Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

BURGERS OVER

HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN
PILOT
MINISTERIE VAN VROM

BURGERS OVER

HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN
PILOT MINISTERIE VAN VROM

Copyright © achtereenvolgens Ministerie van VROM en Korbee & Hovelynck De inhoud van dit rapport is door Korbee & Hovelynck BV verzorgd in opdracht van Ministerie van VROM. Delen uit dit rapport mogen slechts gekopieerd worden na uitdrukkelijke toestemming van hetzij Ministerie van VROM, hetzij Korbee & Hovelynck BV. Bij citeren uit of verwijzen naar dit rapport moet altijd de bron vermeld worden: Korbee & Hovelynck, 2004, ´Burgers over hoogspanningslijnen; een pilot´. Korbee & Hovelynck
Dorpsstraat 10
3732 HJ De Bilt
030 ­ 2250 101
030 ­ 2250 777
KvK: 30142437

7 oktober 2004
rapportnummer: 314
in opdracht van Ministerie van VROM

Inhoudsopgave


1 Inleiding 2
1.1 Aanleiding 2
1.2 Doel van het project 2
1.3 Leeswijzer 2
2 Pilot ­ bijeenkomst Burgers over Hoogspanningslijnen 3
2.1 Voorbereiding 3
2.2 Pilot-bijeenkomst 5 2.3 Terugkoppeling 7
3 Aanbevelingen burgers en hoogspanningslijnen 8 3.1 Belangenanalyse, communicatiestrategie, communicatieplan 10 3.2 Communicatie hoogspanningslijnen 11 3.3 Landelijk onderzoek 12 3.4 Landelijk beleid 13 Bijlagen
Bijlage 1: Uitnodigingsbrief 14 Bijlage 2: Reactieformulier Bijeenkomst 16 Bijlage 3: Reacties op formulier 17 Bijlage 4: Reacties op de vraag: "op welke vragen heeft u antwoord gezocht of zou u een antwoord willen hebben" 18 Bijlage 5: Verslag van de bijeenkomst 20

314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 1


1 Inleiding


1.1 Aanleiding
Er is veel onderzoek gedaan naar de mogelijke gezondheidseffecten van blootstelling aan elektromagnetische velden veroorzaakt door bovengrondse hoogspanningslijnen. Oorzakelijke verbanden zijn niet aangetoond, maar kinderen die in de buurt van een hoogspanningskabel wonen blijken statistisch gezien een verhoogde kans te hebben op het krijgen van leukemie.
In de nota Nuchter Omgaan met Risico's heeft het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) het voornemen geformuleerd om op korte termijn het beleid met betrekking tot hoogspanningslijnen in overleg met betrokkenen nader in te vullen. Tevens heeft VROM aangegeven dat een open en duidelijke communicatie over de mogelijke risico's van het wonen in de nabijheid van hoogspanningslijnen voor de hand ligt. Hiervoor heeft VROM inzicht nodig in de informatiebehoefte en de houding van burgers ten opzichte van hoogspanningslijnen.
VROM heeft Korbee & Hovelynck gevraagd hiertoe een pilot-bijeenkomst te organiseren.
1.2 Doel van het project
Doel van deze pilot is een antwoord te krijgen op onderstaande vragen:
1. Hoe denken burgers over de problematiek die extra gevoelig ligt omdat het mogelijke effect van de magnetische velden van de hoogspanningslijnen een verhoogd risico op leukemie bij kinderen is?

2. Welke informatie vinden burgers van belang en hoe is die informatie voor hen het best toegankelijk te maken?

3. Hoe denken burgers over verschillende beleidsopties?
4. Hoe kan de communicatie het beste afgestemd worden op verschillende beleidsopties? Op basis van de antwoorden op deze vragen en afhankelijk van de gekozen beleidsoptie kan een plan van aanpak worden opgesteld voor vervolgactiviteiten van VROM richting burgers.

1.3 Leeswijzer
In dit rapport staan de ervaringen en de resultaten van de pilot-bijeenkomst en aanbevelingen voor het communiceren over hoogspanningslijnen. Hoofdstuk 2 geeft de verschillende stappen weer die gezet zijn om de pilot-bijeenkomst te laten plaatsvinden. Ieder stap is voorzien van ervaringen, verbeterpunten en leerpunten. In hoofdstuk 3 komen de belangrijkste resultaten uit de bijeenkomst aan bod met daarbij aanbevelingen hoe nu verder te gaan met het onderwerp burgers en hoogspanningslijnen.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 2


2 Pilot ­ bijeenkomst Burgers over
Hoogspanningslijnen
Op 25 augustus vond de pilotbijeenkomst `burgers over hoogspanningslijnen' plaats. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de voorbereidingen, de pilotbijeenkomst zelf en terugkoppeling naar de deelnemers. Steeds wordt eerst aangegeven wat er gedaan is en waarom, vervolgens worden de leerervaringen op een rij gezet, waar relevant voorzien van advies voor volgende bijeenkomsten.
2.1 Voorbereiding
De voorbereidingen bestonden vooral uit het bepalen van de doelgroep, het kiezen van een locatie en het werven van de deelnemers.
Overwegingen bij het bepalen van de doelgroep Hoewel er veel onderzoek gedaan is naar de invloed van elektromagnetische velden op de gezondheid, is er maar weinig met zekerheid over te zeggen. Daarom en omdat er geen nieuwe ontwikkelingen te melden zijn, is er voor gekozen een kleine pilot-bijeenkomst te organiseren en de deelnemers zorgvuldig te benaderen. Ook tijdens een kleine bijeenkomstis het mogelijk af te tasten in hoeverre het onderwerp daadwerkelijk gevoelig ligt en welke aspecten voor de betrokkenen belangrijk zijn. Een goede interactieve bijeenkomst vraagt, zo is onze ervaring, om een groep van minimaal 8 en maximaal 15 deelnemers. Naar dit aantal deelnemers is gezocht. Mogelijk reageren mensen uit verschillende delen van het land anders op de onderzoeksvragen van VROM. Toch is ervoor gekozen om één bijeenkomst te organiseren en om de deelnemers te zoeken binnen één gemeente. Dit met het oog op de doorlooptijd van het project en op de reistijd voor de deelnemers. Er is gezocht naar een gemeente waar het onderwerp wel speelt, maar waar de emoties niet te hoog zijn opgelopen. Ondanks het gewenste kleine aantal deelnemers is gestreefd naar diversiteit: evenveel mannen als vrouwen, mensen met verschillende sociale achtergronden en een gelijke verdeling naar ouders met kinderen in de risico-leeftijd, ouders met oudere kinderen en mensen zonder kinderen.
Mensen komen naar een bijeenkomst wanneer deze voor hen een toegevoegde waarde heeft. Daarom moet VROM tijdens de bijeenkomst ook informatie geven en niet alleen vragen.
Potentiële deelnemers zijn mensen die informatie zoeken of al gezocht hebben en/of een mening hebben over het onderwerp. Deze mensen hebben, naar verwachting, ervaring met het zoeken naar informatie en met het maken van afwegingen op dit risicogebied. Zij kunnen antwoord geven op de door VROM geformuleerde vragen. Locatie
Met behulp van internet en aan de hand van de ervaringen van RIVM en VROM is gezocht naar een geschikte locatie. Uiteindelijk is gekozen voor de gemeente Zaanstad. In deze gemeente wordt een aantal 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 3

wijken door hoogspanningslijnen doorkruist. De hoogspanningslijnen waren recent een onderwerp van discussie aangezien er plannen waren om een basisschool direct onder de lijnen te bouwen. De gemeente besloot uit voorzorg om geen toestemming te verlenen voor de bouw.
De ontwikkelingen rond de bouwplannen en de beleidsvorming van de gemeente stonden in de krant. De gemeentevoorlichter en een GGD-arts hebben ervaren dat bewoners van de betreffende wijken op de hoogte waren van deze ontwikkeling en zich bezorgd maakten, maar dat er geen paniek is ontstaan.
Deelnemers
Na overleg met de gemeente Zaanstad en het RIVM is een aantal straten geselecteerd onder of nabij de hoogspanningslijnen, waar mensen wonen met verschillende leeftijdcategorieën en sociale achtergronden. Gezien het geringe aantal mensen dat kon deelnemen was het niet wenselijk om alle bewoners van de wijken uit te nodigen. 75 bewoners van de geselecteerde straten ontvingen een op naam geadresseerde uitnodigingsbrief van VROM, zie bijlage 1. Gekozen is voor VROM als afzender (en niet bijvoorbeeld Korbee & Hovelynck) omdat het ministerie een bekende instantie is. De kans is daardoor groter dat mensen de brief openen en lezen (en het niet als een reclameboodschap zien, wat mogelijk bij een andere afzender wel het geval zou zijn). Aangezien het pilot-project in de vakantieperiode viel, moest er rekening gehouden worden met een langere reactietijd. Mensen kregen vier weken de tijd om te reageren zodat ook mensen die op vakantie waren, na thuiskomst alsnog konden reageren. Met de uitnodigingsbrief is een reactieformulier meegestuurd (zie bijlage 2). Via dit formulier kon men zich opgeven voor de bijeenkomst. Bij de aanmelding werden gegevens gevraagd over leeftijdscategorie, geslacht, wel of geen kinderen en de achtergrond van de interesse voor het onderwerp. De laatste vraag was vooral bedoeld om vooraf inzicht te krijgen in de mate van emotionele betrokkenheid bij het onderwerp. In het geval er meer dan 15 aanmeldingen waren, dan kon op basis van de verkregen informatie een selectie worden gemaakt.
Op het formulier werd ook gevraagd of men al eerder informatie heeft gezocht over hoogspanningslijnen en waar men informatie over hoogspanningslijnen zou willen vinden. Ook niet-deelnemers is gevraagd deze vragen te beantwoorden. Hierdoor is er informatie voorhanden van meer mensen dan alleen van de deelnemers. Deze informatie is gebruikt ter voorbereiding op de bijeenkomst en als onderbouwing voor de aanbeveling voor het vervolgtraject. De reactieformulieren konden door middel van een antwoordenvelop naar het antwoordnummer van Korbee & Hovelynck worden gestuurd, een postzegel was dus niet nodig.
Ervaringen

