Ingezonden persbericht
Het Goethe-Institut Rotterdam maakt U attent op het volgende:
De Winterkoning: balling aan het Haagse hof
6 december 2003 - 14 maart 2004
Frederik V, keurvorst van de Palts, was begin 17de eeuw gedurende één winter koning van Bohemen, voordat de politieke situatie hem dwong te vluchten naar Den Haag. Zijn hofhouding heeft grote invloed gehad op de ontwikkeling van de kunsten in de Republiek en de hofcultuur van de Oranjes. Het leven van de Winterkoning in de Hofstad staat komende winter centraal in het Haags Historisch Museum.
Feestelijke banketten, talrijke hofbals, maskerades, toneelopvoeringen en jachtpartijen, maar ook opdrachten aan kunstenaars en architecten, het kon niet op aan het Boheemse hof. Zoveel pracht en praal hadden de bewoners van de Republiek begin 17de eeuw nog nooit gezien. De realiteit was echter minder feestelijk, want het Boheemse koningspaar was statenloos.
Balling in Den Haag
Het leven van Frederik V (1596-1632), keurvorst van de Palts, begint als een sprookje. Hij trouwt in 1613 met Elizabeth Stuart, dochter van de Engelse koning. Zes jaar later wordt hij in Praag gekroond tot koning van Bohemen en kiezen zijn protestante bondgenoten hem uit om de strijd tegen de katholieke keizer te leiden.
Hij verliest echter smadelijk en is gedwongen te vluchten. Zijn eerdere bondgenoten durven hem nu niet op te nemen omdat ze bang zijn betrokken te raken in wat later de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) zou gaan heten. Hij wordt uitgelachen, de man die slechts één winter koning van Bohemen was.
De Republiek der Verenigde Nederlanden is uiteindelijk bereid het Boheemse koningspaar onderdak te geven. Mede omdat stadhouder Maurits een oom van Frederik is. Het paar krijgt vlakbij het Stadhouderlijk Kwartier, aan de Kneuterdijk, een woning. Verdere kosten worden gedeeld tussen het Engelse koningshuis en de Nederlandse Staten-Generaal.
Het Haagse hofleven
Het statenloze echtpaar bouwt binnen de kortste keren een indrukwekkend hofleven op. Ze laten een zomerresidentie bouwen in Rhenen en geven opdrachten aan diverse schilders. Hun koninklijke status wordt ook op een andere manier gedemonstreerd; belangrijke gasten melden zich eerst aan het Boheemse hof, voordat zij de stadhouder gaan begroeten.
Het stadhouderlijk paar bleef niet lang achter. Na haar huwelijk met Frederik Hendrik is de voormalige hofdame van de Winterkoningin, Amalia van Solms, de drijvende kracht achter de verdere ontwikkeling van de hofcultuur in Den Haag. De rivaliteit tussen beide hoven levert fraaie kunstwerken op en inspireert de modegevoelige burgerlijke elite. Schilders als Van Poelenburch, Jordaens, Van Dyck en Van Honthorst hebben het druk.
Intussen zet Frederik V ook zijn strijd tegen de katholieke keizer Ferdinand II voort, gesteund door het Engelse koningshuis en de Republiek. In 1632 sterft hij echter roemloos aan een besmettelijke ziekte tijdens een veldtocht. Elizabeth blijft daarna vechten voor de rechten van haar oudste zoon, Karel Lodewijk. Pas in 1649 -na de Vrede van Munster- zou hij zijn vader als keurvorst van de Palts opvolgen. Elizabeth Stuart overlijdt in 1661, net terug in Engeland.
De tentoonstelling
De tentoonstelling De Winterkoning geeft met vele nationale en internationale bruiklenen, een beeld van Den Haag aan het begin van de 17de eeuw. Een tijd waarin het voor de Republiek duidelijk werd dat het smeden van allianties en het zichtbaar maken van macht en status nodig was om succesvol te kunnen opereren op het Europese politieke toneel.
Het hofleven van het Boheemse paar in Amberg, Heidelberg en Praag wordt vergeleken met dat in onze residentie. De rol van de Winterkoningin wordt extra uitgelicht, net als de opvoeding van de kinderen, die in 1623 in het Prinsenhof in Leiden werden ondergebracht om daar te worden opgevoed en opgeleid.
De relatie met de Oranjes komt natuurlijk uitgebreid aan bod. Niet alleen Frederik V van de Palts had familiebanden met de stadhouder. Amalia van Solms was zowel aan de Oranjeprins als aan de Winterkoning verwant. Haar huwelijk met Frederik Hendrik is van grote invloed geweest op de verdere ontwikkeling van de hofcultuur in Den Haag.
Tenslotte wordt de Dertigjarige Oorlog nader belicht, met de oorzaken die tot Frederiks vlucht naar Den Haag hebben geleid. Hierbij komen ook de geloofsovertuigingen uit die tijd aan de orde en de steun die je op grond daarvan kon verwachten.
De Winterkoning, balling aan het Haagse hof, is te zien in het Haags Historisch Museum van
6 december 2003 t/m 14 maart 2004. De tentoonstelling wordt georganiseerd in samenwerking met het
Haus der Bayerischen Geschichte in Augsburg en is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Mondriaan Stichting, Stimuleringsfonds voor beeldende kunst, vormgeving en museale activiteiten.
---
Nadere informatie voor de pers:
Mariska Kastelic, publiciteit, tel. 070-3123066
Deze afbeeldingen zijn (in kleur) te downloaden van www.haagshistorischmuseum.nl/winterkoning
De Winterkoning, balling aan het Haagse hof is gebaseerd op de grote tentoonstelling Der Winterkönig, der letzte Kurfürst aus der Oberen Pfalz, die tot 2 november 2003 te zien is in Stadtmuseum Amberg. Meer informatie over die tentoonstelling staat op www.winterkoenig.de
Grootouders van Europa
Koninklijke ballingen in 17de-eeuws Den Haag
Op Valentijnsdag in 1613 trouwde in Londen een Engelse koningsdochter met een Duitse vorstenzoon. Elizabeth Stuart (1596-1662) was de mooiste prinses van Europa en bovendien intelligent, creatief en ondernemend. Frederik V van de Palts (1596-1632) was de knappe en zorgeloze zoon van één van de vier Duitse keurvorsten. Het was liefde op het eerste gezicht. De passie voor elkaar heeft hen waarschijnlijk op de been gehouden toen het politiek een drama werd. Het leven en de liefde van dit koninklijke paar staat centraal in De Winterkoning, balling aan het Haagse hof, van 6 december 2003 tot en met 14 maart 2004 te zien in het Haags Historisch Museum.
Queen of Hearts
So, when my mistress shall be seen / in form and beauty of her mind, / by virtue first, then choice, a queen, / tell me, if she were not design'd / th'eclipse and glory of her kind? Deze versregels, opgedragen aan de Koningin van Bohemen, waren populair in de 17de eeuw. Voor het huwelijk van Frederik en Elizabeth was er muziek gecomponeerd, poëzie geschreven en Shakespeare presenteerde zijn toneelstuk The Tempest. Ook na de bruiloft werden er kunstwerken opgedragen aan de Queen of Hearts, zoals Elizabeth vanwege haar enorme populariteit werd genoemd. Een andere koosnaam voor haar is Grootmoeder van Europa, omdat haar afstammelingen te vinden zijn in de koningshuizen van België, Bulgarije, Denemarken, Groot-Brittannië, Griekenland, Italië, Nederland, Roemenië en Zweden.
Nauwe familiebanden
De beide koningskinderen waren verwant aan verschillende Europese koninklijke families. Elizabeth's ouders waren Jacobus I van Engeland, Wales en Schotland en Anna van Denemarken en Noorwegen. De moeder van Frederik V van de Palts, Louise Juliana, was een dochter van Willem van Oranje en Charlotte de Bourbon, zijn derde vrouw, en dus een halfzus van Maurits en Frederik Hendrik. In 1625 zou Frederik Hendrik op zijn beurt trouwen met Amalia van Solms, een van de hofdames van Elizabeth.
De Engelse koning had met zijn huwelijkspolitiek geprobeerd de vrede in Europa positief te beïnvloeden. Zijn oudste zoon zou met een katholieke Spaanse of Franse koningsdochter trouwen. Voor Elizabeth koos hij de meest aanzienlijke protestante vorstenzoon. Hij kon echter niet voorkomen dat de tegenstellingen tussen beide geloven steeds scherper werden, met name in Duitsland, de bakermat van de reformatie.
Geloofsverschillen
De Palts en Beieren, twee gelieerde vorstendommen in het Duitse Rijk, vielen van oudsher onder de katholieke familie Wittelsbach. Onder Frederik III werd de Palts-tak van de familie echter protestant. Frederik V, die in 1610 zijn vader opvolgde, werd vervolgens aanvoerder van de nieuwe Protestantse Unie. Zijn Beierse neef Maximiliaan werd bevelhebber van de katholieke Liga. De unie verzette zich tegen de macht van de Oostenrijks-Habsburgse keizer, zoals eerder de Nederlanden in opstand kwamen tegen de Spaans-Habsburgse landsheer.
Eenzelfde conflict speelde in Bohemen, ook keizerlijk gebied. In 1609 eisten de Boheemse staten eigen rechten op, waaronder de keuze van een koning en godsdienstvrijheid. Met de door hen benoemde Ferdinand van Stiermarken bleken ze al snel een vergissing te hebben gemaakt, want hij bleek geen voorstander van geloofsvrijheid. Na een mislukte bespreking gooiden de vertegenwoordigers van de protestantse staten uit woede de katholieke afgevaardigden uit het raam van de Praagse burcht. Hiermee begon de Dertigjarige Oorlog.
De Boheemse staten kozen vervolgens Frederik V van de Palts als nieuwe koning. Twee dagen later werd Ferdinand de nieuwe keizer van het Duitse Rijk. Een van de eerste acties van de keizer was een aanval op de koninklijke residentie in Praag. Frederik was niet opgewassen tegen de overmacht van Ferdinand, die werd bijgestaan door Maximiliaan I van Beieren. In 1620 verloor de jonge Boheemse koning de slag bij de Witte Berg. Hij was gedwongen te vluchten na één winter koningschap van Bohemen. Dit leverde hem de bijnaam 'winterkoning' op, en Elizabeth werd Winterkoningin. De leuze op het vaandel van een van Frederik's generaals, Christiaan van Brunswijk, had niet kunnen helpen: 'Tout pour Dieu et pour Elle'.
Asiel in Den Haag
Toen de Winterkoning en Winterkoningin in Den Haag asiel vonden, kwamen ze in een geheel andere wereld terecht dan ze gewend waren. In tegenstelling tot Duitsland of Bohemen hadden de gewesten in de Republiek geen koninklijke of adellijke achtergrond. De stadhouder werd door het buitenland wel als vorst gezien, maar er werd in de Republiek niet naar geleefd. Het Hof van Wassenaer aan de Kneuterdijk dat aan Frederik en Elizabeth ter beschikking werd gesteld, was eigenlijk te gewoontjes en zeker te klein voor de Boheemse hofhouding. Snel werd het aangrenzende Hof van Naaldwijk erbij getrokken.
De komst van een tweede hof naar Den Haag gaf natuurlijk een enorme impuls aan de lokale middenstand en de kunstenaars in de stad. Het zorgde ook voor enige competitie. Prins Frederik Hendrik en Amalia van Solms hadden het meeste aanzien in de Republiek; Frederik V en Elizabeth hadden de hoogste - koninklijke - status. Buitenlandse gasten gingen daarom eerst naar het Boheemse hof voordat zij de stadhouder gingen begroeten.
