Toespraak Van der Knaap bij presentatie van het boek Ethiek en Krijgsmacht

15-12-2004 12:34:00

Dames en heren,

Tijdens de Falklandcrisis in het voorjaar van 1982 wordt aan boord van het Brits eskader een naderende Boeing waargenomen. Een Britse piloot stijgt op in een Sea Harrier om visueel contact te zoeken. Hij meldt dat het gaat om een omgebouwde Boeing 707 van de Argentijnse luchtmacht. Het lijkt er op dat de Boeing de positie van het Britse eskader verkent, mogelijk met als doel hiertegen actie te kunnen ondernemen. Aan boord van de schepen is men uiterst waakzaam.

De rules of engagement laten niet toe het vliegtuig van grote afstand neer te schieten, maar als het vliegtuig voor de vierde maal op de radarschermen verschijnt, stijgt de spanning aan boord van de Britse schepen.

Het vliegtuig is nog maar twee minuten verwijderd van de grens waarop de Britten volgens de rules of engagement het vuur mogen openen. Admiraal Woodward twijfelt

De kans is groot dat het Argentijnse vliegtuig vijandige bedoelingen heeft, want het is nu al verschillende keren op de radar verschenen. Maar tochDe admiraal vraagt om een laatste controle. Kunnen er volgens de gegevens op dit moment commerciële vliegtuigen over de oceaan vliegen?

Het antwoord is ontkennend. Nog één minuut resteert voor het afvuren van een raket. De koers van het vliegtuig wordt nauwkeurig gevolgd door de Britse piloot die opnieuw is opgestegen in de Sea Harrier.

Er zijn nog twintig seconden te gaan en het Argentijnse vliegtuig nadert. De wapens staan gereed, als de Britse piloot meldt dat het vliegtuig precies op de koers ligt die civiele lijnvluchten van Durban naar Rio de Janeiro volgen.

"Niet schieten", luidt het bevel van Woodward. Nóg een keer bekijken de Britten het onbekende vliegtuig en dan komt van de Sea Harrier het definitieve bericht dat het om een Braziliaans commercieel passagiersvliegtuig gaat, met de normale navigatie- en cabinelichten aan.

Dit was zomaar een situatie tijdens de Falklandoorlog. Altijd waakzaam, altijd alert. De vijand nadert, maar geweld gebruik je niet zomaar. Dat vereist een weloverwogen besluit. Militairen staan regelmatig voor een keuze, waarbij een beslissing in enkele seconden moet worden genomen. Zon beslissing kan vergaande consequenties hebben voor het verdere verloop van het conflict, maar kan ook een aanslag zijn op het geweten van de persoon in kwestie.

Uit dit historische voorbeeld blijkt dat beslissen in fracties van seconden voor militairen geen theorie is, maar praktijk. Daarvoor moet je sterk in je schoenen staan en het hoofd koel kunnen houden, omdat één beslissing de loop van de geschiedenis kan veranderen. Als admiraal Woodward het bevel tot schieten had gegeven, was hij voor de krijgsraad gebracht, niet onthaald als een held. Hoe anders had ook het verloop van het conflict er uitgezien.

Dames en heren,

Voorbeelden van dilemmas in conflictsituaties zijn niet alleen interessant, ze zijn ook broodnodig om te leren de goede beslissingen te nemen. Want hoewel van militairen altijd doelgericht en daadkrachtig optreden wordt verwacht, is het zeker niet eenvoudig goede beslissingen te nemen. De scheiding tussen goed en kwaad is dikwijls voor verschillende interpretaties vatbaar. Soms moet worden gekozen uit het minste van twee kwaden, wat een dilemma kan vormen voor de betrokken militair. Kennis van ethiek en van ethisch handelen is daarom een noodzaak. En voorbeelden uit de praktijk kunnen militairen helpen bij de voorbereiding.

Ik ben daarom zeer verheugd met dit Praktijkboek Militaire Ethiek, dat heel veel voorbeelden bevat. Het boek zal, juist vanwege deze interessante historische praktijkvoorbeelden, een belangrijk hulpmiddel zijn bij de opleiding van onze militairen.