· Er zijn 75 uitnodigingsbrieven verstuurd. In totaal hebben 25 mensen gereageerd (ervaring leert dat dit een normale tot goede respons is).
· Aanvankelijk hadden 10 mensen zich opgegeven waarvan er later één afviel wegens ziekte. Uiteindelijk kwamen er 12 deelnemers naar de bijeenkomst; drie mensen zijn spontaan met hun partner of buurvrouw meegekomen.
· De leeftijd van de deelnemers varieert van 34 tot 63 jaar. 10 van de 12 deelnemers hebben kinderen in de leeftijdscategorie van 0-15 jaar. Er waren zeven vrouwen en vijf mannen aanwezig. De deelnemers wonen verspreid over de geselecteerde straten. Op basis daarvan lijkt de verdeling naar sociale klassen gelijk. 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 4


· Bijlage 3 geeft een overzicht van de reacties op het formulier. De antwoorden op de vragen zijn als volgt samen te vatten: 25 mensen vulden het antwoordformulier in. 10 daarvan gaven aan al eerder naar informatie gezocht te hebben. Op de vraag `wat is voor u de beste plek om informatie over hoogspanningslijnen te vinden (meerdere antwoorden mogelijk)' kwamen de volgende antwoorden: Website 17
Krant 15
Gemeente 9 Bibliotheek 2 Huisarts 7 Postkantoor 0 Anders 2
· Opvallend is dat 3 van 10 mensen die zich aanmeldden voor de bijeenkomst aangaven niet eerder informatie gezocht te hebben. 17 van de 25 mensen zoeken informatie bij voorkeur op internet. Van de 8 mensen die de informatie niet op internet zoeken gaven
7 aan de informatie bij de gemeente te willen vinden. De 9e persoon geeft aan informatie alleen in de krant te zoeken. Eén persoon geeft aan persoonlijk bericht te willen ontvangen indien er nieuws is. Een ander geeft aan een persoonlijk gesprek te willen.

· Op de vraag `Op welke vraag heeft u een antwoord gezocht / zou u een antwoord willen hebben?' kwamen 21 reacties. Sommige reacties betroffen verschillende onderwerpen. 18 reacties gingen over gezondheid, 3 reacties betroffen de waarde van de woning, 3 reacties gingen over het (te vormen) beleid, 2 mensen vinden de aandacht voor dit onderwerp onzin, en 1 persoon vraagt zich af of de instanties de waarheid wel durven te vertellen.

· Hoewel dit in de uitnodigingsbrief is uitgelegd en bij aanvang van de bijeenkomst is verteld, vroeg een aantal deelnemers toch nog waarom alleen zij zijn uitgenodigd. Dit is nogmaals toegelicht. De deelnemers waren van mening dat VROM alle bewoners van het gebied rond de hoogspanningslijnen uit had moeten nodigen, men staat wantrouwend tegenover de aanpak van de bijeenkomst en tegenover de overheid.
· De gekozen locatie, buurthuis de Zeskanter, is goed bevallen. 2.2 Pilot-bijeenkomst
De bijeenkomst vond plaats op woensdag 25 augustus 2004 van 19.00 tot 22.00 uur. De volgende overwegingen liggen ten grondslag aan de keuze voor deze avond en tijd: In verband met de geplande bespreking van het onderwerp in de Tweede Kamer moest de concept verslaglegging van de pilotbijeenkomst gereed zijn voor 1 september. De voorbereidingen moesten daardoor in de vakantieperiode plaatsvinden. De bijeenkomst had vooral als doel om VROM van informatie te voorzien. Daarom is gezocht naar een voor de burgers zo gunstig mogelijk tijdstip. Overdag en in het weekend leek niet wenselijk in verband met werk en andere verplichtingen. Een avond leek het meest geschikt. Bij de keuze van de avond is rekening gehouden met de vakantieperiode en met tv uitzendingen van de Olympische spelen. De doelstelling en het programma van de pilot was ambitieus voor 3 uur, maar eerder beginnen of later eindigen leek niet wenselijk. 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 5

Het programma van de bijeenkomst was als volgt:

· Welkom en uitleg doelstelling bijeenkomst en programma
· Kennismaken, inventariseren en eventueel bijstellen van de verwachtingen over de bijeenkomst.

· Presentatie Mathieu Pruppers RIVM: Wat is bekend over de gevolgen van hoogspanningslijnen op de gezondheid

- Vragen

· Gesprek over informatiebronnen

- Wat had u al eerder willen weten

- Hoe wilt u informatie aangereikt krijgen
· Presentatie Lodewijk van Aernsbergen VROM: Beleid van VROM met betrekking tot wonen en hoogspanningslijnen

- Vragen

· Gesprek over beleidsopties

- Wat vindt u van de beleidsopties

- Hoe kan VROM het beste met burgers communiceren
· Afronding, zijn verwachtingen waargemaakt, zijn vragen beantwoord?
· Borrel en gelegenheid voor het stellen van vragen over de persoonlijke situaties. De presentaties (informatieverstrekking) zijn zeer zorgvuldig voorbereid. Er is goed doorgesproken hoe de informatie gepresenteerd zou worden om verkeerde interpretaties of nadrukken zoveel mogelijk te voorkomen.
De deelnemers kregen bij aanvang van de presentaties hand-outs van de sheets, zodat men daar aantekeningen op kon maken.
Tijdens de bijeenkomst is het programma aangepast. Na de presentatie van het RIVM waren de deelnemers namelijk zeer benieuwd naar de beleidsvoorstellen van VROM. In overleg is daarom besloten het gesprek over informatiebronnen te voeren na de presentatie van VROM.
Alle deelnemers kregen na afloop als dank een cadeaubon van 10,- . Ervaringen

· Het voorstelrondje, waarbij de deelnemers konden aangeven wat hun verwachtingen van de avond waren en wat hun betrokkenheid is met het onderwerp, bleek zeer nuttig. De aanwezigen konden direct hun grootste punt van zorg of ongenoegen kwijt.
· De aanwezigen gaven aan weinig vertrouwen te hebben in de overheid. Men heeft het idee dat de overheid informatie achterhoudt. De zorgvuldige voorbereiding van de presentaties bleek van groot belang te zijn geweest.
· Het programma is op verzoek van de deelnemers tijdens de bijeenkomst gewijzigd. Het gesprek over de informatie-uitwisseling is naar achteren geschoven waardoor er minder tijd voor dit onderdeel was. Achteraf werd door de aanwezigen opgemerkt dat de avond anders was dan in de uitnodigingsbrief was aangegeven. Men vond dit een bewijs voor de onbetrouwbaarheid van de overheid. Toch is Korbee & Hovelynck van mening dat het goed was om de programmaonderdelen om te draaien. Wanneer dit niet gedaan was, zou het gesprek toch steeds weer terug gekomen zijn op de beleidsopties.