Dolle Palatijnen
De kinderen van de Winterkoning hoorden niet bij de Haagse hofhouding. Zij werden voor hun opvoeding en opleiding ondergebracht in Leiden. Toen het jongste kind er arriveerde, studeerde de oudste al aan de universiteit. De jongens zouden later bekend komen te staan als de Dolle Palatijnen, omdat ze samen met andere jonge edellieden het Haagse hofgebied onveilig maakten.
Van de dertien kinderen die Frederik en Elizabeth kregen, stierven er vier op jonge leeftijd in het ziekbed. De oudste zoon, Frederik Hendrik, kwam op tragische wijze om toen hij met zijn vader de binnenkomst van de Zilvervloot van Piet Hein aan het bekijken was. Rupert, de derde zoon, zou zijn moeders voetsporen volgen wat betreft bijnamen: 'the greatest Beau', 'Hero' en 'Le Diable'.
Erfaanspraken
Toen het duidelijk werd dat ze misschien wel nooit zouden terugkeren naar de Palts, kocht het Boheemse koningspaar in 1631 een zomerresidentie in Rhenen. Het jachtslot werd prachtig ingericht met vele wandtapijten en schilderijen, afkomstig uit hun kasteel in de Palts of toegestuurd vanuit Engeland. Veel kunstwerken zouden zij echter bestellen bij de schilders en edelsmeden aan het hof. Frederik en Elizabeth hebben slechts één zomer samen kunnen genieten van het paleis...
Want Frederik zette vanuit Den Haag zijn strijd voort, gesteund door de Staten-Generaal en de Engelse koning. Een gezamenlijke campagne van Engeland, de Republiek en Denemarken in 1625 was mislukt. Het vervolg enige jaren later, onder leiding van Gustaaf Adolf van Zweden, verliep aanvankelijk gunstig, maar zou desastreus aflopen. Eerst sneuvelde de Zweedse koning en niet lang daarna, in 1632, stierf Frederik V van de Palts aan een besmettelijke ziekte.
Na de dood van de Winterkoning bleef de Republiek vanuit politieke, relationele en religieuze motieven moeite doen voor de erfaanspraken van Frederik's zoon Karel Lodewijk. Om de Republiek zelf niet in gevaar te brengen, werd de inzet steeds minder. Pas in 1649, na de Vrede van Munster, zou Karel Lodewijk zijn vader als keurvorst van de Palts opvolgen. Elizabeth bleef al die tijd in Den Haag, een beetje noodgedwongen omdat ze door talrijke schuldeisers het land niet mocht verlaten. Pas in 1661 kon zij naar Engeland terugkeren, waar de Queen of Hearts al na enkele maanden overleed.
De tentoonstelling, De Winterkoning, balling aan het Haagse hof, die van 6 december tot en met 14 maart te zien is in het Haags Historisch Museum, gaat uitgebreid in op het door de politiek beïnvloede leven van Frederik en Elizabeth. De internationale bruiklenen weerspiegelen de Europese dimensie van de tentoonstelling, die daarnaast wordt omlijst met muziekfragmenten en nieuwsberichten uit de 17de eeuw.
Bij de tentoonstelling verschijnt een rijk geïllustreerde publicatie waarin prof.dr. S. Groenveld aan de hand van het levensverhaal van de Winterkoning de machts- en geloofsstrijd in Europa beschrijft. Het boek De Winterkoning zal alleen verkrijgbaar zijn in het Haags Historisch Museum.
De Winterkoning wordt georganiseerd in samenwerking met het Haus der Bayerischen Geschichte in Augsburg en is mede mogelijk door bijdragen van de Mondriaan Stichting, Stimuleringsfonds voor beeldende kunst, vormgeving en museale activiteiten, het VSB Fonds en de M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting.
---
Nadere persinformatie en beeldmateriaal: Mariska Kastelic, publiciteit Tel. 070-3123066 of kastelic@haagshistorischmuseum.nl