Speech van de minister-president van het Koninkrijk der Nederlanden, dr. Jan Peter Balkenende,
herdenking van de aanslag op Hitler door Oberst Graf von Stauffenberg en Treuegelöbnis der
Rekruten der Bundeswehr, Berlijn, 20 juli 2004
Herr Bundespräsident, Herr Bundeskanzler, nabestaanden van de plegers van de aanslag en hun
medestrijders, excellenties, dames en heren,
20 juli 1944, vandaag precies zestig jaar geleden, was een uitzonderlijke dag in de geschiedenis
van Duitsland en Europa.
De aanslag op Hitler door Graf Von Stauffenberg en zijn medestanders was een daad die getuigde
van grote moed en diepe overtuiging.
Von Stauffenberg en velen met hem hebben daarvoor de hoogste prijs moeten betalen.
Hijzelf en zijn naaste officieren zijn nog diezelfde avond geëxecuteerd, hier in het Bendlerblock.
Von Stauffenberg laatste woorden waren naar verluidt: "Es lebe das Heiliges Deutschland".
Daarna zijn velen na schijnprocessen in de gevangenis van Ploetzensee op gruwelijke wijze
opgehangen.
Wij gedenken hen allen met eerbied.
Wij denken daarbij ook aan degenen die zij achterlieten.
De historische betekenis van 20 juli reikt verder dan de herdenking van de moedige officieren en
burgers die hun eer en geweten volgden.
Hun uitzonderlijke daad van verzet vestigde hier en in Europa nadrukkelijk de aandacht op het
"andere Duitsland".
Een Duitsland met een grote en rijke erfenis op het gebied van cultuur, "Bildung" en rechtsstaat.
Een Duitsland dat zich niet neerlegde bij de heerschappij van een bewind dat zich schuldig
maakte aan de ernstigste misdrijven tegen de menselijkheid.
Het Duitse verzet tegen het nazi-bewind bleef niet onopgemerkt in de bezette landen van Europa.
Over de grenzen heen bestonden contacten die voor of tijdens de bezetting waren gelegd met
verschillende stromingen binnen het Duitse verzet.
---
Dat gold voor kerken, politieke partijen, groeperingen van socialistische of communistische
overtuiging, jeugdverenigingen en studenten, diplomaten, militairen en individuele burgers.
Met dergelijke contacten nam men van beide zijden belangrijke risico's ten behoeve van een
gezamenlijk en breder Europees belang.
Ook het buurland Nederland had contact met geestverwanten binnen het Duitse verzet.
In mijn land denken velen aan de herhaalde waarschuwingen van Oberst Hans Oster aan de
Nederlandse militaire attaché in Berlijn voor de naderende Duitse aanval op Nederland.
Een aanval die uiteindelijk plaatsvond op 10 mei 1940.
Verder waren er, zowel voor als na de aanval van 10 mei, Duitse protestanten, katholieken,
socialisten en communisten die contact onderhielden met Nederlanders.
Dit was met name mogelijk in de gebieden waar onze landen aan elkaar grenzen.
Een bijzonder gezelschap binnen het Duitse verzet was de zogenaamde "Kreisauer Kreis", die
zijn naam ontleent aan het Silezische landgoed van Helmuth James Graf von Moltke waar men
bijeenkwam.
De Kreisauer Kreis was uitzonderlijk omdat de deelnemers een breed spectrum van kerkelijke en
politieke opvattingen vertegenwoordigden.
Ook Claus Schenk Graf von Stauffenberg maakte kennis met de kring en zijn deelnemers.
In de Kreisauer Kreis werd nagedacht hoe het nieuwe Duitsland na Hitler eruit zou zien en welke
plaats Duitsland in Europa zou innemen.
Het is interessant te zien dat hierbij concrete voorstellen voor een Europese Grondwet aan de
orde kwamen, die nog steeds actuele betekenis hebben. Juist die toekomstbewuste, Europese
oriëntatie laat zien dat de aanslag van 20 juli 1944 een grote historische dimensie heeft.
Ik citeer hier de volgende passages uit een "Europaplan" uit najaar 1942 waarin sprake is van een
Europese waardengemeenschap en nieuwe vormen van institutionele samenwerking:
"Eine neue europäische Ordnung wird nur dann eine wirkliche Grundlage fur eine
---
Zusammenarbeit der europäischen Völker sein können, wenn sie sich auf einem gemeinsamen
europäischen Ethos, einer Gemeinsamkeit der sittlichen Uberzeugungen aufbaut ......."
Het plan spreekt van een Europese Grondwet, die verzekert, ik citeer, "dass die Autonomie der
einzelnen Glieder nich unnötig stark beschnitten wird, damit diese ihre besonderen Funktionen
im Rahmen des Ganzen schöpferisch und freiwillig erfüllen können".
Daarnaast zijn "europäischen Verfassungsorgane" nodig die "eine wirkliche Führung der
gemeinsamen europäischen Politik ermöglichen".
Het nieuwe grondwettelijk verdrag van de Europese Unie dat over enkele maanden wordt
ondertekend, herschept de instellingen van de Unie nu tot zulke `Europaïsche
Verfassungsorgane'. Het verankert de Europese waardengemeenschap waar het gaat om vrijheid,
solidariteit en respect voor elkaar.
