Sociaal en Cultureel Planbureau

Vergrijzing doet inkomensongelijkheid en armoede in Europa licht toenemen

Unequal Welfare States. Distributive consequences of population ageing in six European countries.

! In vrijwel alle Europese landen vergrijst de bevolking. Aangezien gepensioneerden gemiddeld minder inkomen hebben dan werkenden, zal de komende 25 jaar de inkomensongelijkheid in Europa licht stijgen. Ook de armoede loopt in de meeste landen iets op.

! Indien vanaf 2010 alle EU-landen zouden voldoen aan de werkgelegenheidsdoelstellingen van het Lissabon-akkoord dan nemen de inkomensongelijkheid en armoede minder toe. In Frankrijk en Italië zou zon hogere arbeidsdeelname zelfs leiden tot een afname.

! Een beleid waarbij de pensioenen worden verlaagd komt de financierbaarheid van de sociale zekerheid ten goede, maar doet de armoede en ongelijkheid in de landen van de EU verder oplopen.

! Als landen de komende jaren maatregelen willen nemen om het sociale zekerheidsstelsel betaalbaar en tegelijkertijd de effecten op armoede en ongelijkheid beperkt te houden, lijkt het Scandinavische modelde beste keuze. Hierin staat een hoge arbeidsdeelname voorop.

Dit zijn enkele conclusies uit het rapport Unequal Welfare States. Distributive consequences of population ageing in six European countries, dat op donderdag 26 augustus jl. is verschenen. De publicatie kwam tot stand in opdracht van de Europese Commissie en is een gezamenlijk product van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het Italiaanse Center for Research on Pensions and Welfare Policies (CeRP) in Turijn. In het rapport gaan de onderzoekers drs. Arjan Soede (SCP),

drs. Cok Vrooman (SCP), dr. Pier Marco Ferraresi (CeRP) en dr. Giovanna Segre (CeRP) nader in op de consequenties van de vergrijzing voor de inkomensongelijkheid en de armoede in zes Europese landen (Nederland, Duitsland, Frankrijk, Italië, het Verenigd Koninkrijk en Denemarken). Aan de hand van vier scenarios worden de ontwikkelingen tot 2025 beschreven voor deze verschillende typen verzorgingsstaten in Europa. Naast het basisscenario (demografische effecten) zijn er het participatiescenario (bevordering arbeidsparticipatie), het pensioen-aanpassingsscenario en het institutionele hervormingen-scenario (aanpassing afhankelijk van het type verzorgingsstaat).

Vergrijzing doet inkomensongelijkheid en armoede toenemen

Door de vergrijzing zullen de inkomens­ongelijkheid en de armoede in de meeste onderzochte landen licht stijgen. Ouderen hebben over het algemeen een lager inkomen dan werkenden waardoor wat meer mensen onder de armoedegrens zullen terechtkomen. Bovendien wordt de inkomensongelijkheid wat groter omdat gepensioneerden gemiddeld minder inkomen hebben dan werkenden.

Met name in Denemarken en Nederland zal tot 2025 de inkomensongelijkheid (Gini-coëfficiënt) stijgen met 4% respectievelijk 3%. In Frankrijk is de stijging het laagste met 1%.

Bij gelijkblijvende omstandigheden zal het armoedepercentage in Nederland naar schatting stijgen van 10,8% in 2000 tot 11,6% in 2025. Alleen in Italië zal dit percentage dalen van 18,5% naar 17,6%.

Meer mensen aan het werk heeft positieve effecten

Vrijwel alle landen in Europa kampen met de stijgende kosten van de sociale zekerheid en de private pensioenen. De financierbaarheid kan worden verbeterd door meer mensen te laten werken, bijvoorbeeld door mensen tot op hogere leeftijd te laten doorwerken of de arbeidsparticipatie van vrouwen te stimuleren. In het participatiescenario is daarom aangenomen dat alle landen in 2010 voldoen aan de werkgelegenheidsafspraken zoals die in Lissabon in 2000 gemaakt zijn. De doelstelling is dat in dat jaar 50% van de ouderen tussen 55 en 64 jaar, 60% van de vrouwen en 70% van de totale beroepsbevolking werkt. Voor Nederland is met name de ouderendoelstelling relevant, omdat in 2000 38% van de ouderen werkte. Wanneer meer mensen langer doorwerken bouwen zij meer rechten op en zal hun pensioeninkomen ook hoger worden. Een dergelijk beleid zou de vergroting van de inkomensongelijkheid en de stijging van de armoede kunnen afremmen. In landen als Frankrijk en Italië zou het realiseren van de Lis sabon-doelstellingen zelfs leiden tot een daling van de inkomensongelijkheid en de armoede.

