Den Haag, 5 oktober 2004
Bijdrage van Ferd Crone (PvdA) aan de Algemene Financiële Beschouwingen
De politieke boodschap: als je andere keuze's maakt heb je zelfs geld over
Het kabinet schetst de situatie als onvermijdelijk: het gaat slechter en dan moet je bezuinigen en lasten verzwaren. Daarna komt het economisch herstel, mede omdat structurele maatregelen worden genomen. Het CPB daarentegen wijst tevens op de nadelen van dit beleid: het procyclische karakter van de bezuinigingen en lastenverzwaringen die de economie in de achterste rijen van Europa houden. Bovendien wordt door het CPB en steeds meer anderen gewezen op het ontbreken van vertrouwen bij consumenten en investeerders waardoor de bestedingen achterblijven en de besparingen zelfs toenemen.
Het vertrouwen is zo slecht omdat het kabinet veel maatregelen neemt die de mensen in de toekomst met (veel) hogere lasten zullen opzadelen, van afschaffen prepensioen en privatisering van grote delen van de zorg, tot hogere onderwijskosten, vermindering van de WW en WAO, en vermindering van sturing in de huur- en koopmarkt. Het is dan rationeel dat burgers sparen voor onzekere tijden. Daarenboven heeft het kabinet met vrijwel alle maatschappelijke groepen slaande ruzie, niet alleen met vakbonden maar ook met gemeenten, met het onderwijs, de cultuur en nu ook met het MKB. Ten slotte behandelen de ministers de burgers als kleine kinderen, "ze begrijpen het niet" (we leggen het nog een keer uit), en bovenal wordt mensen een gebrek aan werklust, middelmatigheid en kwaliteit (Brinkhorst!) aangepraat. Zoals Roel Pieper en Marcel van Dam stellen: hoe kun je mensen inspireren en motiveren als je ze eerst demotiveert?
Er zijn hierop twee antwoorden mogelijk.
Er zou ten eerste minder kunnen worden bezuinigd door van een hoger financieringstekort uit te gaan. Dat is de klassieke (Keynesiaanse) reflex die populair is in linkse kringen, waaronder veel van onze Europese zusterpartijen. Er is ook nog ruimte voor, zelfs onder de grens van het Stabiliteitspact (3%). Op zichzelf zal dit echter niet tot een groeiimpuls leiden als niet tegelijkertijd het vertrouwen wordt hersteld. Men zal bij lastenverzwaring evenzeer extra sparen, zolang de toekomst onzeker blijft. We zien dat in landen als Duitsland waar een hoger financieringstekort niet heeft geleid tot hogere groei.
Een tweede aanpak is dan ook noodzakelijk. Het beleid moet naar inhoud meer perspectief bieden zodat burgers en bedrijven weer gaan besteden. Vandaar onze alternatieven voor verlaging van loonkosten, voor prepensioen, de woningmarkt en de kenniseconomie.
Het beste zou zijn beide antwoorden te combineren: een vertrouwenwekkend beleid geeft de ruimte om met het financieringstekort wat losser om te gaan.
We laten in onze Beterbegroting zien dat zo'n beter beleid goed mogelijk is:
- een kleiner financieringstekort: dus burgers hoeven niet bang te zijn voor potverteren op de korte termijn waarvoor later de belastingen weer omhoog moeten (staatsschuld als uitgestelde belastingverhoging),
- lastenverlichting voor het bedrijfsleven (700 mln), waarmee daadwerkelijk de investeringen en werkgelegenheid ook in de markt omhoog gaan,
- structurele versterking van de incentives op de arbeidsmarkt. Het CPB heeft in een aparte structurele doorrekening laten zien, dat verkleining van de wig, het aanpakken van de armoedeval en versterking van kinderopvang als basisvoorziening de economie structureel versterken.
- Een impuls in de bouw en in zorg en onderwijs: ook dat versterkt de economie op korte termijn, een versterkt vooral ook de lange termijn groeikracht.
- Het arbeidsaanbod neemt toe bij vrijwel al onze maatregelen, en gecombineerd met het oppositievoorstel over prépensioen zal dit ook voor ouderen onder de 65 jaar gelden.
- Er is nog een zeer groot potentieel aan arbeidskrachten onder vrouwen. Groter dan dat onder de oudste werknemers, nu de uittredeleeftijd in Nederland al ruim boven de 62 jaar ligt (prof. P. de Beer). Juist door kinderopvang tot basisvoorziening te maken en werkgevers van de kinderopvangkosten te vrijwaren kunnen vrouwen aan de slag gaan (CPB-doorrekening).