· Het uitdelen van de hand-outs voor elke presentatie werkte goed. Vooraf uitten de sprekers de zorg dat de hand-outs de aandacht zouden afleiden, dit bleek niet zo te zijn.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 6


· Tijdens de borrel kon men vragen stellen over de specifieke situatie in Zaandam. Dit bood de gespreksleider tijdens de bijeenkomst de mogelijkheid om persoonlijke onderwerpen naar de borrel te verwijzen.
· Hoewel het wantrouwen jegens de overheid duidelijk werd uitgesproken, was de sfeer voor, tijdens en na de bijeenkomst prettig en informeel. Dit is grotendeels te danken aan de vriendelijke en begripvolle opstelling van de mensen van VROM en RIVM.
· Doordat er een onafhankelijk voorzitter was, konden de deelnemers dingen zeggen die zij wellicht niet rechtsreeks tegen iemand van VROM hadden gezegd.
· Een programma van drie uur bleek lang genoeg. Mensen konden wel vijf uur vol praten, maar dit zou geen extra informatie opgeleverd hebben.
· Op de cadeaubon van 10 werd door de deelnemers heel neutraal gereageerd. Wellicht was dit niet nodig geweest of was een relatiegeschenk meer gewaardeerd. 2.3 Terugkoppeling
Korbee & Hovelynck heeft een uitgebreid verslag van de bijeenkomst gemaakt (bijlage 5). De opdrachtgever heeft het verslag voorzien van commentaar. Vervolgens is het gecorrigeerde verslag naar de deelnemers gestuurd. Zij kregen 1 week de tijd om hierop te reageren. Er is geen enkele reacties gekomen op het verslag. Dit kan betekenen dat de deelnemers unaniem akkoord gingen met het verslag, dit kan ook betekenen dat de deelnemers boos waren en het de moeite niet meer vonden nog te reageren. Na een telefonisch contact met één van de deelnemers is besloten het verslag goed te keuren. Zij had zelf geen commentaar en zij had ook geen negatieve reacties van andere deelnemers gehoord. De mensen die niet konden of wilden deelnemen aan de pilot, maar wel aangaven interesse te hebben in de informatie, hebben vervolgens het verslag van de bijeenkomst ontvangen.
Ervaringen

· Aanvankelijk was het de bedoeling om een kort verslag te maken voor de deelnemers en om de geïnteresseerde niet-deelnemers alleen de informatie toe te sturen die tijdens de bijeenkomst verstrekt is. Tijdens de bijeenkomst kwam echter het verzoek om iedereen een uitgebreid verslag toe te sturen, deelnemers en niet-deelnemers. Dit verzoek was gebaseerd op het wantrouwen richting de overheid dat er informatie achtergehouden zou worden. Om die reden wilden de deelnemers graag dat iedereen dezelfde, uitgebreide, informatie zou ontvangen. Dit is gebeurd. 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 7


3 Aanbevelingen burgers en hoogspanningslijnen

Doel van deze pilot was een antwoord te krijgen op onderstaande vragen:
1. Hoe denken burgers over de problematiek die extra gevoelig ligt omdat het mogelijke effect van de magnetische velden van de hoogspanningslijnen een verhoogd risico op leukemie bij kinderen is?

2. Welke informatie vinden burgers van belang en hoe is die informatie voor hen het best toegankelijk te maken?

3. Hoe denken burgers over verschillende beleidsopties?
4. Hoe kan de communicatie het beste afgestemd worden op verschillende beleidsopties? Om een antwoord te krijgen op deze vragen zijn 75 mensen uit Zaandam benaderd. 25 mensen hebben een schriftelijke reactie gegeven. 12 Mensen daarvan hebben deelgenomen aan de pilotbijeenkomst. De antwoorden komen dus van een kleine, niet representatieve groep burgers. De antwoorden kunnen wel richting geven aan vervolgactiviteiten, maar kunnen niet voor algemeen geldend worden aangenomen. Naar aanleiding van de pilot-bijeenkomst en de reacties op de vragenlijst kunnen de volgende antwoorden worden gegeven:

1. Hoe denken burgers over de problematiek die extra gevoelig ligt omdat het mogelijke effect van de magnetische velden van de hoogspanningslijnen een verhoogd risico op leukemie bij kinderen is?
Tijdens de pilotbijeenkomst bleek dat de deelnemers gezondheidsklachten in het algemeen een belangrijk onderwerp van gesprek vonden. Het ging tijdens de bijeenkomst vooral om klachten als slapeloosheid, vermoeidheid en hoofdpijn. Zij schrijven deze gezondheidsklachten aan de hoogspanningslijnen toe. Daarnaast maken zij zich zorgen over de waardedaling van hun huis.
2. Welke informatie vinden burgers van belang en hoe is die informatie voor hen het best toegankelijk te maken?
Op het reactieformulier konden de burgers ook aangeven op welke vragen zij antwoord hebben gezocht. Uit de antwoorden (zie bijlage 4) blijkt dat burgers vooral vragen hebben over hun gezondheid. Zij willen weten welke risico's zij lopen en of hun klachten te wijten zijn aan de hoogspanningslijnen. De deelnemers aan de pilot willen daarnaast erg graag weten waarom er wordt besloten dat er niet meer onder hoogspanningslijnen wordt gebouwd terwijl huidige bewoners wel aan de gevaren worden blootgesteld. Ook willen zij weten of materiële schade te verhalen is en zo ja op wie. Op het reactieformulier is gevraagd naar de plek waar men het liefst informatie over de hoogspanningslijnen vindt. De meeste mensen geven aan informatie via het internet, in de krant of bij de gemeente te willen vinden, zie bijlage 3.
3. Hoe denken burgers over verschillende beleidsopties? Tijdens de bijeenkomst zijn er drie beleidsopties aan de deelnemers voorgelegd:
· de overheid geeft grenswaarden aan (een ieder heeft zich daaraan te houden)
· de overheid geeft alleen advieswaarden aan gemeenten (regionale overheden maken op basis daarvan eigen beleid)
· er wordt geen nader beleid bepaald
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 8

De deelnemers waren het er unaniem over eens dat er landelijk beleid moet komen. Dat beleid moet niet alleen gericht zijn op nieuwe situaties, maar ook op bestaande situaties.

4. Hoe kan de communicatie het beste afgestemd worden op verschillende beleidsopties? Uit de reacties van de deelnemers blijkt dat men de huidige informatie niet volledig vertrouwt. Men is van mening dat de overheid informatie achterhoudt. De deelnemers adviseren om vooral open te communiceren. Alle informatie moet beschikbaar gemaakt worden.
Het mogelijke gevaar dat de waarde van hun huizen daalt wanneer er aandacht besteed wordt aan dit onderwerp, creëert een dilemma. Wanneer de overheid communiceert om uit voorzorg geen nieuwbouw onder hoogspanningslijnen toe te staan, is men bang dat de waarde van hun huizen zal dalen. Over het antwoord op de vraag of informatie actief of passief gebracht moet worden zijn de meningen verdeeld.
Conclusies
Naar aanleiding van de pilot-bijeenkomst, de reacties op de vragenlijsten, een speurtocht op internet en de gesprekken met VROM en RIVM kunnen de volgende algemene conclusies getrokken worden:

· er zijn veel verschillende partijen die zich bezig houden met de gezondheidseffecten van hoogspanningslijnen

· er is veel informatie te vinden over hoogspanningslijnen maar deze informatie is niet altijd betrouwbaar

· er is nog weinig zeker over de werkelijke gezondheidsrisico's van het wonen in de nabijheid van hoogspanningslijnen

· betrokken burgers denken dat de overheid niet alle informatie beschikbaar stelt, hierdoor hebben zij weinig vertrouwen in de overheid
· goede communicatie is noodzakelijk om de kans op onnodige ongerustheid onder burgers te verminderen

· burgers zijn nog niet voldoende voorzien in hun informatiebehoefte
· er is behoefte aan landelijk beleid dat ook gericht is op de bestaande situaties Aanbevelingen
Op basis van de bovenstaande conclusies hebben wij de volgende aanbevelingen:
· voer een belangenanalyse uit om zicht te krijgen op betrokken partijen en hun belangen, stel op basis daarvan een communicatiestrategie op en maak op basis daarvan bij nieuwe ontwikkelingen een communicatieplan
· communiceer actief en open wanneer er wat te melden valt
· communiceer passief en open wanneer er geen nieuwe ontwikkelingen zijn
· geef informatie over onderwerpen waarover anderen informatie geven of waarover veel gesproken wordt, ook als er niets bekend is

· vergroot het vertrouwen in de overheid door een landelijk onderzoek naar de klachten
· laat beleid over bebouwing onder hoogspanningslijnen niet over aan de regionale overheden, maar maak landelijk beleid. Maak daarbij een plan voor de bestaande situatie.
Deze adviezen worden in onderstaande paragrafen verder uitgewerkt. 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 9

