Nederlandse Orde van Advocaten


3 oktober 2003

Dekerede 2003: Respect

Jacques-Yves Cousteau was een Frans marineofficier. En vanaf het midden van de jaren 50 hoofd van het Oceanografisch Museum in Monte Carlo. Hij was pionier van het onderwateronderzoek en deed jarenlang veldwerk met de omgebouwde mijnenveger Calypso. Met de door hem uitgevonden aqualong nam hij verschillende films onder water op. Velen van u zullen nog een herinnering hebben aan de televisieserie The Undersea World. Het televisiescherm werd een aquarium. De kijker waande zich vanuit de stoel in de ongehoord stille wereld van Cousteau.

Aquarium verbindt het Latijnse aqua met de Latijnse uitgang arium die een verzamelplaats aangeeft. Een kunstmatig onderkomen waarin waterdieren verzorgd en geobserveerd kunnen worden.

Een aquarium leent zich als metafoor. De balie als arium, als verzamelplaats van advocaten. Werkzaam in een stevig frame van wet- en regelgeving. Zwemmend in een glazen huis. Van vele zijden met vele kwalificaties bekeken. Bij de samenstelling van advocaten moet erop worden gelet dat de te combineren soorten, net als bij vissen, elkaar kunnen verdragen. Geen roofvissen bij kleine vissen die als prooi kunnen dienen. Trage dieren niet bij vlugge actieve soorten en niet al te grote voedselconcurrentie. Voor het laten ontstaan van een levendig beeld moet een combinatie worden gezocht van oppervlaktebewoners met bodemdieren en soorten die vooral in de middenlaag van de waterkolom zwemmen. Geen hiërarchie, maar biologie!
Zij stellen eigen eisen aan voedsel. Elke advocaat zijn eigen cliënt.

Ook in veelsoortigheid en veelkleurigheid laat de balie zich heel wel vergelijken met mijn verzameling vissen. Sommigen kiezen ervoor zich in grote scholen op te houden, anderen voelen zich als enkeling senang.

U deelt verblijf onder water met als onvermijdelijk gevolg dat geluid niet of zeer gedempt doordringt en licht gebroken, vertekend, wordt opgevangen. Niet alleen van boven naar onder water maar ook andersom. De wereld om het glazen huis, maar ook daarin is in deze zin ongehoord.

De cliënt heeft amfibische trekken. Hij leeft voornamelijk op het land en moet af en toe de waterspiegel passeren. Als ervaringsdeskundige zijn door deze cliënt zinvolle uitspraken te doen over beide werelden.

In de special van het Advocatenblad In de spiegel van de cliënt1 is daar vorm aan gegeven. Wat gebeurt er op een dekenspreekuur, bij de klachten- en geschillencommissie, hoe zit het met het ambt van hoge heren van de Consumentenbond en het gebrek aan inlevingsvermogen als kritische observatie door VNO*NCW. Daar tegenover in dezelfde special oprechte en overtuigende reportages over cliënttevredenheidsonderzoek, efficiency, klantperceptie en toetsing. De sprekers vóór mij hebben vanmiddag allen vanuit een eigen hoek van inval zich uitgelaten over de spanning tussen wat zij verwachten of niet verwachten van de advocatuur en de uitkomst, het resultaat. Ook voor hun geldt: als zij meer ontvangen dan zij verwachten, stijgt tevredenheid en vice versa.

Allemaal goede redenen de biotoop van de advocatuur, zijn natuurlijke levensruimte, te beschouwen in de biosfeer: alles wat mijn aquarium omgeeft.

Dames en heren,

Gelet op het tijdstip van de dag zou ik u bijna hartelijk moeten danken voor uw komst en belangstelling. Dat doe ik niet. Ik ga u gewoon nog zeer van harte welkom heten in Zwolle. Stad aan de IJssel, welke rivier de laagste waterstand kent sinds lange tijd. Ongetwijfeld heeft de Zwolse deken mr. Peters het voor u allen onder deze grote rivier gemakkelijk willen maken. Voor u, collegae en confrères boven Zwolle, is het bijna om de hoek. Ik had u graag allen persoonlijk een hand gegeven om te horen hoe het met u gaat. Wat dat betreft zal een aantal zich ongehoord weten, maar laat ik u verzekeren: u bent absoluut niet ongezien! Een bijzonder welkom voor onze gasten. Vertegenwoordigers uit de biosfeer, zal ik maar zeggen. De Hoge Raad der Nederlanden, het College van Procureurs-Generaal, de Raad voor de Rechtspraak, de rechterlijke macht, het Openbaar Ministerie, het Ministerie van justitie, zusterorganisaties en de academische en zakelijke wereld.

