Antwoorden op kamervragen over de betrouwbaarheid van stemmachines
Antwoorden op kamervragen over de betrouwbaarheid van stemmachines
27 april 2004
Vragen van de leden Externe link Haverkamp en Externe link Spies
(beiden CDA) aan de minister voor Bestuurlijke Vernieuwing en
Koninkrijksrelaties over de betrouwbaarheid van stemmachines.
(Ingezonden 1april 2004)
---
1. Vraag
Bent u op de hoogte van het onderzoek dat het Iers-Britse bedrijf
Zerflow heeft gedaan naar stemmachines die ook in Nederland worden
gebruikt en waaruit zou blijken dat de stemmachines manipuleerbaar,
fraudegevoelig en niet controleerbaar zijn? 1)
1. Antwoord
Ik ben op de hoogte van het onderzoek d.d. 27 maart 2002 dat het
beveiligingsbedrijf Zerflow op verzoek van het Ierse `Department of
Environment and Local Government' heeft verricht naar de
betrouwbaarheid van stemmachines. Overigens wordt de Ierse stemmachine
niet in Nederland gebruikt, maar gaat het in het rapport van Zerflow
om een ander type stemmachine. Tevens ben ik op de hoogte van een
tweede rapport van Zerflow d.d. 4 juli 2003 over de betrouwbaarheid
van stemmachines dat is geschreven naar aanleiding van een reactie van
Ierse regeringszijde op het eerste rapport. In dit tweede rapport
wordt geconcludeerd dat de stemmachines in Ierland betrouwbaar zijn.
2. Vraag
Hoe beoordeelt u de resultaten van dit onderzoek?
2. Antwoord
Het eerste rapport van Zerflow maakt een aantal opmerkingen over de te
gebruiken stemmachines in Ierland. Deze opmerkingen hebben geen gevolg
voor de Nederlandse situatie met betrekking tot stemmachines. De
stemmachines in Ierland worden geleverd door Nedap, die tevens de
leverancier met het grootste marktaandeel is op het gebied van
stemmachines in Nederland.
Wat betreft de relevantie van de opmerkingen van Zerflow dient
vooropgesteld te worden dat Ierland en Nederland elk een geheel eigen
kiesstelsel hebben. In Nederland wordt al jarenlang gebruik gemaakt
van stemmachines en voor de betrouwbaarheid van deze machines is
altijd veel aandacht geweest. De meeste punten die door Zerflow worden
aangedragen hebben betrekking op de fysieke omstandigheden of omgeving
van de stemmachines, of typische Ierse aspecten van verkiezingen. Het
gaat dus niet om de vraag of de uitgebrachte stem wel correct wordt
opgeslagen. In tegenstelling tot wat in verschillende media is gemeld,
gaat het Zerflow-rapport ook niet in op de openbaarheid van broncodes
en het gebruik van `open source' bij stemmachines. De belangrijkste
punten die in het Zerflow-rapport genoemd worden zijn:
a. de kandidatenlijst op de stemmachine zou eenvoudig verwisseld
kunnen worden waardoor kiezers op de verkeerde kandidaat zouden kunnen
stemmen;
b. de sleutel van de stemmachine zou gemakkelijk gekopieerd kunnen
worden;
c. in het geval van een stroomuitval zou niet te achterhalen zijn of
de laatste kiezer die de stemmachine heeft gebruikt daadwerkelijk zijn
stem heeft uitgebracht;
d. de achterkant van de stemmachine zou van metaal moeten zijn en zou
een alarm moeten hebben dat toegang tot het stemgeheugen verhindert;
e. het back-up stemgeheugen blijft in de stemmachine achter waardoor
de integriteit van de daarop bewaarde informatie niet zou zijn te
verzekeren;
f. het back-up stemgeheugen zou gewist kunnen worden op de
stemmachine.
Met betrekking tot de Nederlandse situatie kan ik het volgende zeggen:
voor alle punten geldt dat de stemmachines in Nederland altijd in een
gecontroleerde omgeving staan. Zo bepaalt artikel J 16 van de
Kiesbesluit dat stemmachines voor de aanvang van de stemming worden
opgesteld in de niet voor het publiek bestemde ruimte van de
aangewezen stemlokalen. Ook zijn gedurende de gehele zitting van het
stembureau de stembureauleden aanwezig. Er is derhalve altijd toezicht
op de stemmachines. Tot slot vindt er voor de aanvang van de stemming
een controle plaats door het stembureau waarbij gecontroleerd wordt of
de stemmachine voor gebruik gereed is en er geen stemmen in het
geheugen van de stemmachine zijn opgeslagen (artikel J 20 van het
Kiesbesluit).
De stemmachines in Nederland zijn beveiligd tegen stroomuitval.