3.1 Belangenanalyse, communicatiestrategie, communicatieplan

Er zijn veel partijen die zich bezig houden met hoogspanningslijnen of met de gezondheidsrisico's hiervan. Te denken valt aan lokale overheden, onderzoeksinstituten, energiebedrijven, netbeheerders en omwonenden. Alle partijen hebben een belang bij de ontwikkelingen rond hoogspanningslijnen en hebben behoefte aan juiste en actuele informatie. Om goed te kunnen communiceren is inzicht nodig in de verschillende belangen, de bijbehorende organisaties of burgers en hun houding of te verwachten weerstand ten opzichte van het onderwerp.
In het kader van een ander project van VROM (het project BAHLOO) zijn de belangen van betrokken organisaties in kaart gebracht. Voor de verschillende groepen burgers is dit nog niet gedaan. Burgers die in de nabijheid van hoogspanningslijnen wonen zijn immers op een andere manier betrokken dan burgers in de rest van Nederland. Ook burgers met kinderen of toekomstige ouders hebben andere belangen dan mensen zonder kinderen en daardoor wellicht een andere informatiebehoefte. Alle mogelijke verschillende groepen burgers met verschillende belangen en informatiebehoeften kunnen in kaart worden gebracht door het uitvoeren van een belangenanalyse. Als helder is welke verschillende groepen burgers te onderscheiden zijn kunnen deze groepen makkelijk benaderd worden om te inventariseren wat hun informatiebehoefte is en hoe zij deze informatie willen ontvangen. Een belangenanalyse helpt voorkomen dat doelgroepen vergeten worden. Aanbevelingen
Breng door middel van een belangenanalyse in kaart welke belangen er zijn rond hoogspanningslijnen en welke groepen burgers deze belangen vertegenwoordigen. Wanneer de groepen in kaart gebracht zijn, kan, door middel van gesprekken of pilot bijeenkomsten zoals hiervoor beschreven, inzicht verkregen worden in:
· de informatiebehoefte per groep

· welke reacties van welke doelgroep te verwachten zijn
· waar extra aandacht nodig is om problemen te voorkomen.
· via welke kanalen het beste met welke groep gecommuniceerd kan worden De resultaten van deze pilot kunnen benut worden voor het opstellen van een concept belangenanalyse. Met behulp van bijeenkomsten of gesprekken met beleidsmakers en met burgers kan het concept aangevuld en waar nodig gecorrigeerd worden. Op basis daarvan kan een communicatiestrategie worden opgesteld. Een communicatiestrategie beschrijft het communicatiedoel per doelgroep en de gewenste stijl van de communicatie. Een communicatiestrategie geeft richting aan de manier van communiceren en kan voor langere tijd van toepassing zijn. Dit is het uitgangspunt voor het opstellen en uitvoeren van een communicatieplan. Een communicatieplan geeft concreet aan met welke middelen en op welk moment welke doelgroepen met welk doel benaderd worden. Voorafgaand aan het inzetten van de middelen kunnen de middelen onderzocht worden op het effect. Per middel kan onderzocht worden of het gewenste doel bereikt wordt en of de boodschap goed overkomt. Een communicatieplan is tijdelijk, wordt gemaakt wanneer er nieuwe ontwikkelingen zijn en volgt de actualiteit. Bij het opstellen van een communicatieplan moet steeds gekeken worden of er aanleiding 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 10

is om de belangenanalyse opnieuw te beoordelen of de strategie bij te stellen (bijvoorbeeld verandering van wetgeving of baanbrekende onderzoeksresultaten).

3.2 Communicatie hoogspanningslijnen
Deze paragraaf geeft richting aan de invulling van de communicatiestrategie op basis van de resultaten van de pilot.
Er zijn veel geruchten over de gezondheidsrisico's van het wonen in de nabijheid van hoogspanningslijnen, er zijn zelfs diverse websites van bewonersverenigingen waarop de relatie tussen de lijnen en gezondheidsklachten expliciet gelegd wordt. Maar de overheid zegt er niets over. Door deze geruchten ontstaat onrust. Doordat de overheid niets zegt over de mogelijke relatie tussen klachten en de hoogspanningslijnen lijkt het alsof de overheid informatie achterhoudt. Het is beter wanneer de overheid hier wel op ingaat door expliciet te maken wat de stand van zaken is. Tijdens de bijeenkomst werd ook duidelijk dat de deelnemers ervan uitgingen dat een dergelijke bijeenkomst alleen georganiseerd wordt wanneer daar een aanleiding toe is. Men was verrast dat dit niet het geval bleek. Aanbevelingen
Wanneer er relevante ontwikkelingen zijn, dan moeten deze ontwikkelingen actief en open gecommuniceerd worden. Afhankelijk van het onderwerp en de doelgroepen worden communicatiemiddelen gekozen (zie 3.1).
Daarnaast adviseren wij om continu passief en open te communiceren. Passief communiceren houdt in dat informatie beschikbaar wordt gesteld, maar niet wordt `thuisbezorgd'.
Met open communiceren wordt bedoeld dat alle beschikbare en betrouwbare informatie wordt verstrekt. Daarbij hoort ook dat de overheid expliciet maakt dat zij op bepaalde vragen geen antwoord heeft.
Passief en open communiceren houdt dus in dat alle betrouwbare informatie eenvoudig te vinden is voor degene die daar naar zoekt. Uit de reacties op de vragenlijst die met de uitnodigingsbrief is meegestuurd, blijkt dat de respondenten informatie zoeken via internet of bij de gemeente. Daarom adviseren wij informatie beschikbaar te stellen via een makkelijk vindbare website en via een brochure die te vinden is bij (onder andere) de gemeentes. De huidige website van VROM met het dossier Hoogspanningslijnen geeft goed inzicht in de beschikbare informatie.
De vindbaarheid van het onderwerp op de site kan worden vergroot. Wanneer er bij een zoekmachine op het woord hoogspanningslijnen wordt gezocht, wordt de VROM-site als eerste gevonden. Wordt er echter op woorden als "elektriciteitsmast" of "hoogspanningsmasten" gezocht dan wordt de VROM-site niet gevonden. Deze, en mogelijk nog andere, woorden kunnen eenvoudig als extra zoekterm worden toegevoegd. In het dossier `Hoogspanningslijnen' op de website van VROM zijn vragen en antwoorden opgenomen. Antwoorden op vragen over gezondheidsklachten en gezondheidsrisico's staan hier echter niet bij. Veel burgers willen weten of bijvoorbeeld hun vermoeidheidsklachten worden veroorzaakt door hoogspanningslijnen. Door dergelijke vragen met antwoorden (is wel onderzoek naar gedaan maar er is geen relatie 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 11

gevonden) in de lijst met `vraag en antwoord' op te nemen, wordt er in een groter deel van de informatiebehoefte van de burgers voorzien. Het is beter om aan te geven dat iets nog onbekend is, dan erover te zwijgen, vooral wanneer anderen er wel over spreken. Met dezelfde informatie kan een brochure gemaakt worden. Deze brochure moet op verschillende plaatsen te verkrijgen zijn. Hierbij kan worden gedacht aan gemeentehuizen, huisartsenpraktijken, postkantoren en bibliotheken. Burgers die geen gebruik maken van het internet kunnen op deze plaatsen de informatie vinden. De website of brochure kunnen vragen oproepen. Het is belangrijk dat burgers met hun vragen over hoogspanningslijnen bij een betrouwbare organisatie terecht komen. Dit is te realiseren door een verwijzing op de website en in de brochure naar bijvoorbeeld de afdeling "publieksvoorlichting" van VROM. Zo krijgt VROM een beeld van de vragen die burgers hebben en kunnen burgers betrouwbare antwoorden op hun vragen krijgen. Wanneer er veel vragen over een bepaald onderwerp of uit een bepaalde streek in het land komen, kan dit aanleiding zijn om actief te gaan communiceren. Op dit moment zijn er websites te vinden op internet die informatie beschikbaar stellen waarvan VROM en RIVM vinden dat die wetenschappelijk moeilijk hard te maken is. De makers van deze websites behoren tot één van de doelgroepen waarvoor een communicatiestrategie opgesteld kan worden. Afhankelijk van de aard van de onjuiste informatie en afhankelijk van het aantal betrokkenen kan op korte termijn actie ondernomen worden, bijvoorbeeld door een informatiebijeenkomst te organiseren voor de verantwoordelijken van deze websites.
3.3 Landelijk onderzoek
Een aantal deelnemers aan de pilotbijeenkomst geeft aan veel gezondheidsklachten te hebben; vermoeidheid, hoofdpijn, slapeloosheid, een verhoogde vatbaarheid voor ziektes. Zij schrijven deze klachten toe aan de invloed van hoogspanningslijnen. Tijdens de bijeenkomst vertelde men dat ook de buurtgenoten veel klachten hebben. Een aantal deelnemers is van mening dat mensen die onder hoogspanningslijnen wonen meer gezondheidsklachten hebben dan mensen die niet onder hoogspanningslijnen wonen. Wanneer op internet met een zoekmachine het woord hoogspanningslijnen gezocht wordt, worden van verschillende organisaties websites gevonden waarop melding gemaakt wordt van het mogelijk gezondheidsrisico door het wonen in de nabijheid van hoogspanningslijnen.
Er is geen wetenschappelijk bewijs dat aantoont dat deze klachten daadwerkelijk door de hoogspanningslijnen worden veroorzaakt. Er is ook geen bewijs voor het tegendeel. Een aantal deelnemers zegt te vermoeden dat de overheid informatie achterhoudt omdat de `werkelijkheid' de overheid veel geld gaat kosten. Echter, het is in Nederland nog niet onderzocht of mensen die in de buurt van hoogspanningslijnen wonen daadwerkelijk vaker gezondheidsklachten hebben dan mensen die elders wonen.
Aanbevelingen
Om goed met burgers te kunnen communiceren over de effecten van hoogspanningslijnen moet de overheid weten of er daadwerkelijk sprake is van een relatie tussen 314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 12

gezondheidsklachten en de nabijheid van hoogspanningslijnen. Hebben mensen die onder hoogspanningslijnen wonen inderdaad meer gezondheidsklachten?