Periscoop
De relativiteitstheorie is bijna 100 jaar oud. Een Braziliaans fysicus is er onlangs in geslaagd een nog bestaande paradox definitief de wereld uit te helpen. Een paradox betreft een gedachte-experiment over een supersnelle duikboot.2 Als deze met bijna de lichtsnelheid door het water schiet, verschillen prompt een waarnemer aan wal en een waarnemer aan boord van mening over wat er met de duikboot gaat gebeuren. Einsteins theorie draagt schuld. Een bewegend object krimpt in de optiek van een stilstaande waarnemer. U hoort hem denken. De duikboot gaat snoeihard, hij is dus korter. Wordt de boot korter, dan is de opwaartse kracht minder. Denkt u aan de wet van Archimedes! De boot blijft even zwaar, dus hij zinkt.

Voor de advocaat aan boord is het allemaal heel anders. Die ziet water met grote snelheid bewegen, de dichtheid neemt toe en dus gaat de boot drijven. Voorwaar een paradox!
De wiskundige oplossing is hier niet van belang. Houdt u het beeld vast. De Orde als duikboot met veel waarnemers aan wal die zinken voorspellen. En veel advocaten die op stijgen vertrouwen opdat de waterspiegel wordt gebroken. En zij alles weer kunnen horen danwel met periscoop zicht ontstaat op de tot dan minder- of niet gekende buitenwereld.

Postitiebepaling en risicobeheersing met behulp van adequate kennis van de eigen omgeving is niet alleen voor ondernemingen maar ook voor een organisatie als de Orde van groot belang. Het stille zweven van de duikboot tussen als die vissen in het water staat wat mij betreft gelijk aan de toestand zoals die u en mij anno nu bekend is. Het lijkt mij van realisme getuigen een zeer sterk gesegmenteerde balie te zien en deze publiekelijk te accepteren. Generalist en specialist, klein, middelgroot en groot, plaatselijk-, regionaal-, of internationaal georiënteerd met een werkelijk bescheiden of een zeer uitbundige beloning. In meer of mindere mate gestuurd door economische wetmatigheden, in meer of mindere mate geordend door de markt. De mogelijkheid tot sturing is miniem.

Eenheid in verscheidenheid klinkt krampachtig, sleets en daarom onvoldoende geloofwaardig. Een Groot Verhaal met hoofdletters over deze eenheid past niet langer. Al mijn zwevende delen dreigen het water ondoorzichtig te maken. Hoe zit het met de kwaliteit van het water?

Water
In zijn boek The great disruption3 constateert Francis Fukuyama dat egoïsme, materialisme en berekening de standaard lijken te zijn geworden voor het moderne handelen4.
Vrienden maken op een feest heet netwerken, conflicten worden voor de rechter beslecht in plaats van door overleg. Contracten komen in de plaats van contacten, verantwoordelijkheid wordt liever afgekocht dan genomen. Kortom: triomf van het liberalisme dat is gestoeld op het minimale uitgangspunt welbegrepen eigenbelang. Geen inherente collectieve moraal en geen sociaal fundament anders dan het egoïsme. Fukuyama verzet zich ertegen en verdedigt de stelling dat de meest succesvolle samenlevingen dié zijn, waar sprake is van een groot onderling vertrouwen. Fukuyama acht liberaal individualisme verenigbaar met collectieve deugd en gemeenschapszin. Hij vertrouwt op de natuurlijke menselijke constitutie. De moraal zit in de mens gebakken. Its biology stupid.

Ook een andere filosoof van de liberaal-democratische verzorgingsstaat, John Rawls, heeft geprobeerd twee schijnbaar onverenigbare doelen tegelijkertijd te realiseren5, 6: Mensen moeten hun eigenbelang volgen én unaniem tot een bepaalde set van rechtvaardigheidsprincipes komen. Rawls introduceerde de zogenaamde oorspronkelijke positie, een hypothetische omgeving met als kenmerkende eigenschap een sluier van onwetendheid. Niemand heeft kennis over zijn of haar situatie. Je weet slechts dat je zweeft. Onder of boven is relatief. Ook advocaten zullen er naar neigen te willen voorkomen dat zij heel slecht af kunnen zijn. Zij zullen zinken willen voorkomen. Zij volgen een maximinstrategie en kiezen voor principes waarmee zij in de slechtst mogelijke positie relatief nog goed af zijn.
Een strategie bijvoorbeeld gericht op behoud van verschoningsrecht en procesmonopolie. Aantasting daarvan heeft effect op alle advocaten.

Een ander rechtvaardigheidsprincipe legt de nadruk op sociaal-economische gelijkheid. Een gelijkheid die in mijn nultoestand, toestand van evenwicht, doodeeenvoudig niet bestaat. Maar ook niet hoeft te bestaan. Rawls verdedigt het verschilprincipe. De verdeling moet gelijk zijn, tenzij een ongelijke verdeling ten goede komt aan de absolute positie van de minst bedeelde in de samenleving. Die minderbedeelde zou zowel collega-advocaat als de cliënt kunnen zijn.