Het nut van de gepresenteerde praktijkvoorbeelden, zoals dat van de Falklandoorlog, ligt in het feit dat ze keer op keer actueel blijken. Wat bijvoorbeeld te denken van de twee F-16s die in mei van dit jaar opstegen om een onbekende Boeing 737 te onderscheppen? De bemanning reageerde niet over de radio, en de apparatuur die een signaal geeft waaruit de identiteit blijkt, werkte niet. Met de eerdere terroristische aanslagen in de Verenigde Staten op het netvlies, moet zon situatie natuurlijk uiterst serieus worden genomen.

Hoewel de situatie in mei gelukkig geen gevaar heeft opgeleverd, moet men zich wel de vraag stellen: wat als. Hoe weet je bijvoorbeeld binnen enkele seconden of je te maken hebt met een terroristische aanslag die wordt uitgevoerd met een gekaapt burgervliegtuig, met een vliegtuig dat het luchtruim schendt zonder terroristische bedoelingen, of met een commerciële vlucht die met radioproblemen kampt? Hoe kun je snel weten welke actie nodig is?

Het is dus overduidelijk dat militairen in hun werkzaamheden in aanraking komen met ethische dilemmas. En het is voor Defensie een taak hen daarop zo goed mogelijk voor te bereiden. Ethiek, ik heb het al eerder gezegd, is niet voor watjes. Ethiek is een noodzaak, zeker in het militaire vak. Ik vind het dan ook essentieel dat hieraan tijdens de militaire opleidingen aandacht wordt besteed. Niet voor niets heb ik enkele jaren geleden het Bureau Ethiek en Krijgsmacht opdracht gegeven een basisboek over militaire ethiek op te stellen. Dit basisboek heb ik twee jaar geleden in ontvangst mogen nemen. Bij het gebruik van dat basisboek bleek al snel dat er behoefte was aan een vervolg met een meer praktische inslag. Militairen hebben namelijk behoefte aan concrete handvatten voor hun handelen. Dit handelen moet niet alleen aansluiten bij de geldende normen en waarden in de samenleving, maar ook moreel aanvaardbaar zijn voor de individuele militair zelf. Het gaat met andere woorden om de zogenaamde externe en interne rechtvaardiging. Laat mij dit toelichten.

Allereerst de externe rechtvaardiging. Deze komt onder meer tot uitdrukking in het huidige normen- en waardenbeleid van het kabinet. Het zinloos geweld op straat, de verruwde omgangsvormen, het toegenomen egoïsme in de samenleving: over al deze vormen van gedrag, of liever, wangedrag, wordt meer dan ooit gesproken.

Het kabinet stimuleert de maatschappelijke discussie en de publieke opinievorming over normen en waarden. Maar uiteindelijk gaat het toch om de houding en het gedrag van individuen zelf. De overheid kan het goede voorbeeld geven, maar eenieder blijft echter zelf verantwoordelijk voor zijn of haar gedrag.

In reactie op een rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid over normen en waarden schreef de regering: Het feit dat mensen in Nederland kunnen leven vanuit verschillende waarden is een belangrijke verworvenheid. Maar zonder een 'kern' van gedeelde waarden worden conflicten onoverbrugbaar. Dit geldt zeker voor militairen, omdat het voor hun optreden nodig is dat een hechte groep dezelfde normen en waarden deelt. Dit vereiste is van het grootste belang in uitzendgebieden en komt daarom ook tot uitdrukking in de militaire cultuur en de opleidingen. Waarden en normen staan met andere woorden hoog op de defensieagenda.

Dan de interne rechtvaardiging van het belang van ethische training. Uit de morele dilemmas die ik zojuist schetste, blijkt dat militairen nogal wat voor hun kiezen krijgen. Het gaat soms om beslissingen over leven of dood. Wie de noodzaak van een krijgsmacht onderschrijft, aanvaardt in beginsel ook de legitimiteit van militaire geweldstoepassing door de staat, wordt wel eens gezegd. Hoewel deze uitspraak op zichzelf juist is, zegt zij weinig over de individuele militair. Hij of zij moet immers zélf besluiten de trekker over te halen of de bom te gooien. Hij of zij kan van de gevolgen van dergelijke besluiten later last krijgen.