Onderdeel 8.2 van de bijlage bij de Regeling voorwaarden en
goedkeuring stemmachines 1997 stelt deze eis. Hiervoor is een
voorziening in de stemmachine: er is in de stemmachine altijd
voldoende energie aanwezig om een stem die wordt uitgebracht op het
moment dat de stroom uitvalt te kunnen wegschrijven naar het
stemgeheugen. De tellerstand op de stemmachine geeft aan, nadat de
stemmachine weer is opgestart of op een accu is aangesloten, dat de
stem ook daadwerkelijk is opgeslagen. Dit kan door het stembureau
gecontroleerd worden.
Wat betreft het back-up stemgeheugen is er in Nederland sprake van een
andere situatie dan in Ierland. In Ierland vindt het tellen van de
stemmen plaats in een zogenoemd count center, dus op een andere
locatie dan in het stemlokaal. Het geheugen dient naar dit count
center vervoerd te worden en om die reden is er in Ierland voor
gekozen een back-up stemgeheugen te installeren in de stemmachine. In
Nederland bestaat een dergelijk back-up stemgeheugen niet, omdat het
vaststellen van de uitslag door het stembureau geschiedt in het
stemlokaal. Nadat de stemming is geëindigd wordt onmiddellijk door de
voorzitter van het stembureau een papieren afdruk gemaakt van de
uitslag uit de stemmachine. Het stemgeheugen wordt in een verzegelde
envelop naar het gemeentehuis overgebracht om aldaar te worden
ingelezen ter berekening van de stemmentotalen per gemeente. De
papieren uitslag wordt bevestigd aan het proces-verbaal en kan dienen
als controlemiddel.
De Ierse regering heeft zich naar aanleiding van het rapport van
Zerflow op het standpunt gesteld dat het beveiligingsbedrijf een
gebrekkige kennis bezit van de organisatie van verkiezingen. Ook
werden de opmerkingen in het Zerflow-rapport door de Ierse regering
niet beschouwd als een realistische bedreiging van de betrouwbaarheid
van het verkiezingsproces. Het merendeel van de constateringen uit het
rapport van Zerflow wordt dan ook door de Ierse regering bestreden. Er
hebben echter nog wel een paar aanpassingen van de Ierse type
stemmachines plaatsgevonden, mede naar aanleiding van het eerste
rapport van Zerflow. Het tweede rapport van Zerflow is positief over
de wijzigingen en stelt dat de Ierse stemmachines met deze wijzigingen
veilig zijn.
3. Vraag
Is in Nederland recent of bij de introductie van de stemmachines
vergelijkbaar onderzoek gedaan en wat waren de uitkomsten daarvan? Als
er geen vergelijkbaar onderzoek is gedaan, bent u bereid dit dan
alsnog te (laten) doen?
3. Antwoord
De Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997 stelt
technische en functionele eisen voor stemmachines. Deze eisen zijn
voorbereid in 1992 door een projectgroep met daarin onder meer
vertegenwoordigers van het ministerie van Binnenlandse Zaken, de
Kiesraad,TNO en Het Expertise Centrum. De projectgroep is geadviseerd
door vertegenwoordigers van gemeenten en door (potentiële) aanbieders
van stemmachines. Het werk van deze projectgroep heeft geresulteerd in
het eindrapport `Eisen te stellen aan stemmachines'. In dit
eindrapport zijn uitgangspunten en randvoorwaarden opgesteld waaraan
stemmachines dienen te voldoen. Verder zijn eisen geformuleerd met
betrekking tot het functioneel gebruik van stemmachines, de
constructie ervan, de betrouwbaarheid, de bediening en de
documentatie. Overigens werd al voor het verschijnen van dit
eindrapport in Nederland jarenlang gebruik gemaakt van stemmachines.
Hierin onderscheidt de toenmalige Nederlandse situatie zich van de
huidige Ierse, waarin stemmachines voor het eerst geïntroduceerd
worden. Op grond van de Regeling voorwaarden en goedkeuring
stemmachines 1997 en haar voorganger is elk prototype stemmachine aan
een grondige keuring door TNO onderhevig geweest, waarbij de
elektronica en de broncode van de stemmachine door een door de
minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties aangewezen
keuringsinstituut uitvoerig zijn getest. Tevens vindt er
steekproefsgewijs elke vier jaar een periodieke keuring plaats door
een keurinstelling van dit type stemmachine. In Nederland is TNO op
grond van deze regeling aangewezen als instelling die bevoegd is tot
het keuren van stemmachines.
4. Vraag
Aan welke eisen moeten stemmachines naar uw oordeel voldoen? Hoort
daar controleerbaarheid bij?