Ik pas het toe: de verdeling van rechtshulp aan particulieren moet gelijkelijk worden gedragen, tenzij een ongelijke verdeling ten goede komt aan de absolute positie van deze rechtzoekenden. De omstandigheid dat feitelijk, en inmiddels vrij onveranderlijk, slechts een deel van de balie zich richt op de particulier, met inbegrip van gefinancierde rechtshulp is zo beschouwd - een zegen. Als vanzelf concentreert zich daar immers relevante kwaliteit. De ongelijke verdeling komt aldus ten goede van de minst bedeelde.

Toegespitst op de verhouding onderling: het gezamenlijk optrekken door alle advocaten, ondanks grote verschillen, baat de economisch minder draagkrachtige advocaat. Slagkracht wordt verhoogd. Het financieel en organisatorisch dragend vermogen wordt vergroot. En dat kan nooit kwaad voor een duikboot!

Rawls betoogt, en ik zeg hem dat na, dat een staat of zo u wilt de Orde als overheid in advocatenland liberaal moet zijn, dat wil zeggen neutraal behoort te staan ten opzichte van conflicterende opvattingen over het goede leven. Het is aan u zelf. U bent zelf verantwoordelijk voor de aard van uw praktijk. Rawls toegepast is uw Orde gelijktijdig een zichzelf bedruipende vereniging van personen die in hun onderlinge relaties zekere gedragsregels aanvaarden. Daardoor is samenwerken mogelijk dat het welzijn van ons allen vooruithelpt.

Gedragsregels als rechtvaardige uitkomst volgend op een faire beslissingsprocedure. De zoektocht naar faire, morele regels is lastig. Met Fukuyama moet worden vertrouwd op impliciete overtuigingen en intuïties in onze beroepsgroep. De betekenis van schaakmat kan ook niet worden achterhaald zonder kennis van de regels van schaken. Zo kan men evenmin de betekenis kennen van rechtvaardigheid, verantwoordelijkheid en fairness buiten enige werkzame moraliteit in de beroepsgroep om. Misschien is het toch biology stupid .

Met Fukuyama en Rawls heb ik uitspraken gedaan over de kwaliteit van het water in mijn denkbeeldige aquarium. Vissen trekken hun eigen plan, kiezen hun eigen voedsel en bepalen zelf de zwemhoogte. Maar wel in een medium met een eigen interne moraal.

Waar blijft de beloofde ongehoorde cliënt?, zult u zich afvragen.

Laten wij ons concentreren op de relatie advocaat en de amfibische cliënt. Wat de relatie kenmerkt, is asymmetrie en daardoor afhankelijkheid. In zijn boek Respect7 werkt de Brit Richard Sennett een aantal gerelateerde themas uit.8 Zoals:

* de vernederende gevolgen van afhankelijkheid,
* het verschil tussen zelfrespect en erkenning door anderen en
* het probleem om elkaar wederzijds respect te tonen als de grenzen van ongelijkheid overschreden zijn.

Gebrek aan respect kan even kwetsend zijn als een regelrechte belediging. Ik beschouw dat gebrek als een belangrijke bron van ongenoegen en klachten van onze cliënten.

Wat betekent respect? Status? Status verwijst meestal naar de positie van iemand binnen een sociale hiërarchie. Prestige verwijst naar de emoties die status bij anderen oproept. Wat bij status en prestige ontbreekt is iets wat wederkerigheid overbrengt. Een begrip als erkenning doet dat wel. Zowel voor Rawls als voor Sennett betekent erkenning het respecteren van de behoefte van hen die niet gelijk zijn aan ons.

Voor de advocaat als vakman geldt een bijzonderheid. De vakman probeert zijn werk goed te doen omdat dat tenminste zelfrespect oplevert. Daarbij gaat het welbeschouwd niet in de eerste plaats om wederkerigheid. De vakman vergelijkt zijn werk met dat van anderen en probeert met een nieuwe handeling op zich en voor zichzelf zijn zaak weer op orde te krijgen. Hij weet zijn zelfrespect te handhaven in een ongelijke wereld. De waardigheid van zijn steeds toenemend vakmanschap draagt bij aan zijn zelfrespect. U moet niet zeuren, ik ben toch goed.

Het probleem van de ongelijkheid tussen advocaat en cliënt is daarmee nog niet opgelost. Respect verlenen aan hen die voor zichzelf kunnen zorgen brengt mij bij autonomie. Aan advocaten kennen wij pas autonomie toe als wordt erkend dat zij weten wat zij doen. Zèlfs als de cliënt het niet begrijpt. Met het oog op de opbouw van wederzijds respect over de grenzen van ongelijkheid heen zou diezelfde autonomie ook aan de cliënt moeten worden toegekend. Zij weten dingen die de advocaat niet weet of kan peilen. Autonomie is dan een krachtig middel om gelijkheid te bevorderen. Je accepteert niet alles van een ander te begrijpen maar beschouwt de autonomie van de ander als gelijkwaardig aan de jouwe.
Cliënten zouden geen passieve ontvangers van hulp moeten zijn. Zij mogen in staat worden geacht zelf mee te denken over de voorwaarden van hun afhankelijkheid.