Zowel het basisboek als dit Praktijkboek kunnen ons helpen om deze ethische aspecten nóg verder te verinnerlijken in de werkzaamheden van de militair. Dat dit nodig is, blijkt ook uit wetenschappelijk onderzoek, dat heeft uitgewezen dat de individuele militair zich onder hoogspanning in het operatiegebied niet door hoogdravende idealen laat leiden. Daar opereert hij of zij in een kleine gevechtseenheid, bijvoorbeeld een tank met een bemanning van vier personen. Morele keuzes weerspiegelen onder die omstandigheden vooral de trouw aan de buddies, ofwel solidariteit met de gevechtsgroep. Die vriendengroep fungeert op het slagveld als een surrogaat van het gezin. Bedreiging van één van de maten wordt dan gelijk gesteld aan een bedreiging van álle militairen die afzonderlijk voor de beslissing staan al dan niet te schieten of een risico te nemen. Verbondenheid met de kleine groep leidt ertoe dat het besluit dikwijls uitvalt in de richting van meevechten en gezamenlijk risicos nemen. Trouw aan de buddies en het verlangen weer veilig thuis te komen, beheersen dit gedrag.

Naast deze morele, vaak individuele, keuzes gaat het bij ethiek en krijgsmacht ook om maatschappelijke en professionele normen en waarden. Die komen aan bod in het proces van opleiding en voorbereiding op de missie. Tijdens een missie bepalen de commandanten namelijk hoe het operationele concept wordt ingevuld en welke risicos genomen moeten worden. Juist in deze fasen liggen de keuzemomenten waarin een ethische afweging gemaakt moet worden: moet voorrang worden gegeven aan het verstrekken van humanitaire noodhulp, of aan de eigen beveiliging? Of, zoals in het voorbeeld uit de Falklandcrisis: kan nog worden gewacht met het vuren of worden de risicos die de eenheid zelf loopt dan te groot?

Vanwege deze vragen vind ik dat dilemmatraining een prominente plaats verdient in de missiegerichte opleiding en training. Mijns inziens heeft het Praktijkboek dan ook twee doelgroepen: enerzijds kadetten, adelborsten en jonge officieren, anderzijds de docenten of pedagogen die de dilemmatrainingen in hun onderwijs moeten integreren. Als militairen tijdens opleidingen en trainingen niet vertrouwd worden gemaakt met deze waarden en de wijze waarop ermee moet worden omgegaan, wordt de waarschijnlijkheid van ontsporingen tijdens missies vergroot. Er moet ons dus alles aan gelegen zijn de afweging van collectieve waarden in trainingen en opleidingen te verankeren.

Dames en heren, ik kom tot een afronding.

Veel is al gebeurd. Zoals u weet is in 1999 een Bureau voor Ethiek en Krijgsmacht opgericht. Dit bureau heeft een belangrijke ondersteunende taak bij de voorbereiding van militairen op de ethische dilemmas waarmee zij bij operationeel optreden geconfronteerd kunnen worden. Ik hoop dat met dit nieuwe praktijkboek deze weg wordt vervolgd. Ik ben verheugd dat het Bureau Ethiek en Krijgsmacht een plaats krijgt binnen de faculteit Militaire Wetenschappen op de KMA. Daarmee zal het de komende tijd een rol kunnen spelen bij de integratie van de informatie uit de boeken in de opleidingen.

Terecht zult u stellen dat de juiste oplossing voor keuzeproblemen niet bestaat: daarvoor zijn het nou juist dilemmas. Wat wél kan is de militair zo goed mogelijk voorbereiden op het nemen van ethische beslissingen. Het materiaal om in de opleidingen en trainingen aan de slag te gaan ligt er nu. Het is aan ons allen om dit in praktijk te brengen.

Ik dank u voor uw aandacht.