Dit vraagt om onderzoek.
Dit onderzoek zal, naar verwachting, niet de oorzaak van de klachten aangeven. Maar de wetenschap of er inderdaad significant meer klachten zijn in de omgeving van hoogspanningslijnen, kan richting geven aan het te ontwikkelen beleid. Wanneer de overheid een onderzoek doet naar de gezondheidsklachten van burgers kan het vertrouwen in de overheid toenemen doordat betrokkenen zien dat hun klachten serieus genomen worden. Voorwaarde daarvoor is dat er zorgvuldig over het onderzoek en de resultaten gecommuniceerd wordt. Wij adviseren een communicatieplan voor het onderzoek te maken en uit te voeren.
3.4 Landelijk beleid
Alle deelnemers aan de pilot-bijeenkomst zijn van mening dat het bepalen van beleid niet overgelaten moet worden aan gemeenten. Landelijk beleid is nodig om ongelijkheid te voorkomen. Ook vinden de deelnemers dat dit landelijke beleid niet alleen gericht moet zijn op nieuwe situaties. Ook voor de bestaande bouw onder hoogspanningslijnen moet beleid gemaakt worden. Immers, wanneer er niet meer in de nabijheid van hoogspanningslijnen gebouwd mag worden in de toekomst, vermindert dit mogelijk de waarde van bestaande huizen onder hoogspanningslijnen. Men vindt dat deze waardevermindering gecompenseerd dient te worden en dat dit via landelijk beleid geregeld moet worden, om willekeur te voorkomen.
Aanbevelingen
Omdat er onrust en onduidelijkheid heerst over het toekomstige beleid is het belangrijk om op korte termijn uitspraken te doen die landelijk van toepassing zijn. Iedereen weet dan waar hij of zij aan toe is.
Wanneer er landelijk beleid voor nieuwbouw komt, zullen bewoners van bestaande huizen onder hoogspanningslijnen ogenblikkelijk met de vraag komen hoe de overheid omgaat met de (eventuele) waardevermindering van hun huizen. Wij adviseren de overheid zich voor te bereiden op deze vraag.
Bij het formuleren van het beleid hoort ook het opstellen en uitvoeren van een communicatieplan.
Daarnaast adviseren wij om voorafgaand aan de bekendmaking van het nieuwe beleid ervoor te zorgen dat:

1. de site actueel is

2. de brochure beschikbaar is

3. het informatiepunt ingericht is.
Wanneer aan deze drie punten is voldaan zijn vragen en reacties van burgers goed op te vangen en kan in de informatiebehoefte van burgers worden voorzien.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 13

Bijlage 1: Uitnodigingsbrief


314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 14


314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 15

Bijlage 2: Reactieformulier Bijeenkomst

Wilt u op woensdag 25 augustus 2004 deelnemen aan de bijeenkomst `Burgers over hoogspanningslijnen' en meedenken over de manier waarop VROM burgers moet informeren over dit onderwerp?
0 Ja, ik wil graag meedoen
0 Nee, ik kan/ wil niet
0 Nee, ik kan/ wil niet maar ik ontvang wel graag de verstrekte informatie en het verslag van de bijeenkomst
Naam:................................................................................................. Adres:................................................................................................. Telefoonnummer:.................................................................................. Wilt u, ongeacht of u wel of niet komt, onderstaande korte vragen beantwoorden. Met uw antwoorden kunnen we de bijeenkomst beter voorbereiden. Heeft u in het verleden informatie gezocht over mogelijke risico's van hoogspanningslijnen op de gezondheid? 0 Ja 0 Nee Gaat u in de toekomst informatie zoeken over dit onderwerp? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet Wat is voor u de beste plek om informatie hierover te vinden? (meerdere antwoorden mogelijk) 0 Krant 0 Huisarts 0 Website 0 Postkantoor 0 Gemeente 0 Anders, namelijk........................................ 0 Bibliotheek ............................................................... Op welke vragen heeft u een antwoord gezocht / zou u een antwoord willen hebben?
---

---

---

---
Bent u betrokken bij het onderwerp? 0 Nee 0 Ja, want .......................................... Indien u wilt deelnemen aan de bijeenkomst, vul dan a.u.b. ook onderstaande gegevens in: Leeftijd:.........jaar
0 Man 0 Vrouw
0 Ik heb kinderen jonger dan 15 jaar 0 Ik heb geen kinderen jonger dan 15 jaar Wij zijn op zoek naar in totaal 10-15 mensen, verschillend in leeftijd en geslacht. Wanneer zich meer mensen aanmelden, dan maken wij op basis van bovenstaande kenmerken een selectie. U krijgt telefonisch bericht of u geselecteerd bent of niet. Mocht u nog vragen hebben over de bijeenkomst, dan kunt u contact opnemen met Jessica van Hees of Ingrid Hovelynck (Korbee & Hovelynck, tel: 030-2250101).
Wilt u dit formulier vóór 18 augustus 2004 in bijgaande enveloppe terugsturen. Een postzegel is niet nodig. U kunt het formulier ook faxen naar: 030-2250777.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 16

Bijlage 3: Reacties op formulier

In onderstaande tabel staan per respondent de reacties op de volgende vragen: Gaat u in de toekomst informatie zoeken over dit onderwerp? 0 Ja 0 Nee 0 Weet ik niet (1 in de tabel: ja; 0 in de tabel: nee. Weet ik niet is niet als antwoord gegeven) Wat is voor u de beste plek om informatie hierover te vinden? (meerdere antwoorden mogelijk) 0 Krant 0 Huisarts 0 Website 0 Postkantoor 0 Gemeente 0 Anders, namelijk........................................ 0 Bibliotheek ............................................................... (1 in de tabel: aangekruist als plaats om informatie te zoeken) Nr Plaats waar informatie gezocht wordt Aanwezig Informatie
respon- biblio- post pilot zoeken krant internet gemeente huisarts anders dent theek kantoor
1. 1 1 1
2. 1 1 1 1 1 Persoonlijk
3. 1 1 1 1 bericht
4. 1 1 1 1
5. 1 0 1 1
6. 1 0 1 1
7. 1 1 1 1 1
8. 1 0 1
9. 1 1 1 1 1 1
10. 0 1 1 1
11. 0 1 1
12. 0 1 1 1
13. 0 0 1 1
14. 0 0 1 1
15. 0 0 1
16. 0 0 1 1 1 Persoonlijk
17. 0 0 1 1 gesprek
18. 0 0 1 1
19. 0 0 1

20. 0 0 1
21. 0 0 1
22. 0 0 1
23. 0 0 1 1 1 1
24. 0 0 1 1
25. 0 1 1 1 1 TOTAAL 10 15 17 9 2 7 0 2
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 17

Bijlage 4: Reacties op de vraag: "op welke vragen
heeft u antwoord gezocht of zou u een antwoord
willen hebben"
In totaal hebben 21 mensen een reactie gegeven op deze vraag. Een aantal reacties bevatten meer onderwerpen.
Reactie met betrekking op aanwezig waarde
gezondheid beleid niet zeuren Overig woning

1 1 1

1 1

1 1

1 1

1 1 1

1 1

1 1

1 1 1

1 1
0
0 1
0 1
0
0 1
0 1
0 1 0 1 1
0 1
0 1 0 1
0 1 1 0
0 1
0
0 1 1
Totaal 18 3 3 2 1 De binnengekomen reacties zijn samengevat en gesorteerd naar onderwerp. Om te beginnen:

- Durven instanties de waarheid te vertellen? Gezondheid
Is er een relatie?

- Is er een aantoonbaar verband tussen elektromagnetische straling en de gezondheid van mensen die vlak bij hoogspanningslijnen wonen?
- Is dat voor kinderen anders dan voor volwassenen? Mogelijke klachten

- Veroorzaken hoogspanningslijnen vermoeidheidverschijnselen, rugklachten, hoofdpijn, meer kans om ziek te worden?

314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 18


- Kan mijn ziektebeeld "elektro ­ overgevoeligheid" zijn?
- Is het zinvol een medisch onderzoek te ondergaan? Betaalt de overheid dat?