"Weet u wat nu echt dualistisch zou zijn", zo werd op een journalistenpanel op de radio gezegd, "als de coalitiepartijen en kabinet erkennen dat ten minste de betere onderdelen uit de Beterbegroting worden overgenomen. En dan gewoon in een open debat en niet zo dichtgespijkerd als de motie Verhagen/Hofstra". Ik geef toe, het zou pijn doen als u de leuke krenten uit de BG haalt, maar anderzijds het is beter dan niks, dus ga uw gang.........Ik neem dan wel genoegen met het vindersloon.
Waarom heeft het kabinet dit allemaal niet gedaan: natuurlijk weten ze dat dit voor de economie beter zou zijn. Men wil door de crisissfeer er in te houden de burgers bang maken en overtuigen dat het echt onvermijdelijk is om te snijden in de voorzieningen. Maar door dat gepraat raken we in een diepere recessie; het vertrouwensverlies kost onze economie waarschijnlijk meer dan 1% groei.
De analyse onlangs in NRC was dan ook interessant: het zijn allemaal VU-protestanten die nu aan de knoppen zitten (Zalm, Balkenende, De Geus, Donner, alleen Wijn niet, en vele topambtenaren; ik ken er velen, al ben ik van de GemeenteUniversiteit). En dat ademt de geest van de voorbestemdheid, door zuinigheid en soberheid wordt gespaard voor de toekomst. Maar uw optreden is een eenzijdige benadering van fundamentalistisch geloof in de klassieke theorie van de aderlating.
Het sparen moet wél een doel hebben en moet leiden tot investeren. Bovendien: Nederland is al een enorm spaarland. Nederland heeft genoeg geld om te investeren. We zijn nog steeds een rijk land met veel mogelijkheden. Maar u weigert die mogelijkheden te mobiliseren.
En dat is het echte probleem: u bent gevangene van uw eigen politieke dogmatiek dat u de grootste bronnen om te investeren links laat liggen.
De grootste subsidies die de overheid tegenwoordig uitdeelt leiden tot een ongelijke inkomensverdeling en verstoren de markten. Ik noem de onbeperkte aftrek van de hypotheekrente (iemand met een huis van 700.000¤ en een hoog inkomen krijgt een belastingsubsidie van 17.000¤, iemand met een huis van 70.000¤ en een gewoon inkomen moet het doen met 1.400¤). Het heeft de woningmarkt over de kop gejaagd en de economie veel te gevoelig gemaakt voor conjuncturele schokken. Velen hebben al aangetoond, van de DNB, OESO tot Vereniging Eigen Huis en NVB, dat dit stelsel veranderen moet om de renteaftrek voor gewone mensen te redden.
Ook bij de AOW-premies en bij de pensioenpremies worden de lusten en lasten niet eerlijk verdeeld en komen gelukkig steeds meer varianten in beeld om de vergrijzingslasten meer evenredig te verdelen over sterkste en zwakste schouders, zie ook Lans Bovenberg op beide punten. Het profijt is hier niet eerlijk verdeeld tussen arm en rijk en tussen jong en oud.
Is het kabinet bereid op beide terreinen verkennende studies te doen en zonder taboes de problemen aan te pakken? (Motie).
De PvdA is bereid zowel structurele maatregelen in de arbeidsmarkt te nemen, als deze taboes aan te pakken. Het is duidelijk dat we daarmee het vertrouwen van de burgers kunnen herstellen en, zoals gezegd, op basis van vertrouwen in de toekomst zou het verantwoord zijn om zelfs een licht hoger tekort te accepteren. Van Europa mag dit zeker. We komen uit een economische krimp van 0.9% in 2003 en dan staat het Pact een langere remweg toe en mag je zelfs even boven 3% blijven.
Het zal overigens duidelijk zijn dat minister Zalm niet van een hoger tekort uit moet gaan, want dit kabinet heeft het vertrouwen van de burgers verspeeld en dan helpt een hoger tekort de economie ook niet vooruit. Zolang het vertrouwen ontbreekt, zullen mensen en bedrijven niet investeren en consumeren zoals hiervoor al is betoogd.
Komen er nieuwe tegenvallers en extra bezuinigingen of zijn de Zalm-regels nu helemaal overboord gezet?