Het toestaan door de advocaat van die autonomie veronderstelt waardering voor de niet-ingewijde. Ik houd het voor verdedigbaar het verbindende begrip respect een plaats te geven in de relatie tussen de advocaat en de zowel particuliere- als niet-particuliere cliënt. De waarderingscijfers van de zakelijke en particuliere cliënt verschillen niet zo heel veel, ondanks hun enorme verschillen in positie wat betreft voorkennis, onderhandelings-vaardigheid en financiële draagkracht. Tussen uitersten blijft asymmetrie bestaan. De verstandhouding tussen een hooggespecialiseerde advocaat en zijn corporate client is opnieuw wat asymmetrie betreft niet wezenlijk anders dan tussen een generalistisch advocaat en een eenvoudig particulier. Compensatie is mogelijk door aan autonomie een plaats te geven. Met verfijning van bestaande en nieuwe wat ik maar noem buitenkantmaatregelen gericht op verbetering van organisatie en tevredenheid scoor je misschien een enkel procentpuntje meer. De wet van de afnemende meeropbrengst treedt in werking. Met binnenkantmaatregelen is meer winst te behalen. Te beginnen met het tonen van respect als uiting van wederzijdse erkenning van autonomie.

Handvest
Ik weet niet hoe het is met uw vooroordelen over Tirol, ik moet bekennen er enkele te hebben gekoesterd. Deze heb ik bepaald weer terug moeten nemen nadat een vertegenwoordiger van de Tiroolse Anwaltsverein9 mij vertelde dat zijn organisatie 150 jaar oud is, dat wil zeggen drie keer zo oud als de onze! Zijn vereniging had ter markering een Charta der Rechte des Klienten aangenomen. In vijftien punten wordt tot uitdrukking gebracht waar het om gaat in de relatie tussen advocaat en cliënt. Dat heeft navolging gekregen. Zo heeft bijvoorbeeld de Law Society letterlijk op één A4-tje een Clients Charter opgesteld als simpele gids wat een cliënt kan verwachten als het gaat om dienstverlening.10

Welke rechtshulp de cliënt ook nodig heeft, hij heeft er recht op te worden behandeld met zorg en professionaliteit. Als eerste regel in de Charter wordt geformuleerd dat het belang van de cliënt vooropstaat in de vertegenwoordiging. Een volkomen logische en geruststellende regel, die er noodzakelijk toe moet leiden dat het vermijden van belangentegenstellingen op de meest transparante wijze wordt verwoord. Tuchtrechtelijke jurisprudentie even daargelaten missen onze huidige gedragsregels op dit punt gewenste scherpte. Het is daarom betekenisvol dat er onlangs een deskundigengroep is gevormd met het verzoek zich te verdiepen in geldend recht en bestaande praktijk. En met als doel aanbevelingen te doen tot verbetering.

Andere regels uit de Charter. Advocaat, zoek uit wat de cliënt wil bereiken en toets of die verwachtingen realistisch zijn. Wees duidelijk en vermijdt jargon. Kom tot overeenstemming wat voor een dienst, confectie of maatpak, de waarnemend deken spreekt zelfs wel eens over maatconfectie, wordt verlangd. Blijf informeren over de voortgang van de zaak en declareer inzichtelijk. Behandel cliënten gelijk en koester de plicht tot geheimhouding van hetgeen tot u komt in uw hoedanigheid van advocaat. De Clients Charter wordt afgesloten met de simpele weergave van een klachtenregeling met als preambule dat de meeste mensen goede ervaringen hebben, maar dat soms zaken verkeerd gaan.

Kortom, een gecondenseerde weergave van slechts enkele regels en principes die er werkelijk toe doen. De advocaat mag vertrouwen op zijn vakmanschap, het acteren van zijn eigen kundigheid. De cliënt dient dan de voorwaarden te kunnen bepalen van zijn afhankelijkheid. Voorwaarden die betrekking hebben op de begrenzing van de dienst, zowel wat betreft inhoud als kosten. Hij blijft niet ongehoord. Hun beider autonomie is het middel om gelijkheid te bevorderen met respect als smeerolie. Na Tabaksblatt is het tijd voor een commissie Vijgenblad! Voor het schrijven van een handvest voor de cliënt. Op enkele intieme delen na heeft het arium van advocaten niets te verbergen. Zoal niet in een verordening als toch weer een nieuwe buitenkantmaatregel, dan tenminste als Folder van Alle Folders.

En als ik zeg alle folders, dan bedoel ik vanaf vandaag niet langer de 26 verschillende brochures die in de loop der tijd zijn uitgegeven. De afdeling Communicatie heeft in creatieve ijver een nieuwe lijn ontworpen. In de vormgeving is niet langer onderscheid gemaakt tussen ondernemers en particulieren. Het gaat om acht spiksplinternieuwe publicaties over onderwerpen die ertoe doen. U allen krijgt van elke brochure één exemplaar mee. De Folder van Alle Folders houdt u tegoed.

Een charter, een handvest, is zinloos zonder toezicht en handhaving. De Orde bepaalt al veel, in de opvatting van sommigen te veel. Het punt van vanzelfsprekende aanvaarding van nieuwe regels is allang gepasseerd. De Centrale Controle Verordeningen, de klachten- en geschillenregeling, tuchtrecht en de deels verplichte audit, hoezeer nuttig en nodig, hebben een opgelegd en repressief karakter. Kwantitatief en kwalitatief zijn de audits als instrument een groot succes. Eén van de auditors vertelde mij het zo frappant te hebben gevonden dat advocaten graag over hun zaken praten. Intercollegiaal over zaken praten laat nog vaak te wensen over door allerlei begrijpelijke oorzaken. U herkent vast wel dat prioriteiten vaak anders worden gelegd. Het aantrekkelijke van deze vorm van toezicht is het karakter. Niet repressief maar preventief. En niet bedreigend door het ontbreken van een sanctie. Het is een binnenkantmaatregel. Net als permanente opleiding past intercollegiale consultatie en het onderling toetsen bij vakmanschap. De florerende specialisatieverenigingen zijn een groot goed. Een aantal daarvan is bezig met het definiëren van best practice modellen. Dat is fantastisch. Kennis en ervaring worden om niet gedeeld.

Verzekering van integriteit verdient eveneens allereerst een plaats tussen advocaten. Wij kunnen niet langer volstaan met te zeggen: Dat doen wij al en Dat doen we zo. Wat eraan moet worden toegevoegd en waar een werkbare vorm voor moet worden gevonden, is het aspect kijk maar. U kent het gevleugelde Justice must be done; justice should be seen to have been carried out. Met integriteit is het niet anders. Integriteit moet je niet alleen doen. Maar vooral laten zien dat je het doet. Water kan ook met zwevende deeltjes nog steeds glashelder zijn. Het gaat om het zichtbare domein en dat is niet hetzelfde als het publieke domein. De pleidooien voor één of ander toezicht vanuit het publieke domein komen mij als modisch en zeer tijdgebonden voor. Anders gezegd: toezicht buiten de Orde heeft een hoog symbolisch gehalte.

Natuurlijk onderken ik problemen in de uitvoering van intercollegiale toetsing of consultatie, met name bij de kleinste praktijken. Creativiteit is nodig. Denkt u aan list servers of virtuele werkgroepen. De ABA Journal kent de rubriek Solo Network waarin specifieke aandacht wordt gegeven aan de praktijk van een solist. Angst voor verlies van cliënt of eigen receptuur hoeft er niet te zijn.

Intercollegiaal past dan ook natuurlijk respect. Sennett introduceerde het begrip aanstootgevende vergelijking. Verschillen in talent en vaardigheden bedreigen solidariteit in de beroepsgroep. Een waarschuwing voor de verleiding van afgunst die voortvloeit uit het zichzelf steeds maar weer vergelijken met meer succesvolle anderen. De beste bescherming tegen de ongewenste gevolgen van zon aanstootgevende vergelijking is de ervaren vakkundigheid, het vertrouwen op eigen vakmanschap en eigen integriteit. Of u nu hoog, in het midden of over de bodem zwemt. Ik dreig weg te zwemmen.

Overheid en stethoscoop
De hartslag van de rechtsstaat is de bescherming van zwakkeren als een nauwelijks bestreden kerntaak van de overheid. Het dossier rechtshulp heeft dan wel een stethoscoop nodig. Ten aanzien daarvan bestaat er een indringende relatie tussen de overheid op het droge en de advocaat en cliënt in het natte.
Het intrigeert de Minister van justitie in hoge mate in de discussies over het recht dat het daarbij niet draait om relevante vragen als: Waar gaat het ook alweer om, welke problemen willen wij oplossen en werkt dat?.11 De minister wijst op behoudzucht. Oplossingen uit het verleden overtuigen hem niet meer. Het ontbreken van financiën noodzaakt tot een andere inrichting van civiele rechtspleging of rechtsbijstand. De minister onderkent gelijktijdig dat iedere burger uiteindelijk een beroep op de rechter moet kunnen doen om de rechten die de wet hem biedt ook daadwerkelijk te kunnen verwezenlijken. Zijn al bijna gevleugelde bruikbare rechtsorde. De minister maakt zich, overigens met de Orde, zorgen over het gerechtelijke apparaat dat steeds meer onder druk komt te staan en de werkvoorraden. Hij zoekt vervolgens naar mogelijkheden om de toestroom van zaken te beperken. Vermindering van regeldruk en beperking van conflictopwekkende regelgeving. En daarnaast alternatieve afdoening van geschillen, voor sommige fijnproevers te beschouwen als een effectieve vorm van geschilbeslechting. De resultaten van de eindevaluatie van het WODC van het project Mediation zijn bijna publiek. De Algemene Raad heeft onlangs besloten gerichte aandacht te geven aan meer wegen van geschiloplossing, vanzelfsprekend in relatie tot de positie van advocaat als partijdige belangenbehartiger. Wel past het nu al te waarschuwen voor al te hoge verwachtingen. Beslissend blijft effectieve toegang om rechten te kunnen verwezenlijken. Ter vermijding van een onbruikbare rechtsorde. Toegang die ook financieel gewaarborgd moet worden in de pre-processuele fase of in alternatieve afdoeningen. Het zelfoplossend vermogen van mensen hoeft niet te worden onderschat, maar mag ook niet worden overschat. Zakelijke en particuliere cliënten zien niet voor niets uit naar een juridische dienstverlener. Introductie van een pre-action protocol in echtscheidingen zal ongetwijfeld het werk van de rechter verlichten, maar dat van de advocaat verzwaren. Die verzwaring moet dan wel worden gecompenseerd! Elk aquarium heeft zuurstof nodig.

De brandweer blust niet alleen brandjes voor de rijken. Toegegeven, een wat vreemde vergelijking in mijn natte milieu. Met rechtshulp hoort dat niet anders te zijn. Harde overheidsmaatregelen leveren minder weerstand op dan jaren geleden. De Duitse socioloog Ulrich Beck spreekt van een Zwei-Drittel Gesellschaft. De aandacht gaat uit naar het redelijk welvarende tweederde deel van de bevolking met veronachtzaming van het ongehoorde eenderde deel. Van misbruik van de rechtshulpvoorziening blijkt nauwelijks. Gegeven de kerntaak van de overheid past dan eenvoudig het respectvol vervullen van deze vraag. Alleen al erkenning van die behoefte is een krachtig argument tegen degenen die de vraag opwerpen of het allemaal niet te duur wordt. Dat geldt complementair of supplementair ook voor de balie. Ook al kan de vraag niet worden vervuld tegen marktconforme tarieven.

Respect hoort thuis in de verhouding overheid-beroepsorganisatie. De Orde spant zich in zijn wettelijke opdracht in veel facetten uit te voeren. Zij toont zich een kritische maar wel loyale en betrouwbare partner. Denkt u aan de kwesties MOT/WID, veranderingen in de organisatie van de tuchtrechtspraak, maar ook aan het convenant. De Orde mag zich veroorloven de overheid respectvol aan te spreken op wederkerigheid. Op tijdige en volledige nakoming van toezeggingen over de hoogte van de toevoegingsvergoedingen, doorvoering van het project Viv-alt en inbedding van griffiers in de gerechten. Comply or explain. Good governance geldt zeker voor de overheid.

Markt en gyroscoop
Hoe zit het met de markt? Bijten markt en respect elkaar?

Vanaf 1 mei 2004 is de nieuwe Europese Verordening (Vo.1/2003)12 voor Mededingingsregels van toepassing. De NMa is vanaf dat moment onderdeel van het European Competition Network (ECN). Een Europees kartel van waakhonden, zal ik maar zeggen. Gebundelde kracht en macht. Ik sprak al over de brandweer. De Italiaanse wetgever stond een consortium toe van luciferfabrikanten. Fabrikanten waren verplicht lid, niet-leden mochten geen lucifers verkopen op de Italiaanse markt. De Italiaanse mededingingsautoriteit liet de Italiaanse wet buiten toepassing en het Hof van Justitie heeft haar in een recente beslissing gelijk gegeven.13 Nationale autoriteiten zijn verplicht nationale wetgeving buiten toepassing te laten die ondernemingen gedragingen oplegt in strijd met het kartelverbod uit het Europese verdrag. Ook als ondernemingsgedrag het gevolg is van bepaalde wettelijke voorschriften. Vrije beroepen zijn als gevolg van zelfregulering door de beroepsorganisaties over het algemeen sterk gereguleerd. Europees is er al een zeer krachtig sentiment met de boodschap dat deze regulering direct of indirect leidt tot beperking van de mededinging. En tot hogere prijzen. En dat zij innovatie van professionele diensten beperkt. Het NOvA-arrest14 geeft natuurlijk enige bescherming. Regels die aan de eindgebruikers van juridische diensten de nodige garantie op integriteit en ervaring bieden en een goede rechtsbedeling verzekeren.15.

Het gaat duidelijk weer om binnenkantregels. Over integriteit en ervaring. Regels zonder welke u uw vak niet goed kunt vervullen. Nieuwe rechtstreekse toetsing aan het verdrag bedreigt voortdurend de houdbaarheid van het NOvA-arrest. Vergeet u niet dat wij de bevoegdheid om deze binnenkantregels op te leggen ontlenen aan nationale wetgeving.

Een gyroscoop is een sneldraaiend lichaam dat cardanisch is opgehangen. Het lichaam is draaibaar om drie assen die door het zwaartepunt heen gaan. Daardoor zal het lichaam zogezegd geneigd zijn een vaste stand in de ruimte te willen behouden. Een handig instrument in een duikboot. Het lichaam moet wel een zekere massa hebben en tegelijkertijd kunnen bewegen.

De Europese Commissie lijkt een heel andere betekenis toe te kennen aan het woord vrij in vrij beroep. Gestreefd lijkt te worden naar de grootst mogelijke vrijheid om het beroep uit te oefenen in de verschillende lidstaten, het slechten van drempels met betrekking tot toegang tot het beroep en het zo min mogelijk verlenen van exclusieve rechten om bepaalde werkzaamheden te verrichten. Zo voltrekt zich actueel een discussie over de bedrijfsjuristen die op dezelfde voorrechten aanspraak willen maken als advocaten omdat ook zij deugdelijk gekwalificeerd zijn en lid zijn van een professionele organisatie. In een concrete casus over een bedrijfsjurist die gelijktijdig Nederlands advocaat in loondienst is, hebben de CCBE en de Nederlandse Orde geïntervenieerd. Deze interventie is aangegrepen om nog eens goed de verschillen toe te lichten. Werkdocumenten, questionnaires, lezingen en conceptregelgeving door of vanuit de Europese Commissie lijken alle te zijn gebaseerd op uitsluitend economische criteria. Het zou van respect getuigen, ook omwille van consumentenprotectie, belang te hechten aan niet-economische criteria die gemoeid zijn met een deugdelijke beroepsuitoefening en bijdragen aan rechtsvinding.

Nieuwe toetreders zouden voor de consument op korte termijn enige voordelen kunnen brengen. Op lange termijn bestaat er het risico van gerichtheid op krenten uit de pap. De meest profijtelijke zaken worden afgeroomd ten detrimente van de serviceverlening over de hele breedte door advocaten. Een ander, meer zwaarwegend, risico op termijn is het ontstaan van verschillen in kwaliteit en integriteit. Door het ontbreken van controle. Zoals de Engelsen het zo treffend zeggen: Stel het publiek, de consument, niet bloot aan fly-by-night operators.

Net als een gyroscoop hebben de beroepsgroep en de Orde daarvoor een zekere massa nodig voor organisatie, normstelling en handhaving. Cardanisch opgehangen door de wet moeten wij verder vrij kunnen draaien en bewegen.

Een level playing field prima, maar het speelveld kan ook te klein worden. Aan Chateaubriand wordt toegeschreven The flame burns the candle and the candle burns out with the flame. En daar heb je maar één lucifer voor nodig!

ICT
Dames en heren, na mijn duikboot met periscoop, overheid met stethoscoop en markt met gyroscoop, ben ik toe aan een horoscoop. Techniek en innovatie behoeven geen respect, zeker niet met de lading ontzag.

Het internet- en computergebruik is sterk toegenomen. Het aantal mensen dat thuis toegang heeft tot Internet is de laatste vier jaar verviervoudigd.16 Ruim zes van de tien mensen hadden in 2002 thuis toegang. Meer dan 7.000 advocaten zijn door de Orde per e-mail te bereiken. Internet wordt vooral gebruikt om te zoeken naar specifieke informatie. Op de wereldranglijst staat Nederland nummer negen, waar het gaat om echt snelle verbindingen. Richard Susskind was de officiële informatietechnologie-adviseur van Lord Woolf, voormalig Lord Chief Justice of England and Wales. Van zijn hand zijn de Future of law17 en het latere Transforming the Law18, essays over technologie, justitie en marktplaats van het recht. Hij voorspelt een digitale paradigma shift. Hij stelt vast dat technologie en Internet meestal slechts intern en ondersteunend wordt ingezet. Voor cliëntbeheer, financiële rapportage, tekstverwerken en databestanden. De website van een kantoor is meestal niet meer dan een digitaal uithangbordje. Hij voorspelt een fundamentele wijziging in een manier waarop advocaten juridische diensten gaan verlenen.

De traditionele methode van één-op-één dienstverlening wordt veel mensen te duur. Ondanks dat advocaten zich hebben ingespannen kostenefficiënt te werken, zijn de tarieven vaak feitelijk prohibitief. Een transformatie is denkbaar naar ontrafeling. Mijn gebrekkige vertaling van het Engelse unbundling. De cliënt selecteert een stukje van de dienst, meer in overeenstemming met wat hij echt nodig heeft en wat hij kan betalen. Advocaten zouden meer gescheiden diensten kunnen aanbieden: initieel advies, informatieverstrekking, voorbereiding, tweede opinie of onderhandeling. Welk aspect van dienst of welke bron van informatie verlangt u van ons? Zon vorm van dienstverlening laat een goed genoeg-benadering toe. Het is de cliënt die definieert en assembleert. Het is de cliënt die opnieuw de voorwaarden van zijn afhankelijkheid mede bepaalt.