Gevolgen

- Moeten wij verhuizen, ja of nee? (bij mensen die verhuisd zijn, zijn de klachten over).
- Als er een gevaar is voor de gezondheid; wat kan dan tegen dit gevaar gedaan worden?

- Wat doen de gemeente Zaanstad, de provincie en de rijksoverheid? Materiële schade

- Vermindert de waarde van de woning door (bekendheid over) de gevolgen van hoogspanningslijnen?

- Zo ja, wie dekt die schade?

- Door plakken sneeuw, ijspegels en grote regendruppels beschadigen dak en dakgoot. Wie betaalt dat?
Overige vragen
Beleid

- Waarom wordt het beleid: geen nieuwbouw onder hoogspanningslijnen terwijl de huidige bewoners wel blootgesteld worden aan de gevaren?
- Waarom geen school bouwen die wel gepland was (Westerwatering, Zaandam)?
- Zijn er regels over afstanden?

- Gelden die ook in andere landen?
Acties

- Kan er iets geplaatst worden zodat de straling de grond in gaat?
- Moet je dwars op de draden slapen?

- Kunnen de draden niet onder de grond?
De andere kant

- Geen behoefte aan informatie. Ik heb in bovengenoemd pand vanaf 1939 in goede gezondheid gewoond met vrouw en 7 kinderen.

- Het is mij bekend dat er bewoners van de Texelstraat, waarin ik woon, in de zeventiger jaren zich bezorgd maakten over de vermoede straling (?) van de hoogspanningslijnen. Er zijn mij geen gevallen bekend dat de gezondheid in mijn buurt te lijden heeft gehad van deze elektriciteitdistributie. Wel was er oorspronkelijk hinder voor de radio- ontvangst. In mijn straat woonden en wonen mensen die er vanaf de bouw (1939) woonden tot op hoge leeftijd (tot 95 jarige leeftijd). Ik woon hier sinds 1949. Ik meen dat er, gezien de vermoede (?) hinder van deze hoogspanningslijnen, in de toekomst bij nieuwbouw van woonwijken rekening mee moet worden gehouden. Overigens willen we toch al onze elektrische apparatuur graag behouden.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 19

Bijlage 5: Verslag van de bijeenkomst

Verslag pilot-bijeenkomst `Burgers over Hoogspanningslijnen' Zaandam, 25 augustus 2004
Aanwezig: 12 bewoners van Zaandam,
De heer van Aernsbergen en mevrouw Defini van VROM, De heer Pruppers van het RIVM,
De heer Korbee en mevrouw Hovelynck van Korbee & Hovelynck. Inleiding
Inleiding voorzitter
Mw. Hovelynck heet alle bewoners welkom. Zij vertelt wat het doel van deze avond is en waarom deze groep mensen daarvoor is gekozen.
Het ministerie van VROM vindt het belangrijk om goede informatie aan burgers te verstrekken. VROM is nu bezig met het bepalen van beleid voor het wonen in de buurt van hoogspanningslijnen en wil aansluiten bij wat de burger beweegt. De aanwezigen zijn geselecteerd omdat zij ervaring hebben met `leven met hoogspanningslijnen'. Vanavond wordt eerst de actuele kennis over risico's van het wonen in de buurt van hoogspanninglijnen gedeeld, daarna wil VROM graag horen aan welke informatie de aanwezigen behoefte hadden of hebben, waar deze informatie gevonden is en waar men die bij voorkeur in de toekomst wil aantreffen.
Het programma voor vanavond bestaat uit de volgende onderdelen:
· Presentatie RIVM over hoogspanningslijnen en risico's;
· Presentatie VROM over de beleidsopties ten aanzien van hoogspanningslijnen en risico's;

· Advies aan VROM over burgerparticipatie en hoogspanningslijnen. Maar eerst inventariseert de voorzitter de vragen die de aanwezigen nu hebben over hoogspanningslijnen en risico's en de verwachtingen die zij over vanavond hebben. Voorstelrondje
Alle aanwezigen noemen hun naam en spreken hun verwachtingen over deze avond uit. Rondje: verwachtingen van vanavond

· De nieuwbouw van een basisschool is onverwacht niet doorgegaan, maar de bestaande bebouwing blijft staan, dat is vreemd. Wat valt er te weten over hoogspanning? Zijn hoogspanningslijnen gevaarlijk?

· Hoeveel volt gaat er door de lijnen? Iemand woont op 40 meter van een spoorlijn waarover ook elektriciteit gaat, beïnvloeden de spoorlijn en hoogspanningslijnen het gebied? Haar dochters hebben regelmatig pijnen en ze zijn allemaal regelmatig erg statisch geladen. Heeft het zin een aardplug in de grond te slaan? Is het beter om haaks op de richting van de lijnen te slapen? Hoe zit het met mogelijke waardevermindering van het huis? Kan iemand met een pacemaker daar wel wonen?
· Jaren geleden is al een foldertje over hoogspanningslijnen uitgegeven door de GGD. Vorig jaar kwam een VROM-rapport uit over een mogelijke relatie met leukemie. Er zijn toen vragen gesteld aan B&W over mogelijke gevaren. B&W verklaarde het beleid van het Rijk te volgen. Het is goed dat VROM deze avond organiseert, maar de vraag rijst wat de directe aanleiding is. Waarom deze kleine groep?
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 20


· In de wijk is iemand verhuisd op medisch advies. Na de verhuizing waren alle klachten weg! Een aanwezige heeft dezelfde klachten en is dus heel geïnteresseerd in het onderwerp. Maar hij had wel verwacht dat er vooraf wat informatie (onderzoeksrapport of iets dergelijks) toegestuurd zou worden zodat hij zich een beetje had kunnen voorbereiden. Zijn echtgenote heeft zelf veel hoofdpijn, maar er is geen oorzaak voor te vinden. Ze hebben twee kinderen en zijn daarvoor wel bezorgd.
· Een aanwezige zit hier om meer informatie over hoogspanningslijnen te krijgen. Hij vindt ook dat van te voren informatie had moeten worden toegestuurd. Twijfelt aan reden voor deze avond: als er iets aan de hand is kun je toch beter direct ingrijpen en communiceren, toch niet eerst zo'n kleine bijeenkomst?
· Een ander woont bijna onder de hoogspanningslijnen. Velen in de buurt zijn vermoeid en zij maakt zich zorgen. Er zitten nu al een school en een kinderdagverblijf onder de hoogspanningslijnen. Waarom is de bouw van een nieuwe school op die plek dan afgeblazen? Worden we dom gehouden, weet VROM soms al meer dan men wil zeggen? Voorbeeld: autoruiten bevriezen in de straat onder de draden nooit! En waarom zit hier geen vertegenwoordiger van de school of het kinderdagverblijf?
· Een ander woont er al 16 jaar. Dacht toen dat het wel zou meevallen met mogelijke gevaren van hoogspanningslijnen. De laatste jaren zijn er wel gezondheidsklachten, maar als je 50 bent is dat niet bijzonder. Hij kwam er achter dat jongere buren dezelfde klachten hebben. Hij is hier om te horen wat wel en niet waar is: de toekomst van de kinderen vindt hij belangrijk. Waarom zijn de resultaten van het al genoemde VROM- onderzoek nooit gepubliceerd? Wat kwam er uit dat onderzoek en waarom horen wij daar niets over? Er wordt veel onder de mat geveegd ... en die mat ligt nu al erg hoog!
· Eén van de aanwezigen is sinds twee jaar ziek, daarvoor nooit. Is nu volledig afgekeurd. Klachten: fybrologie en elektro-allergie. Haar kind van 6 heeft sinds kort darmklachten. Ze zijn van plan te verhuizen naar een gezondere plek, het huis staat al te koop. Zij is hier om meer informatie te krijgen en te achterhalen op wie eventuele kosten, zoals waaardevermindering van het huis, te verhalen zijn. Zij heeft via diverse websites inmiddels al veel informatie gevonden over hoogspanningslijnen en gezondheidsrisico's (via o.a. het Meldpuntennetwerk Gezondheid en Milieu). Mevrouw gaat er van uit dat haar klachten veroorzaakt zijn door de combinatie van hoogspanningslijnen, spoorlijn en UMTS-masten.

· Haar echtgenoot (ook aanwezig) deed vroeger veel aan sport, maar is tegenwoordig vaak moe en futloos en wil meer weten over hoogspanningslijnen. Ook hij vraagt zich af wat de reden is om nu deze bijeenkomst te houden.
· Een andere aanwezige heeft zelf geen gezondheidsklachten, maar ervaart wel dat heel regelmatig film- en fotoapparatuur vanzelf begint in- en uit te zoomen. Dat zou natuurlijk ook met medische apparatuur (pacemakers, insulinepompen, etc.) kunnen gebeuren! Zij vraagt zich af waarom hier geen mensen uit Westzaan of Kogerveld zijn. Ze hoopt dat als er wat uit deze avond komt, er ook wat mee gedaan zal worden. Ze vreest voor `achteruitgang' van de buurt (door dalende huizenprijzen) als mensen vertrekken vanwege hoogspanningslijnen.

· De volgende aanwezige wist niets van alle klachten die vanavond worden verteld en kwam hier vooral om informatie over hoogspanningslijnen. Maar hij vraagt zich nu wel af wat er gebeurt als de spanning in hoogspanningslijnen wordt verdubbeld: verdubbelt het aantal klachten dan ook?
Vragen en bijbehorende antwoorden uit deze eerste ronde (V=Vraag, A=Antwoord) V: Hoeveel Volt staat er op deze hoogspanningslijnen? A: Op dit moment 150 kV (kilovolt), maar ze zijn geschikt gemaakt voor 380 kV, dus dat zal er te zijner tijd ook wel op komen te staan.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 21

V: Wie kun je er op aanspreken als de spanning verhoogd wordt, is er een formele inspraakprocedure?
A: De gemeente is alleen aan te spreken op het eventueel verlenen van een vergunning voor plaatsing van een mast. Zodra die er staat moet waarschijnlijk de eigenaar van de mast benaderd worden over eventuele spanningswijzigingen. Dhr. van Aernsbergen legt naar aanleiding van deze eerste ronde uit wat het doel en de aanleiding van de avond is. Hoogspanningslijnen komen regelmatig ter discussie, staatssecretaris van Geel wil die discussie nu eindelijk eens afronden. Er worden nu gesprekken gevoerd over beleidsopties met provincies, gemeenten, maatschappelijke organisaties, etc. En tegelijk bekijken we de communicatie met en naar burgers. Het doel van deze pilot vanavond is om te achterhalen wat er bij burgers leeft en hoe we informatie het best kunnen overbrengen. Het is een proefproject en juist bewust kleinschalig gehouden. U bent benaderd omdat u in de buurt van hoogspanningslijnen woont en dus bekend bent met de materie.
Wat straling betreft: er zijn veel soorten straling, maar vanavond gaat het om magnetische velden veroorzaakt door hoogspanningslijnen. Het gaat niet om radioactieve straling (net zomin als UMTS-straling trouwens). De magnetische velden hebben een frequentie van 50 Hz (hertz).
Eén van de aanwezigen meldt dat hij er weliswaar begrip voor heeft dat deze keuze gemaakt is, maar denkt toch dat een groter gezelschap voor dit doel geschikter was geweest.
Deel 1: Informatie over hoogspanningslijnen en risico's Presentatie RIVM
Zie bijlage voor de presentatie.
Vragen en reacties naar aanleiding van de presentatie (V=Vraag, A=Antwoord V: Soms gaat het bij vochtig weer wel eens knetteren bij de hoogspanningslijnen. Is dat vuil? Kan dat naar beneden vallen?
A dhr. Pruppers: dat zijn elektrische ontladingen, bij zijn weten komen er geen deeltjes bij vrij.
V: Een Engelsman schreef laatst iets over ionen die de veroorzakers van leukemie konden zijn [in het kort: fijn stof in de lucht wordt volgens die theorie onder invloed van ionen statisch en dat komt in de longen].
A dhr. Pruppers: Dat was Dennis Henshaw, maar hij staat redelijk alleen in zijn mening, je zou volgens zijn theorie eerder longkanker dan leukemie verwachten. Het is bovendien slechts één van de theorieën die inmiddels zijn geopperd. V: Waarom zo weinig aandacht voor volwassenen en kanker. A dhr. Pruppers: Er zijn vele soorten kanker en die zijn allemaal in de onderzoeken aan bod gekomen, maar er is alleen een statistisch significante relatie gevonden met leukemie bij kinderen. Er is in alle onderzoeken dus geen relatie gevonden tussen hoogspanningslijnen en andere vormen van kanker en ook niet bij volwassenen. Dhr. van Aernsbergen vult aan dat er onderzoek naar allerlei relaties met gezondheidsklachten is geweest, maar dat er tot nu toe echt niets anders gevonden is dan de statistisch significante relatie tussen hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen.
V: Van de mensen in onze straat die zijn overleden, is een groot deel overleden aan een vorm van kanker. Dat kan toch geen toeval zijn? Onderzoek dat eens! A dhr. Pruppers: Een dergelijk onderzoek is al eens uitgevoerd, maar uiteindelijk moest toch geconcludeerd worden dat het voor 95% zeker ging om toeval.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 22

V: Het verband tussen bodemvervuiling en gezondheidsklachten werd vroeger ook niet gelegd (en is ook nooit gevonden).
V: Hoe zit het met de elektriciteit bij het spoor? A dhr. Pruppers: dat is gelijkspanning en veroorzaakt daarom een statisch magnetisch veld en geen 50 Hz magnetisch veld zoals bij hoogspanningslijnen. Over een mogelijk interactie-effect tussen hoogspanningslijnen en spoor is hem niets bekend. Dhr. Pruppers meldt dat hij op dit moment bezig is met een rapport voor het Ministerie van VWS over elektrohypersensitiviteit, maar tot nu toe daarbij geen oorzakelijk verband met hoogspanningslijnen tegen is gekomen. Hij oppert dat er ook geen oorzakelijk verband hoeft te zijn, er kunnen meer en andere oorzaken van de gemelde klachten zijn. Bovendien worden klachten door artsen lang niet altijd herkend, waardoor onderzoek soms (ten onrechte) geen verband aan het licht brengt. Tenslotte hoeft niet iedereen in dezelfde omstandigheden dezelfde klachten te krijgen.
Mw. Delfini legt uit dat de diagnose van leukemie relatief eenvoudig is en zeker bij kinderen. Dat kan een reden zijn dat de relatie tussen hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen wel is gevonden en andere relaties (nog) niet. Het is geen onbegrip bij onderzoekers, `vage' klachten bij volwassenen zijn gewoon erg moeilijk met zekerheid te relateren aan oorzaken.
Dhr. van Aernsbergen vult aan dat kanker inmiddels de oorzaak is van een derde van alle sterfgevallen, ook zonder hoogspanningslijnen in de buurt. De voorzitter vat samen:

· er is al veel onderzoek gedaan.

· niet alles is bekend over gezondheidseffecten van hoogspanningslijnen.
· er is wel een wens om extra onderzoek te doen, maar het is erg moeilijk om dat goed te doen.
De voorzitter wil starten met het volgende programma onderdeel (informatiebehoefte en informatiezoekgedrag), maar al snel komt de vraag naar de toch niet gebouwde lagere school weer op. Aanwezigen willen graag weten welke reden daar achter zit, wie dat besloten heeft en vooral waarom dat stil gehouden wordt. De voorzitter stelt daarom voor dan nu eerst van VROM te horen welk beleid gevoerd gaat worden. Die programmawijziging heeft algemene instemming. Deel 2: Beleidsopties risico's en hoogspanningslijnen Presentatie VROM
Zie bijlage voor de presentatie.
Vragen en reacties naar aanleiding van de presentatie (V=Vraag, A=Antwoord V: Waarom wordt er geen beleid overwogen voor bestaande situaties, is dat echt alleen vanwege de kosten-baten verhouding? Worden we hier niet `gebruikt' om te polsen hoe VROM moet communiceren bij nieuwe situaties? A dhr. van Aernsbergen: Het is voor VROM echt alleen een afweging van de maatschappelijke kosten en baten: De politiek vindt het niet realistisch om in het geval van bestaande situaties zoveel geld te investeren in het oplossen van een probleem dat èn misschien niet bestaat èn dan nog slechts zeer kleine aantallen slachtoffers zou besparen.
V: Wat gebeurt er met de huizenprijzen in bestaande situaties als bekend wordt dat er voor nieuwe situaties aangepast beleid komt? Huizen in bestaande situaties worden dan `besmet', ook al is er misschien niets aan de hand.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 23

A dhr. van Aernsbergen: Van de (rijks)overheid mag niet verwacht worden dat kennis over relaties tussen hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen binnenskamers wordt gehouden vanwege vermoedelijke effecten op huizenprijzen. Dan zou de overheid erg onbetrouwbaar worden.
V voorzitter: heeft iemand een suggestie voor dit dilemma van de overheid? Dit levert verschillende reacties op.
A: Dat er over beleid voor nieuwe situaties wordt nagedacht is prima, maar nu wordt er dus over onze, bestaande, situatie heen gewalst. Het protocol van de overheid is toch altijd om burgers te beschermen en dus dingen stil te houden. Men weet dus meer dan verteld wordt. De politiek zal het belachelijk vinden om in de 0,4 microtesla-zone niet te bouwen. Het is ongeloofwaardig dat er in ruim 20 jaar onderzoek naar gezondheidseffecten van hoogspanningslijnen helemaal niets is gevonden. Dhr. van Aernsbergen legt uit dat sommige onderzoeken wel en andere niets opleverden. Juist daarom hebben twee vooraanstaande onderzoekers in 2001 besloten de wetenschappelijke studies te beoordelen waarbij alle goed onderbouwde onderzoeken `bij elkaar opgeteld waren'. Hieruit bleek dat er inderdaad sprake was van een statistisch verband. Dat is nu de stand van zaken.
Mw. Delfini: in de laatste jaren wordt steeds meer aandacht gegeven aan andere effecten en `vage klachten'. Epidemiologisch onderzoek hiernaar heeft niet zoveel zin in Nederland want Nederland is erg klein om statistisch significante uitkomsten te krijgen. Dit soort onderzoeken duren altijd lang, daarom kun je er nu nog niets over zeggen. Er is ook wel laboratorium onderzoek verricht op zoek naar een mogelijk oorzakelijk verband, maar dat heeft tot nu toe niets opgeleverd.
De voorzitter vat de standpunten samen:

· U heeft klachten die hier erkend worden;
· Er wordt in onderzoeken tot nu toe geen sluitend bewijs gevonden;
· U heeft kritiek op het onderscheid tussen nieuwe en bestaande bebouwing in de beleidsvoornemens.
Een aanwezige zegt dat als hij al klachten zou krijgen, niemand (ook hij niet) de link met hoogspanningslijnen zou leggen. Bij dit soort bijeenkomsten zou een arts moeten zitten, die kan iets over diagnostiek en zijn ervaringen vertellen. Een ander geeft toe dat hij ook wel een beetje bezorgd is, maar tegelijk beseft dat deze avond georganiseerd is omdat de minister destijds vond dat er alleen al uit voorzorg iets moest gebeuren. Hij sluit zich verder aan bij de eerder gedane suggestie geen specifiek beleid te maken voor nieuwe situaties, omdat anders ook zijn huis minder waard wordt. Wat hem betreft moeten er dus ook nieuwe scholen onder hoogspanningslijnen gebouwd kunnen worden, waar hij zijn kinderen ook gewoon naar toe zou laten gaan. Hij vindt over het algemeen dat de informatie die hij vanavond gehoord heeft, alle verhalen tot normale proporties terugbrengt. Waar een ander nooit meer een huis onder een hoogspanningslijn zou kiezen, telt voor deze deelnemer vooral de aard en de ligging van het huis. Overige opmerkingen naar aanleiding van het beleid van VROM:
· Toen de hoogspanningslijnen er kwamen kregen we een bedrag uitbetaald. Maar toen besloten werd de spanning te verhogen kregen we niets.
· Laat beleid niet aan gemeenten over, anders krijg je willekeur. Dat laatste wordt door de aanwezigen ook als voornaamste conclusie op flap-overs met beleidsopties geplakt.

314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 24

Deel 3: Advies aan VROM over burgerparticipatie en hoogspanningslijnen De aanwezigen wordt gevraagd suggesties te doen voor toekomstige communicatie.

Internet wordt genoemd, maar enkelen zeggen dat dat niet voldoende is. De overheid mag hier best actief over communiceren, maar dan wel over alles (niets achter houden). Dat roept meteen de discussie op of er wel een onderscheid gemaakt moet worden tussen degenen die in de buurt van hoogspanningslijnen wonen en anderen: iedereen verhuist wel eens een keer.
Iemand vraagt zich hardop af wanneer er gecommuniceerd zou moeten worden. Hij noemt weer het voorbeeld van de toch niet gebouwde school: voordat dat gebeurde was hij niet zo geïnteresseerd in hoogspanningslijnen, maar sinds die tijd wil hij er meer van weten. Als er toen informatie was gegeven over de beslissing en de beweegredenen, was er veel onrust voorkomen. En dan had je daarna eenvoudig kunnen verwijzen naar websites, folders bij de bibliotheek, etc.
Een ander beaamt deze gedachte, maar voegt er aan toe dat burgers zichzelf ook wat mogen verwijten als het gaat om initiatief nemen bij het verkrijgen van informatie. Hij verwijst naar de relatief lage respons op de uitnodiging voor deze avond. Iemand meldt dat er enkele weken terug op RTV Noord-Holland interviews werden uitgezonden met mensen die bij hoogspanningslijnen woonden en die deden heel nuchter. Maar door de uitnodigingsbrief van VROM voor deze avond schrok zij toch: is er dan wel iets aan de hand?
De voorzitter vat samen dat VROM er in ieder geval voor moet zorgen dat informatie beschikbaar is en gevonden kan worden. Over de vraag hoe actief je welke informatie moet verspreiden, komt vanavond geen eenduidig antwoord. Afronden: zijn verwachtingen aan het begin uitgekomen en vragen beantwoord? Ten slotte komt de voorzitter terug op de verwachtingen die aan het begin van de avond zijn geuit.

· Waarom is die school nu niet gebouwd? Gewoon uit voorzorg.
· Zijn zorgen weggenomen? Bij sommigen wel, bij anderen niet.
· Zijn hoogspanningslijnen gevaarlijk? Iemand meldt dat de veldsterkte bij haar huis is gemeten (1300 nanotesla = 1,3 microtesla), maar ze vraagt zich af of iemand daar iets mee kan: verzekering? Overheid? Onderzoekers? Volgens dhr. Pruppers kunnen wetenschappers op basis daarvan geen aanbevelingen doen.
· Moet ik een aardplug laten slaan? Over gunstige effecten op de gezondheid daarvan bestaat geen wetenschappelijk gevalideerd onderzoek.
· Kan apparatuur gestoord worden? Volgens mw. Delfini kunnen apparaten gaan storen onder invloed van elektromagnetische velden van zenders. Er zijn Europese afspraken gemaakt over de mate waarin apparaten gevoelig mogen zijn (elektromagnetische compatibiliteit). Aan medische apparatuur worden extra eisen gesteld. Maar er is in dit verband geen relatie met hoogspanningslijnen bekend.
· Is er inspraak bij aanpassingen aan hoogspanningslijnen? Dhr. van Aernsbergen meldt dat er geen andere vergunning nodig is als je de spanning op een hoogspanningslijn wilt verhogen en de bestaande masten en draden kunt gebruiken. Dan is er dus ook geen inspraakmogelijkheid. Wel als er nieuwe masten moeten worden geplaatst vanwege de spanningsverhoging. In dat geval moet de gemeente een bouwvergunning verlenen en eventueel het bestemmingsplan aanpassen. Hiervoor bestaan inspraakprocedures. Eén van de aanwezigen gaat uitzoeken of de spanning al verhoogd is, zo nee wanneer dat verwacht wordt en bij wie men moet zijn om daartegen te protesteren. Zij zal deze gegevens doorgeven aan alle aanwezigen.
314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 25

Eén van de aanwezigen vindt dat deze avond anders is geweest dan in de brief werd aangekondigd. Hij had verwacht dat hij iets zou horen over wat hij, in de bestaande situatie, kan gebruiken. De voorzitter wijst er nog even op dat dat aanvankelijk inderdaad de bedoeling was, maar dat naar aanleiding van opmerkingen van diezelfde persoon het programma vanavond is gewijzigd. De aanwezige stelt toch voor om in een eventuele volgende bijeenkomst te benadrukken dat het vooral over `beleid bij nieuwe situaties' zal gaan.
Mw. Delfini verduidelijkt dat de gedachte was bij het opstellen van de uitnodigingen voor deze pilot dat je juist mensen nodig zou hebben die in zo'n (bestaande) situatie zitten. Dhr. Pruppers vult aan dat voorlichting voortaan misschien juist vooral moet gaan over bestaande situaties.
De voorzitter sluit af onder dankzegging aan alle aanwezigen en met de volgende afspraken:

· het verslag wordt toegestuurd aan alle aanwezigen, die een week de tijd hebben om te reageren. Indien er veel wijzigingsvoorstellen zijn, krijgt iedereen een nieuw verslag;
· het (eventueel gewijzigde) verslag wordt vervolgens ook aan andere belangstellenden gestuurd;

· de namen van aanwezigen worden niet in het verslag opgenomen;
· in het verslag worden de adressen van de websites opgenomen waar allerlei onderzoeksrapporten te vinden zijn:

- RIVM Rapport 610050007: Magnetische velden van hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen;
www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/610050007.html, 2001
- RIVM Rapport 610150001: Woningen bij bovengrondse hoogspanningslijnen in Nederland;
www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/610150001.html, 2002
- RIVM Rapport 610150004: Plannen voor nieuwbouwwoningen bij bovengrondse hoogspanningslijnen;
www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/610150004.html, 2003
- VROM-Dossier Hoogspanningslijnen, Publicaties: www.vrom.nl/pagina.html?id=9490


314 - BURGERS OVER HOOGSPANNINGSLIJNEN; EEN PILOT PAGINA 26

vrijdag 24 december 2004