Is de begroting van Zalm eigenlijk wel zo solide? Hij gaat uit van optimistische groeiverwachtingen: 2.5% in 2006 en 2007. Desondanks blijft het structurele financieringstekort hangen op ca. 1.2% en het feitelijke tekort zelfs op 2%, ver van de afgesproken 0.5%. Dat kan dus twee keer mis gaan:
- als de groei achter blijft moet extra worden bezuinigd,
- om het regeerakkoord te halen moet sowieso extra worden omgebogen,
- en dan zit er nog een groot gat in de afschaffing van de fiscale voordelen van het prepensioen: mensen zullen het fiscaal begunstigd sparen voor het prepensioen verplaatsen naar fiscaal begunstigd sparen voor het ouderdomspensioen (in het Witteveen-kader zit nog veel ruimte want je mag tegenwoordig tot 100% sparen) en voor de levensloopregeling. Dat betekent dat de bezuiniging van 1.3 mld niet wordt gehaald en het tekort dus verder oploopt
Bezien we dan de Motie Hofstra. Inderdaad is dat natuurlijk helemaal geen antwoord op de maatschappelijke onrust want 80% gaat over het grijs kenteken.
Vanuit de Zalmsystematiek, vraag ik de minister, is dit een wonderlijk pakket: er worden belastingen verhoogd om uitgaven te financieren. Is de scheiding van inkomsten en uitgaven weg? Hadden we nog maar de rust van een trendmatig Zalmbeleid!
Inhoudelijk vraag ik uw reactie op de volgende kritiekpunten:
- dit is een pakket van ontgroening: hoe zal het kabinet de doelstellingen van het terugdringen van vuile emissies halen? Naast de grijskentekenschuif is bijvoorbeeld de verlaging van de Energie-investeringsaftrek een slecht signaal,. Ik zou juist verdere vergroening bepleiten en zal dat bij de behandeling van het belastingplan herhalen. Ik zal bij die gelegenheid ook ingaan op de accijnsverlaging voor biobrandstoffen.
- Er komt een vrijstelling in de IOAW voor 50-55 jarigen voor het eigen huis. Maar blijft dan het overige vermogen ineens buiten de vrijstelling? Wordt alimentatie dan ineens gekort op de uitkering? En inkomsten uit kamerverhuur? En schadeloosstellingen van verzekeringen etc.? Zo ja, vraag ik ook aan het CDA, was dat de bedoeling? En is het juist dat daarmee sparen wordt ontmoedigd? En is daarmee de basis weggeslagen onder levensloop en vergelijkbare spaarpotjes?
- Opnieuw worden politieke keuze's ontlopen en gaat er weer een efficiencykaasschaaf over de departementen en ZBO's. Is dat niet een beetje laf en is het wel solide en realistisch om efficiencymaatregel op efficiencymaatregel te stapelen?
Economische groei
De economische groei heeft te lijden gehad van hoge loonkosten, zeker. Maar er is méér, er zijn ook andere oorzaken van de recessie die het kabinet zelf heeft veroorzaakt:
o De enorme overheidsbezuinigingen (loonstop, ontkoppeling, lastenverzwaringen, minder bestedingen van de overheid);
o De forse deuk die het kabinetsbeleid in het consumentenvertrouwen heeft geslagen;
o De ingezakte woningbouw.
Dat de groei nu weer wat aantrekt komt vooral door de toename van de export als gevolg van de groei van de wereldhandel. Het verhaal dat alles goed komt als de loonkosten fors omlaag gaan en we allemaal 40 uur per week werken klopt dus niet.
In de woorden van het CPB (dat als oorzaken ook wijst op boekhoudschandalen, Sars en Irak): "Tenslotte werkten de aanvullende bezuinigingen en lastenverzwaringen procyclisch" (MEV 2005, p. 32).
En: "vooralsnog lijkt de stemming onder burgers en bedrijven (meer) bepaald te worden door onzekerheid over de gevolgen van de diverse maatregelen voor de eigen situatie, een onzekerheid die mede gevoed wordt door de spanning tussen het kabinet en de sociale partners" (p.37).
Het komt zelden voor dat het CPB zich zo duidelijk uitlaat over de economische schade van kabinetsbeleid.
De feiten zijn als volgt:
Bijdrage aan groei BBP in %-p
2002
2003
2004
2005
Consumptie
0,1
-0,4
---
---
Woningbouw
-0,2
-0,2
---
---
Bedrijfsinvesteringen
-0,7
-0,4
---
---
Overheidsbestedingen
1,0
0,4
---
---
Export
0,3
-0,3
---
---
Totaal
0,6
-0,9
1 ¼
1 ½
Bron: MEV 2005, p. 17
Bezuinigingen op onderwijs
Het volume van de uitgaven voor de sector onderwijs neemt weliswaar toe, maar dat betreft leerlingenaantallen en andere uitgaven. Daaronder liggen bezuinigingen en intensiveringen die per saldo negatief zijn. (zie antwoord op vraag 73: netto bezuiniging 156 mln, daarnaast bezuinigingen voor scholingsaftrek e.d. van 500 mln, totaal bezuinigen op de kenniseconomie meer dan 600 mln).
Hoewel D66 dat steeds ontkent, is het zaak dit helder bloot te leggen. De kinderhand is gauw gevuld, D66 neemt genoegen met 67 mln uit de Motie-Hofstra.
Motie om méér geld voor onderwijs te bepleiten (Tegenbegroting).
Verzilvering
De belasting kent heffingen en heffingskortingen. Omdat de Belastingdienst niet uitbetaalt, heeft degene die meer korting dan heffing heeft een verzilveringsprobleem. Dat begint inmiddels grote vormen aan te nemen: in 2005 gaat het om 91 miljoen euro en zeker 200.000 personen. Daarbij is de Wajong-korting nog niet opgenomen (geen gegevens beschikbaar).
Voor koopkrachtreparatie van de ouderen in 2005 heeft het kabinet gekozen voor een zeer kostbare verhoging (152 mln) van de bruto AOW met 60 euro per jaar voor alle 2,2 mln AOW-ers. Een vergelijkbare - veel goedkopere - verhoging voor alleen ouderen zonder of met een klein pensioen is vanwege de verzilveringsproblematiek niet mogelijk.
"AOW-paren zonder aanvullend pensioen hebben standaard in 2005 een verzilveringsprobleem", schrijft minister Zalm in de antwoorden op vragen over de Miljoenennota 2005 (antwoord op vraag 87).
We constateren hier dus dat het fiscale instrument voor koopkrachtcorrecties te bot is geworden. Wilt u binnen een maand aanpassingen voorstellen voor wijzigingen in het Belastingplan 2005? (Motie).
Belastingdruk op bedrijven en internationale concurrentie.
Het kabinet wil het VpB-tarief met 3%-punt verlagen. Een kostbare operatie, temeer daar het kabinet meldt dat de totale belastingdruk binnen alle EU-lidstaten min of meer gelijk is. Jaagt het kabinet de belastingconcurrentie in Europa verder aan?
Daar komt bij dat de Staat door het Bosal-arrest - ondanks reparatiewetgeving - in 2005 60 mln verliest. Dat loopt snel op tot structureel 550 mln vanaf 2010. Nieuwe uitspraken lijken nieuwe tegenvallers te gaan opleveren. Het kabinet beschouwt dit niet als lastenverlichting, maar mij lijkt dat de bedrijven dat wel als zodanig ervaren.
Hoever wil het kabinet gaan om de belasting voor bedrijven te verlagen en is dat wel effectief?
Fraudebestrijding
Een recent rapport van de Algemene Rekenkamer laat zien dat het kabinet achteloos omgaat met de bestrijding van fraude: van fiscale fraude en fraude in de sociale zekerheid kan nog steeds niet worden aangetoond dat deze altijd wordt bestraft.
Uit het rapport blijkt dat ministers met de beschikbare informatie geen goed antwoord kunnen geven op de vraag wat de resultaten van de fraudebestrijding zijn en of die resultaten verbeteren. De voornaamste tekortkomingen, waarop de Algemene Rekenkamer al in 2000 wees, zijn maar voor een deel weggewerkt.
De uitkomsten van het onderzoek laten zien dat fraudebestrijding bij dit kabinet een lage prioriteit geniet. Waarom wel bezuinigen op zorg en onderwijs en niet het geld halen bij de grote fraudeurs?
Hypotheekrenteaftrek
Het taboe op de discussie over de hypotheekrente heerst alleen nog bij de coalitiepartijen. De rest van de samenleving vindt dat er iets moet gebeuren. Het hoeft van ons niet snel, en zeker willen we bestaande contracten respecteren. We boeken er in onze Beterbegroting ook nog niks voor in. Maar regeren is vooruitzien; daarom is dit een goed moment om de feiten en oplossingen op tafel te krijgen, bijv. door een Staatscommissie te bepleiten (motie).