Mocht u denken: Het zal zon vaart niet lopen, vergist u zich niet! Meneer Richard S. Granat is eigenaar van mylawyer.com19. Een gehoor bij Harvard University hield hij onlangs voor uit de kosten te zijn en dat de revenuen afgelopen jaar met 100% zijn gestegen. Honderden cliënten maken gebruik van een virtuele geen-fout-echtscheiding. Met name voor particulieren met een gemiddeld inkomen is het een vorm van probleemoplossing tegen de laagst mogelijke kosten. De Orde doet er goed aan ook hier snel te gaan benchmarken. Wat is de stand van zaken, wat zijn realistische ontwikkelingen en hoe kunt u daarvan kennisnemen en profiteren?

Ik sprak al over de tweederde samenleving. Vier van de tien mensen hebben geen toegang tot Internet. Wie zijn die kwetsbaren, wie hebben eigenlijk geen toegang tot het recht en hoe zit het met de dark numbers. Is er nu wel of niet werkelijk een nieuwe leemte? Het blijkt buitengewoon lastig daar greep op te krijgen. Een één-op-één relatie advocaat-cliënt komt moeizaam tot stand. Nog even daargelaten financiële drempels, moeten wij misschien wel durven uit te spreken geen rol meer te kunnen vervullen in kleine claims?

Conceptueel zou een andere innovatie partners voor recht kunnen zijn. Het aanbieden van diensten aan organisaties en mensen die wel hun contacten hebben zou wel kunnen werken. Het oplossen van problemen van thuislozen gaat niet zonder samenwerken met degenen die dag-in-dag-uit daarop gericht zijn. Wij kunnen profiteren van hun kennis en op een ander niveau gericht en effectief juridische diensten verlenen. Ik zie in dit verband geen enkele beperking naar de soort advocaat of kantoor.

Blijft u nadenken over innoveren. Zorg ervoor dat de digitale paradigma shift zich niet voltrekt terwijl u erbij staat, maar dat u bij bent.

Dames en heren, één van de meest majestueuze zwevers in de diepzee is de mantrarog. Een mantra is ook een meditatiespreuk. Respect was mijn mantra voor vandaag. Tussen advocaten onderling en tussen advocaat en cliënt, overheid en markt. Niet alleen boven en onder water, maar ook in de virtuele wereld.

Geïnspireerd door Cousteau en zijn Calypso eindig ik mijn beschouwing over onze biotoop en onze biosfeer. Calypso was de Griekse nimf die Odysseus na zijn schipbreuk gastvrij opnam en hem zeven jaar bij zich wist te houden door hem de onsterfelijkheid te beloven. Bij monde van Hermes, de god van de handel, beval Zeus haar tenslotte Odysseus te laten gaan.
Ook ik laat u gaan. Ik kan u geen onsterfelijkheid beloven, maar wens u het goede leven toe. Ik nodig u uit straks met elkaar een glas te heffen. Van al dat water moet u dorst hebben gekregen. Ik voel mij zeer verplicht dat u mij niet ongehoord hebt gelaten.

Dank u zeer!

---


1. Advocatenblad, Special 15, In de Spiegel van de cliënt, 22 augustus 2003

2. NRC Handelsblad, 9 en 10 augustus 2003

3. The Great Disruption (Human Nature and the Reconstruction of Social Order), Francis Fukuyama, 2000, ISBN-nummer 0684865777
4. NRC Handelsblad, 22 oktober 1999

5. A Theory of Justice, John Rawls, 1999, ISBN-nummer 019825055X
6. Rawls (Een inleiding in zijn werk), Ronald Tinnevelt & Gert Verschraegen (red.), 2002, ISBN-nummer 9077070141
7. Respect (in een tijd van sociale ongelijkheid), Richard Sennett, 2003, ISBN-nummer 905847058X

8. Het Financieele Dagblad, 29 maart 2003

9. http://www.tirolerrak.at/index_frame.html
10. http://www.lawsoc.org.uk

11. Justitie Magazine, Interview Piet Hein Donner juli 2003
12. Vo.1/2003

13. Arrest Hof van Justitie, 9 september 2003, C-198/01
14. Zaak C-309/99, J.C.J. Wouters, J.W. Savelbergh en Price Waterhouse Belastingadviseurs BV t. de Nederlandse Orde van Advocaten
15. Nederlands Juristenblad, Biesheuvel e.a., p. 1-1652, 5 september 2003

16. Staatscourant, 11 juli 2003

17. The Future of Law (Facing the Challenges of Information Technology), Richard Susskind, 1998, ISBN-nummer 0198764960
18. Transforming the Law (Essays on Technology, Justice and the Legal Marketplace), Richard Susskind, 2000, ISBN-nummer 0198299222
19. http://www.mylawyer.com

---