van hun landen. Laten we tegelijkertijd ook weer niet te alarmistisch zijn. Nederland is niet gek. Nederland bezit als lidstaat van de Europese Unie enorm veel potentieel. De vraag die zich nu stelt is of en hoe wij bereid zijn ons potentieel daadwerkelijk te benutten. Waarmee gaat Nederland in de toekomst zijn geld verdienen?

Ook veiligheid en het veiligheidsgevoel zullen dit jaar bovenaan de agenda blijven staan. Collega Donner heeft een indrukwekkende hoeveelheid wetgeving tot stand gebracht. Zo is er nu wetgeving die door de AIVD verkregen bewijsmateriaal toelaat in rechtszaken, is de strafbaarstelling verruimd, zodat men ook wegens lidmaatschap van een terroristische organisatie c.q. het beramen van aanslagen kan worden bestraft. Ook aan handhaving van de openbare orde wordt met overgave gewerkt. Het is mogelijk gemaakt om preventief te fouilleren; het gebruik van DNA in rechtszaken is nu een gewone zaak, en per 1 januari dit jaar is er een algemene identificatieplicht ingevoerd. Resultaat is dat de veiligheid op straat is toegenomen.

Het Ministerie van Buitenlandse Zaken bevindt zich op het snijvlak van interne en externe veiligheid en heeft in de strijd tegen terrorisme een belangrijke rol te vervullen. Op dit moment werken wij aan de oprichting van een anti-terrorisme eenheid, die als aanspreekpunt en facilitator kan dienen voor zowel onze nationale instanties als onze internationale partners. Wij zullen onze collega's van nationale instanties assisteren bij het onderhouden en intensiveren van hun internationale netwerken. Ons postennetwerk vormt bovendien een zeer waardevolle bron van informatie voor het samenstellen van nationale en Europese dreigingsanalyses.

Dames en heren,

Deze regering doet veel, maar blijkbaar niet genoeg naar de zin van een vooraanstaand Belgisch politicus, die ons land onlangs publiekelijk reduceerde tot een poel van verderf. De Amerikaanse televisiezender Fox News is tot hetzelfde inzicht gekomen. Volgens Fox News zijn Nederlanders prostitueebezoekende, coke-snuivende kindermoordenaars. Nederland heeft geen waarden en normen, aldus Fox News. U zult niet verrast zijn dat ik dit beeld een tikkeltje eenzijdig vind. In ieder geval eenzijdig genoeg om u te willen doordringen van het belang van effectieve public diplomacy om dit soort karikaturen recht te zetten. Uw actieve inbreng is daarbij van cruciaal belang.

(Grensoverschrijdende solidariteit)

Na dergelijke kritiek is het verleidelijk je mokkend tot achter de Hollandse dijken terug te trekken. Nationaal navelstaren is echter niet de juiste repliek. Een actieve opstelling, waaruit ook internationale solidariteit spreekt, werkt veel beter. De meeste Nederlanders begrijpen dat. Dat uit zich bijvoorbeeld in de grote maatschappelijke steun voor de deelname van Nederlandse militairen aan vredesoperaties. Ook de reactie in Nederland op de tsunami laat zien dat Nederlanders zich verbonden voelen met landen en volkeren die duizenden kilometers van hen verwijderd zijn. Dat ook Nederlandse slachtoffers te betreuren zijn versterkt onze emoties, maar doet niets af aan de oprechtheid van de solidariteit met de bevolking van Atjeh, Sri Lanka, Thailand en Zuid-India.

Ik wil hier, zoals ik eerder deed, mijn grote dankbaarheid en respect uitspreken voor al die mensen, waaronder de vele vrijwilligers, die zich de afgelopen vier weken op het departement en op de posten hebben ingespannen voor de door de tsunami getroffen slachtoffers. Ik kijk er naar uit de mensen op de posten binnenkort ook persoonlijk te kunnen bedanken voor hun inzet. Het optreden van BZ rondom de tsunami toont aan dat een organisatie die zelfvertrouwen uitstraalt ook het vertrouwen van de samenleving krijgt.

(Europa)

Het Nederlandse voorzitterschap van de EU toont eveneens aan dat geloof in de eigen organisatie vruchten afwerpt. De goede samenwerking tussen BZ en andere departementen, in het bijzonder ook AZ, heeft het vertrouwen van onze Europese partners in Nederland bevestigd. Wij zijn van diverse kanten gecomplimenteerd met de heldere lijn van de Europese Unie ten aanzien van de crisis in Oekraïne en met de besluitvorming over de toekomstige uitbreiding van de EU, met Turkije als pièce de resistance. Op dit punt ook een woord van dank aan al die partners, familieleden en vrienden die de afgelopen maanden te maken kregen met BZ'ers die nauwelijks tijd hadden voor privé-afspraken.

Een Europees thema dat eind 2004 ook de Nederlandse gemoederen bezighield was de kwestie-Turkije. Het is goed dat over een zo belangrijk thema intensief gedebatteerd wordt. Wie echter een serieus debat wil voeren, gebruikt geen goedkope one-liners als: "We hebben al genoeg islam aan deze kant van de Bosporus." Laat ik nog maar eens herhalen dat de Europese Unie geen religieuze gemeenschap is, maar een rechtsgemeenschap en een waardengemeenschap. En dat de vraag dus niet is of Turkije voldoende christelijk is, maar of het voldoet aan de criteria die door die rechts- en waardengemeenschap zijn gesteld. De EU en Turkije hebben nog dik een decennium de tijd om die vraag definitief te beantwoorden.

De kwestie Turkije toont aan dat buitenlands beleid niet alleen goed moet worden gemaakt, maar ook goed moet worden uitgelegd. Je gaat het tenslotte pas zien als je het door hebt, aldus Johan Cruyff. In Spanje heeft men dat ook begrepen. Daar heeft men Cruyff bereid gevonden zijn naam te verbinden aan de Ja-campagne voor het referendum over de nieuwe Europese grondwet. Over enkele weken zal blijken of Cruyff in de winnende ploeg speelde. Ik ben geneigd te geloven van wel. Cruyff maakt naar eigen zeggen zelden grote fouten, omdat hij moeite heeft zich te vergissen. Spanje vormt een belangrijke testcase voor andere lidstaten die de grondwet in een referendum aan de bevolking voorleggen. Dus ook voor Nederland, mocht de Eerste Kamer deze week instemmen met de referendumwet.

Het referendum over de grondwet biedt een uitstekende mogelijkheid om de Nederlandse burgers uit te leggen dat Europa ons helpt de uitdagingen van de globalisering het hoofd te bieden. Maar ik zie het referendum als meer dan dat. Recente ontwikkelingen onderstrepen de noodzaak om het vertrouwen van de burgers voor Europa te winnen. Wij moeten van het referendum gebruik maken om feit en fictie te onderscheiden. Er zijn veel negatieve mythes over Europa die wij kunnen ontzenuwen. De Europese Commissie heeft onlangs een snelle-reactie eenheid ingesteld die onwaarheden binnen 48 uur moet rechtzetten. Het lijkt me niet onverstandig met deze eenheid nauw voeling te houden.

Bij het Nederlandse referendum is een positieve uitslag overigens heel wel haalbaar. Het gevaar van een mislukking schuilt vooral in een lage opkomst, waarbij gemotiveerde 'nee-stemmers' de doorslag geven. Daarom moeten wij streven naar een hoge opkomst en naar een goede informatievoorziening.

Dames en heren,

Net als Nederland maakt ook de Europese Unie deel uit van een groter geheel. Namelijk van de internationale gemeenschap die volgens sommigen niet bestaat, maar voor de meesten van ons toch een vertrouwd begrip is. De VN-top in New York in september staat in het teken van pogingen de Verenigde Naties te hervormen. Doel is de VN in staat te stellen als spil te blijven fungeren in een multilateraal stelsel dat werkelijk effectief is. Met name de hervorming van de Veiligheidsraad zal heel wat internationale discussie met zich meebrengen, ook tussen de EU-partners. De voorstellen die nu ter tafel liggen pakken slecht uit voor landen als Nederland. Hier zal veel werk moeten worden verzet, liefst met zoveel mogelijk gelijkgezinden. Ik wil u daarom vragen mij de komende tijd goed op de hoogte te houden van wat er wordt gedacht in andere landen. Overigens is Nederland van mening dat, wanneer zou blijken dat een internationale consensus over de hervorming van de Veiligheidsraad op zich laat wachten, andere broodnodige hervormingen daar niet door mogen worden gegijzeld.

In 2005 liggen de uitdagingen voor het oprapen. Naast het referendum en de VN-top hebben wij het dan over zaken als het Midden-Oosten Vredesproces. De omstandigheden zijn gunstiger dan zij lange tijd geweest zijn. Het is te hopen dat de Israeli's en Palestijnen daar gebruik van zullen maken. De Europese Unie en de Verenigde Staten zullen hen daarbij in ieder geval krachtig stimuleren.

In Irak is het zaak de tijdens het Nederlandse voorzitterschap herwonnen EU-eenheid te bewaren. Wij moeten er voor zorgen dat de geintegreerde EU Rule of Law missie na de verkiezingen in Irak aan de slag gaat.

De ontwikkelingen rondom Iran baren ons, zoals bekend, zorgen; de EU moet doorgaan op de ingeslagen weg van diplomatieke onderhandelingen.