4. Antwoord
Zowel in de Kieswet als in het Kiesbesluit en de Regeling voorwaarden
en goedkeuring stemmachines 1997 zijn uitgebreide eisen opgenomen die
de betrouwbaarheid van stemmachines garanderen.
De Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997 voorziet in
een procedure voor de goedkeuring van stemmachines. In een bijlage bij
deze regeling zijn uitgebreide keuringscriteria voor stemmachines
opgenomen. Een groot deel van deze voorwaarden heeft betrekking op de
betrouwbaarheid en beveiliging van de stemmachine. Daarnaast worden
onder meer bijzondere eisen gesteld aan de bedienbaarheid van de
stemmachines en de melding en oplossing van defecten. Bij de
beantwoording van vraag 3 heb ik aangegeven dat op grond van deze
regeling een uitgebreide keuring van de stemmachines plaatsvindt.
Uiteraard is bij de eisen waaraan stemmachines moeten voldoen
controleerbaarheid een belangrijke factor. Op grond van de Regeling
voorwaarden en goedkeuring stemmachines dient gecontroleerd te kunnen
worden dat de vastlegging van een stem in het geheugen van een
stemmachine correct heeft plaatsgevonden (bijlage, onderdeel 6.1,
laatste streepje). Hiertoe kan door het stembureau voorafgaand aan de
stemming de stemmachine in een mode gezet worden waarmee gecontroleerd
kan worden of de geprogrammeerde kandidaat overeenkomt met de
uitgebrachte stem. Dit is ook een aspect dat bij de keuring van TNO
aan de orde komt. Daarnaast mag een stemmachine niet gebruikt worden
voordat een bewijs getoond kan worden dat het stemgeheugen leeg is en
gecontroleerd is of de machine correct functioneert (bijlage,
onderdeel 5.1). Tevens dient de in het stemgeheugen vastgelegde stem
de stem te zijn die de kiezer heeft uitgebracht en bevestigd (bijlage,
onderdeel 8.1).
Naast de resultaten uit het eindrapport `Eisen te stellen aan
stemmachines' is het voor een volledig beeld over de betrouwbaarheid
van stemmachines van belang nog twee ontwikkelingen te schetsen. In
het kader van de Raad van Europa wordt meegewerkt aan de
totstandkoming van internationale standaarden voor elektronisch
stemmen. Deze te ontwikkelen standaarden zijn bedoeld voor allerlei
vormen van elektronisch stemmen, dus ook voor elektronische
stemmachines. Bij deze standaarden speelt uiteraard de betrouwbaarheid
van elektronisch stemmen een belangrijke rol. De discussie in de Raad
van Europa loopt nog volop. De Tweede Kamer wordt daar elke zes
maanden over gerapporteerd bij de voortgangsrapportage over het
project Kiezen op Afstand. De laatste rapportage is op 8 april 2004
aan de Tweede Kamer gezonden.
In het kader van het project Kiezen op Afstand wordt ook een
internationale marktconsultatie uitgevoerd om na te gaan welke
stemapparaten nu op de markt worden aangeboden. Aan de leveranciers
van de stemapparaten is een groot aantal vragen gesteld waaronder ook
vragen omtrent de openbaarheid van de programmatuur (ook wel open
source genoemd), over de versleuteling van de stemmen en over de
mogelijkheid om een print te maken van de stem zodat er een zogenoemd
papertrail ontstaat waarmee gecontroleerd zou kunnen worden of het
stemapparaat de stem die de kiezer heeft uitgebracht juist heeft
verwerkt. Het zogenoemde open source-gebruik is nu niet mogelijk,
omdat de Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997 dit
niet regelt. Ook bezit het ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties de intellectuele eigendomsrechten niet.
5. Vraag
Indien zou blijken dat de ook in Nederland gebruikte stemmachines niet
aan de eisen voldoen, welke consequenties heeft dit dan voor het
project Kiezen op Afstand en een eventuele aanpassing van het
kiesstelsel?
5. Antwoord
Naar mijn mening zijn de stemmachines die in Nederland gebruikt worden
betrouwbaar. De stemmachines voldoen aan de eisen zoals die gesteld
worden in de Regeling voorwaarden en goedkeuring stemmachines 1997.
Dit betekent dat er geen consequenties zijn voor de projecten Kiezen
op Afstand en de herziening van het kiesstelsel. Het denken over de
eisen die aan de stemmachines gesteld moeten worden, staat echter niet
stil. Dat betreft zowel de functionele eisen, bijvoorbeeld om het
stemmen in een stemlokaal van eigen keuze mogelijk te maken, als de
beveiligingseisen. Over met name deze laatste eisen wordt, zoals
gesteld in het antwoord op vraag 4, belangrijk werk gedaan in de Raad
van Europa. Nederland is daarbij actief betrokken.
1) Automatisering Gids, 26 maart jl.
---
---
---
---
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties