Vergrijzing doet inkomensongelijkheid en armoede in Europa licht toenemen
Unequal Welfare States. Distributive consequences of population ageing in
six European countries.
! In vrijwel alle Europese landen vergrijst de bevolking.
Aangezien gepensioneerden gemiddeld minder inkomen hebben dan
werkenden, zal de komende 25 jaar de inkomensongelijkheid in Europa
licht stijgen. Ook de armoede loopt in de meeste landen iets op.
! Indien vanaf 2010 alle EU-landen zouden voldoen aan de
werkgelegenheidsdoelstellingen van het Lissabon-akkoord dan nemen de
inkomensongelijkheid en armoede minder toe. In Frankrijk en Italië zou
zo'n hogere arbeidsdeelname zelfs leiden tot een afname.
! Een beleid waarbij de pensioenen worden verlaagd komt de
financierbaarheid van de sociale zekerheid ten goede, maar doet de
armoede en ongelijkheid in de landen van de EU verder oplopen.
! Als landen de komende jaren maatregelen willen nemen om het sociale
zekerheidsstelsel betaalbaar en tegelijkertijd de effecten op armoede
en ongelijkheid beperkt te houden, lijkt het `Scandinavische model' de
beste keuze. Hierin staat een hoge arbeidsdeelname voorop.
Dit zijn enkele conclusies uit het rapport Unequal Welfare States.
Distributive consequences of population ageing in six European
countries, dat op donderdag 26 augustus jl. is verschenen. De
publicatie kwam tot stand in opdracht van de Europese Commissie en is
een gezamenlijk product van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)
en het Italiaanse Center for Research on Pensions and Welfare Policies
(CeRP) in Turijn. In het rapport gaan de onderzoekers drs. Arjan Soede
(SCP),
drs. Cok Vrooman (SCP), dr. Pier Marco Ferraresi (CeRP) en dr.
Giovanna Segre (CeRP) nader in op de consequenties van de vergrijzing
voor de inkomensongelijkheid en de armoede in zes Europese landen
(Nederland, Duitsland, Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk en
Denemarken). Aan de hand van vier scenario's worden de ontwikkelingen
tot 2025 beschreven voor deze verschillende typen verzorgingsstaten in
Europa. Naast het basisscenario (demografische effecten) zijn er het
participatiescenario (bevordering arbeidsparticipatie), het
pensioen-aanpassingsscenario en het institutionele
hervormingen-scenario (aanpassing afhankelijk van het type
verzorgingsstaat).
Vergrijzing doet inkomensongelijkheid en armoede toenemen
Door de vergrijzing zullen de inkomensongelijkheid en de armoede in de
meeste onderzochte landen licht stijgen. Ouderen hebben over het
algemeen een lager inkomen dan werkenden waardoor wat meer mensen
onder de armoedegrens zullen terechtkomen. Bovendien wordt de
inkomensongelijkheid wat groter omdat gepensioneerden gemiddeld minder
inkomen hebben dan werkenden.
Met name in Denemarken en Nederland zal tot 2025 de
inkomensongelijkheid (Gini-coëfficiënt) stijgen met 4% respectievelijk
3%. In Frankrijk is de stijging het laagste met 1%.
Bij gelijkblijvende omstandigheden zal het armoedepercentage in
Nederland naar schatting stijgen van 10,8% in 2000 tot 11,6% in 2025.
Alleen in Italië zal dit percentage dalen van 18,5% naar 17,6%.
Meer mensen aan het werk heeft positieve effecten
Vrijwel alle landen in Europa kampen met de stijgende kosten van de
sociale zekerheid en de private pensioenen. De financierbaarheid kan
worden verbeterd door meer mensen te laten werken, bijvoorbeeld door
mensen tot op hogere leeftijd te laten doorwerken of de
arbeidsparticipatie van vrouwen te stimuleren. In het
participatiescenario is daarom aangenomen dat alle landen in 2010
voldoen aan de werkgelegenheidsafspraken zoals die in Lissabon in 2000
gemaakt zijn. De doelstelling is dat in dat jaar 50% van de ouderen
tussen 55 en 64 jaar, 60% van de vrouwen en 70% van de totale
beroepsbevolking werkt. Voor Nederland is met name de
ouderendoelstelling relevant, omdat in 2000 38% van de ouderen werkte.
Wanneer meer mensen langer doorwerken bouwen zij meer rechten op en
zal hun pensioeninkomen ook hoger worden. Een dergelijk beleid zou de
vergroting van de inkomensongelijkheid en de stijging van de armoede
kunnen afremmen. In landen als Frankrijk en Italië zou het realiseren
van de Lissabon-doelstellingen zelfs leiden tot een daling van de
inkomensongelijkheid en de armoede.