Afghanistan blijft onze aandacht houden. Wij zijn daar met militairen actief en blijven dat ook dit jaar.

In de relaties met China en andere Aziatische landen kunnen wij bouwen op de uitstekende ervaringen van ons Voorzitterschap. De EU is er in geslaagd de dialoog met Azie te intensiveren en toch de eigen principes overeind te houden.

Dit jaar zullen wij herdenken dat de Tweede Wereldoorlog 60 jaar geleden tot een einde kwam. Met name in de relatie met Indonesie vormt dit een interessant gegeven.

De Balkan zal dit jaar weer van zich doen spreken. Het is onvermijdelijk dat de status van Kosovo dit jaar serieus aan de orde zal komen. Daarnaast zal, 10 jaar na de val van Srebrenica, zowel jegens Kroatie als jegens Servie-Montenegro, aan de eis van volledige samenwerking met het Joegoslavie-tribunaal moeten worden vastgehouden.

De viering van 400 jaar betrekkingen tussen Marokko en Nederland zal hopelijk een positieve impuls geven aan de gevoelens van verbondenheid tussen onze beide landen en volkeren.

In Sudan is het zaak de Noord-Zuid vrede te bestendigen en ook in Darfur de vrede naderbij te brengen. Collega van Ardenne is zojuist uit Sudan teruggekeerd en kan u daar meer over vertellen.

Oekraine zal ongetwijfeld toenadering tot de EU zoeken. Voor een aanbod van lidmaatschap bestaat in de Unie naar mijn indruk op dit moment niet voldoende politieke ruimte. Tegelijk is duidelijk dat wij Oekraïne niet in de kou kunnen laten staan.

Een goede transatlantische relatie vormt bij vrijwel alle buitenlandspolitieke thema's een rode draad. Een goede transatlantische relatie is zowel doel als instrument. Het bezoek dat President Bush binnenkort aan Europa brengt vormt een goede gelegenheid om de samenwerking een flinke impuls te geven.

Tot slot een wat ongebruikelijker thema: energie. Aan energievoorziening kleven belangrijke internationale en veiligheidspolitieke aspecten, die ik het komende jaar nader in kaart gebracht wil zien.

Dames en heren,

Wie zich inspant voor Nederlanders in den vreemde weet uit ervaring dat ook op dit terrein het vertrouwen van de Nederlandse burger voor het werk van Buitenlandse Zaken telkens opnieuw moet worden gewonnen. Naast de zorg voor de slachtoffers van de tsunami heeft BZ de afgelopen 24 maanden andere spraakmakende zaken behandeld. Men denke aan de ontvoering van Arjan Erkel, de ontvoering van Arjen Hilbers en diens Europese metgezellen in de Sahara, de evacuatie uit de Ivoorkust, of aan Nederlandse staatsburgers in Thaise en andere buitenlandse gevangenissen.

Dergelijke kwesties krijgen veel aandacht in de Nederlandse media. Op geen enkel ander terrein heeft de verbinnenlandisering van het buitenlands beleid zozeer toegeslagen als op het gebied van de consulair-maatschappelijke dienstverlening. Daarom vraag ik u met klem alert te blijven. Ik vraag u ook om regelmatig uw persoonlijke belangstelling te tonen voor het werk dat op de consulaire en visum-afdelingen wordt verricht. Dat behoedt u voor onaangename verrassingen. Zowel voor de werkelijk onaangename als de tragi-komische, zoals die ene keer, toen een ambassadeur de Nederlandse minister van buitenlandse zaken de visum-afdeling wilde tonen en vervolgens de deur van de bezemkast opende.

Dames en heren,

De Britse historicus E.H. Carr schreef ooit dat het de taak is van de diplomatie om grote veranderingen zo vreedzaam mogelijk te laten verlopen. Dit is een nobele taak die voorlopig niets aan actualiteit zal inboeten. Om deze taak naar behoren te vervullen zal BZ met het ene been midden in de Nederlandse samenleving moeten staan en met het andere midden in de internationale ontwikkelingen. De meerjarige strategieplannen die nu in ontwikkeling zijn kunnen daarbij helpen.

Waar buitenland en binnenland steeds meer in elkaar overlopen ­ niet voor niets beschikken vakdepartementen over afdelingen buitenland ­ zal BZ zich moeten durven bemoeien met de samenleving die zij vertegenwoordigt. Laten wij in Nederland vertrouwen helpen scheppen in grensoverschrijdende oplossingen. Laten wij bouwen aan een solidaire Europese Unie en een effectief multilateraal stelsel, zodat onze burgers de uitdagingen van de globalisering met vertrouwen tegemoet zien. Dan zal ook in onze veelkleurige en eigenwijze polder de rust weerkeren.

Dank u.


- De term werd gemunt door Prof. Dr. Joris Voorhoeve.