Verlaging pensioenen vergroot armoede

Een andere mogelijkheid is het verlagen van de pensioenen. Dit beleid heeft gunstige effecten op de financierbaarheid van het sociale zekerheidsstelsel, maar negatieve consequenties voor zowel de armoede als de inkomensongelijkheid. Ouderen krijgen een lager pensioen waardoor zij sneller onder de armoedegrens terechtkomen. Tegelijkertijd wordt het verschil in inkomen tussen werkenden en gepensioneerden groter. In het pensioen-aanpassingsscenario is daarom gekeken wat de consequenties zijn van het ingezette beleid voor de hoogte van de pensioenen. Met name in Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk zullen de pensioenen gemiddeld lager worden, waardoor in deze landen de inkomensongelijkheid en de armoede extra zullen stijgen. Zo zal in dit scenario het armoedepercentage in het Verenigd Koninkrijk oplopen van 19,3% in 2000 tot 20,6% in 2025.

Verzorgingsstaten in Europa: vijf typen

Uit een analyse van de kenmerken van de bestaande Europese stelsels komen vijf typen verzorgingsstaten naar voren. Zo hebben de Scandinavische landen over het algemeen een sociale zekerheidsstelsel dat sterk gericht is op het verhogen van de arbeidsparticipatie: vrijwel alle vrouwen werken full-time en de pensioenleeftijd is relatief hoog. De Angelsaksische landen (Verenigd Koninkrijk en Ierland) hebben een stelsel waarin uitkeringen vaak beperkt zijn tot de noodzakelijkste armoedebestrijding. Ook in een aantal nieuwe EU-lidstaten (Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije) is het uitkeringssysteem tamelijk beperkt. De Mediterrane landen (Italië, Spanje, Portugal en Griekenland) kennen doorgaans een ruimhartig pensioenstelsel, maar de voorzieningen voor niet-gepensioneerden zijn nog vrij beperkt. De Continentale landen (Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk, België en Luxemburg) hebben vooral goede regelingen voor werknemers. Veel van deze voorzieningen gaan uit van het kostwinnersmode l en stimuleren vervroegde uittreding. Nederland kent een hybride stelsel met zowel Continentale als Scandinavische elementen.

Scandinavisch model geeft beste resultaten

In het institutionele hervormingen-scenario is aangenomen dat landen in de toekomst beleidsmaatregelen zullen treffen die in lijn liggen met het type verzorgingstaat waartoe zij behoren. Denemarken zal maatregelen nemen die de arbeidsparticipatie stimuleren. Het Verenigd Koninkrijk probeert in dit scenario de bijstand verder te beperken. Italië zal proberen het aantal pensioen- en arbeidsongeschiktheidsgerechtigden te beperken, waarbij het niveau zoveel mogelijk intact blijft. Frankrijk en Duitsland zullen de oudere werknemers zoveel mogelijk willen blijven beschermen en daarom eerst de bijstand aanpassen. Aangenomen is dat Nederland zich in eerste instantie zal richten op het beperken van de toegang tot de diverse voorzieningen, maar door de vergrijzing ook genoodzaakt zal zijn om de hoogte van sommige uitkeringen te verlagen.

Het Scandinavische hervormingstraject blijkt hierbij de gunstigste resultaten op te leveren. De beleidsmaatregelen die Denemarken in dit scenario neemt komen de betaalbaarheid ten goede en hebben beperkte inkomenseffecten. Het Deense armoedepercentage komt in dit scenario zelfs iets lager uit dan in 2000. Het Scandinavische modellijkt daarom navolgenswaard, al zal het niet in alle landen een afdoende oplossing vormen voor de vergrijzingsproblematiek. In sommige landen is de financieringsproblematiek daarvoor te groot, terwijl in andere landen de mogelijkheden voor verdere verhoging van de arbeidsparicipatie onvoldoende aanwezig zijn.

SCP-publicatie 2004/10, Unequal Welfare States. Distributive consequences of population ageing in six European countries, Arjan Soede (SCP), Cok Vrooman (SCP), Pier Marco Ferraresi (CeRP, Giovanna Segre, Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau, augustus 2004, ISBN 90 377 0185 x, prijs EUR 14,90.

De publicatie is te bestellen bij het SCP via fax 070 340 7044, e-mail: bestel@scp.nl of via de

web-site: www.scp.nl