Verlaging pensioenen vergroot armoede
Een andere mogelijkheid is het verlagen van de pensioenen. Dit beleid
heeft gunstige effecten op de financierbaarheid van het sociale
zekerheidsstelsel, maar negatieve consequenties voor zowel de armoede
als de inkomensongelijkheid. Ouderen krijgen een lager pensioen
waardoor zij sneller onder de armoedegrens terechtkomen.
Tegelijkertijd wordt het verschil in inkomen tussen werkenden en
gepensioneerden groter. In het pensioen-aanpassingsscenario is daarom
gekeken wat de consequenties zijn van het ingezette beleid voor de
hoogte van de pensioenen. Met name in Frankrijk en het Verenigd
Koninkrijk zullen de pensioenen gemiddeld lager worden, waardoor in
deze landen de inkomensongelijkheid en de armoede extra zullen
stijgen. Zo zal in dit scenario het armoedepercentage in het Verenigd
Koninkrijk oplopen van 19,3% in 2000 tot 20,6% in 2025.
Verzorgingsstaten in Europa: vijf typen
Uit een analyse van de kenmerken van de bestaande Europese stelsels
komen vijf typen verzorgingsstaten naar voren. Zo hebben de
Scandinavische landen over het algemeen een sociale zekerheidsstelsel
dat sterk gericht is op het verhogen van de arbeidsparticipatie:
vrijwel alle vrouwen werken full-time en de pensioenleeftijd is
relatief hoog. De Angelsaksische landen (Verenigd Koninkrijk en
Ierland) hebben een stelsel waarin uitkeringen vaak beperkt zijn tot
de noodzakelijkste armoedebestrijding. Ook in een aantal nieuwe
EU-lidstaten (Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije) is het
uitkeringssysteem tamelijk beperkt. De Mediterrane landen (Italië,
Spanje, Portugal en Griekenland) kennen doorgaans een ruimhartig
pensioenstelsel, maar de voorzieningen voor niet-gepensioneerden zijn
nog vrij beperkt. De Continentale landen (Duitsland, Frankrijk,
Oostenrijk, België en Luxemburg) hebben vooral goede regelingen voor
werknemers. Veel van deze voorzieningen gaan uit van het
kostwinnersmodel en stimuleren vervroegde uittreding. Nederland kent
een hybride stelsel met zowel Continentale als Scandinavische
elementen.
Scandinavisch model geeft beste resultaten
In het institutionele hervormingen-scenario is aangenomen dat landen
in de toekomst beleidsmaatregelen zullen treffen die in lijn liggen
met het type verzorgingstaat waartoe zij behoren. Denemarken zal
maatregelen nemen die de arbeidsparticipatie stimuleren. Het Verenigd
Koninkrijk probeert in dit scenario de bijstand verder te beperken.
Italië zal proberen het aantal pensioen- en
arbeidsongeschiktheidsgerechtigden te beperken, waarbij het niveau
zoveel mogelijk intact blijft. Frankrijk en Duitsland zullen de oudere
werknemers zoveel mogelijk willen blijven beschermen en daarom eerst
de bijstand aanpassen. Aangenomen is dat Nederland zich in eerste
instantie zal richten op het beperken van de toegang tot de diverse
voorzieningen, maar door de vergrijzing ook genoodzaakt zal zijn om de
hoogte van sommige uitkeringen te verlagen.
Het Scandinavische hervormingstraject blijkt hierbij de gunstigste
resultaten op te leveren. De beleidsmaatregelen die Denemarken in dit
scenario neemt komen de betaalbaarheid ten goede en hebben beperkte
inkomenseffecten. Het Deense armoedepercentage komt in dit scenario
zelfs iets lager uit dan in 2000. Het `Scandinavische model' lijkt
daarom navolgenswaard, al zal het niet in alle landen een afdoende
oplossing vormen voor de vergrijzingsproblematiek. In sommige landen
is de financieringsproblematiek daarvoor te groot, terwijl in andere
landen de mogelijkheden voor verdere verhoging van de
arbeidsparicipatie onvoldoende aanwezig zijn.
SCP-publicatie 2004/10, Unequal Welfare States. Distributive
consequences of population ageing in six European countries, Arjan
Soede (SCP), Cok Vrooman (SCP), Pier Marco Ferraresi (CeRP, Giovanna
Segre, Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau, augustus 2004, ISBN
90 377 0185 x, prijs EUR 14,90.
De publicatie is te bestellen bij het SCP via fax 070 - 340 7044,
e-mail: bestel@scp.nl of via de
web-site: www.scp.nl
Sociaal en Cultureel Planbureau