Alle scepsis ten aanzien van Europa ten spijt, is het akkoord over het grondwettelijk verdrag
onmiskenbaar het bewijs van optimisme en vertrouwen in onze gezamenlijke Europese toekomst
en een fundamentele waarborg voor de vrijheid van onze burgers.
Leden van de Kreisauer Kreis zochten ook contact met Nederlanders over de naoorlogse
betrekkingen tussen onze landen en hun plaats in Europa.
Ik noem de Kreisauer diplomaat Adam Von Trott zu Solz, de adviseur voor buitenlandse zaken
van Von Stauffenberg. Hij was bevriend met de Nederlander Visser 't Hooft, de secretaris van de
Wereldraad van Kerken te Genève.
Via deze Nederlander kon Von Trott zu Solz tijdens de oorlog contacten onderhouden met onder
meer Engeland en Nederland, dat hij meermalen bezocht.
In gesprekken met de Nederlandse diplomaten Patijn en Van Roijen, die direct na de oorlog
aantrad als minister van Buitenlandse Zaken, vroeg Trott hun steun voor de plannen van de
Kreisauer Kreis met het nieuwe Duitsland.
Begin juli 1944, kort voor de aanslag, vond hun laatste ontmoeting plaats in Den Haag.
Trott zei de Nederlanders bij zijn afscheid dat hij de kansen op een succesvolle aanslag schatte op
---
25%.
Hij kende het gevaar dat hij liep.
Na de mislukking van de aanslag op 20 juli werd hij veroordeeld en om het leven gebracht.
De diplomatieke contacten vanuit de Kreisauer Kreis werden in Nederland en elders met distantie
en wantrouwen bejegend.
Tegelijkertijd bevestigden zij het voortbestaan van het "andere Duitsland".
De aanslag van 20 juli versterkte dat besef.
Verzetsdeelnemers in Nederland realiseerden zich goed dat verzet van Duitsers tegen het Duitse
bewind bijzonder was.
Dit verzet kon immers worden aangemerkt als landverraad.
Het vergde alleen daarom al een buitengewone moed en overtuiging.
De contacten tussen verzetsdeelnemers in beide landen en de aanslag van 20 juli vormden een
belangrijke grondslag voor het herstel van de onderlinge betrekkingen in het naoorlogse Europa.
Patijn, de gesprekspartner van Von Trott zu Solz, vatte dit als volgt samen: "Auch deshalb war es
nicht schwierig, nach dem Kriege Deutschland als Partner in die europäische Zusammenarbeit
einzubeziehen, weil es auch eine Deutsche Widerstandsbewegung gegeben hat, die in voller
historischer Solidarität mit der Widerstandsbewegung in den besetzten Landern gestanden hat".
De naoorlogse betrekkingen tussen onze beide landen hebben zich snel en goed ontwikkeld,
ondanks de schaduwen die de jaren van oorlog en bezetting daarover hebben geworpen.
Onze verzoening komt voort uit onze overtuiging dat we nooit mogen vergeten wat is gebeurd.
Onze landen beseffen ten diepste wat deze periode voor de getroffen groepen heeft betekend en
nog betekent.
De indringende toespraak van bondspresident Von Weiszäcker voor de Bondsdag uit 1985 heeft
dit bij velen in Nederland duidelijk gemaakt.
Dit maakt het mogelijk open met elkaar te spreken over het oorlogsverleden en de gevolgen
daarvan.
En om samen verder te werken aan een toekomst in Europese verbondenheid.
---
Vorig jaar heb ik tijdens een bezoek aan het Duits-Nederlandse legerkorps in Münster de
verbondenheid tussen onze krijgsmachten van nabij gezien. Ik beschouw het als een grote eer op
deze dag en op deze plaats de beëdiging van een nieuwe lichting Duitse recruten bij te wonen in
aanwezigheid van een delegatie van de Nederlandse krijgsmacht.
Op militair gebied werken onze landen nauw en goed samen, zowel in Europa als daarbuiten.
Een uitstekend voorbeeld hiervan is het gezamenlijke optreden van onze krijgsmachten in het
kader van de operatie ISAF in Afghanistan. Duitsland en Nederland bevinden zich hiermee,
binnen een transatlantisch kader, in de voorhoede van Europese samenwerking op het gebied van
vrede en veiligheid.
De aanslag van 20 juli 1944 stond niet op zichzelf maar was een belangrijke schakel in de
totstandkoming en ontwikkeling van de Europese samenwerking en integratie.
Een schakel in een donkere tijd, vol krachten die zich juist tegen vreedzame samenwerking
keerden. Dit maakt de historische en morele betekenis van de daad van Von Stauffenberg en de
zijnen, des te groter.
Met grote eerbied en diep respect herdenk ik hun inzet en hun moed voor de toekomst van
Duitsland en Europa. Wat zij hebben gedaan, behoudt onverminderd zijn betekenis in de
Europese waardengemeenschap van de 21ste eeuw.
Ik denk, tot slot, aan de laatste woorden van een andere Duitse strijder tegen het nazi-bewind:
Hans Scholl, lid van de verzetsgroep "Die weisse Rose". Zijn afscheidswoorden schalden door de
gevangenis toen hij in 1943 werd terechtgesteld: "Es lebe die Freiheit".
Laten we nooit vergeten wie voor de vrijheid hun leven hebben gegeven.
---
Ministerie van Algemene Zaken