3 oktober 2003
Dekerede 2003: Respect
Jacques-Yves Cousteau was een Frans marineofficier. En vanaf het
midden van de jaren 50 hoofd van het Oceanografisch Museum in Monte
Carlo. Hij was pionier van het onderwateronderzoek en deed jarenlang
veldwerk met de omgebouwde mijnenveger Calypso. Met de door hem
uitgevonden aqualong nam hij verschillende films onder water op. Velen
van u zullen nog een herinnering hebben aan de televisieserie The
Undersea World. Het televisiescherm werd een aquarium. De kijker
waande zich vanuit de stoel in de ongehoord stille wereld van
Cousteau.
Aquarium verbindt het Latijnse aqua met de Latijnse uitgang arium die
een verzamelplaats aangeeft. Een kunstmatig onderkomen waarin
waterdieren verzorgd en geobserveerd kunnen worden.
Een aquarium leent zich als metafoor. De balie als arium, als
verzamelplaats van advocaten. Werkzaam in een stevig frame van wet- en
regelgeving. Zwemmend in een glazen huis. Van vele zijden met vele
kwalificaties bekeken. Bij de samenstelling van advocaten moet erop
worden gelet dat de te combineren soorten, net als bij vissen, elkaar
kunnen verdragen. Geen roofvissen bij kleine vissen die als prooi
kunnen dienen. Trage dieren niet bij vlugge actieve soorten en niet al
te grote voedselconcurrentie. Voor het laten ontstaan van een levendig
beeld moet een combinatie worden gezocht van oppervlaktebewoners met
bodemdieren en soorten die vooral in de middenlaag van de waterkolom
zwemmen. Geen hiërarchie, maar biologie!
Zij stellen eigen eisen aan voedsel. Elke advocaat zijn eigen cliënt.
Ook in veelsoortigheid en veelkleurigheid laat de balie zich heel wel
vergelijken met mijn verzameling vissen. Sommigen kiezen ervoor zich
in grote scholen op te houden, anderen voelen zich als enkeling
senang.
U deelt verblijf onder water met als onvermijdelijk gevolg dat geluid
niet of zeer gedempt doordringt en licht gebroken, vertekend, wordt
opgevangen. Niet alleen van boven naar onder water maar ook andersom.
De wereld om het glazen huis, maar ook daarin is in deze zin
ongehoord.
De cliënt heeft amfibische trekken. Hij leeft voornamelijk op het land
en moet af en toe de waterspiegel passeren. Als ervaringsdeskundige
zijn door deze cliënt zinvolle uitspraken te doen over beide werelden.
In de special van het Advocatenblad In de spiegel van de cliënt1 is
daar vorm aan gegeven. Wat gebeurt er op een dekenspreekuur, bij de
klachten- en geschillencommissie, hoe zit het met het ambt van hoge
heren van de Consumentenbond en het gebrek aan inlevingsvermogen als
kritische observatie door VNO*NCW. Daar tegenover in dezelfde special
oprechte en overtuigende reportages over cliënttevredenheidsonderzoek,
efficiency, klantperceptie en toetsing. De sprekers vóór mij hebben
vanmiddag allen vanuit een eigen hoek van inval zich uitgelaten over
de spanning tussen wat zij verwachten of niet verwachten van de
advocatuur en de uitkomst, het resultaat. Ook voor hun geldt: als zij
meer ontvangen dan zij verwachten, stijgt tevredenheid en vice versa.
Allemaal goede redenen de biotoop van de advocatuur, zijn natuurlijke
levensruimte, te beschouwen in de biosfeer: alles wat mijn aquarium
omgeeft.
Dames en heren,
Gelet op het tijdstip van de dag zou ik u bijna hartelijk moeten
danken voor uw komst en belangstelling. Dat doe ik niet. Ik ga u
gewoon nog zeer van harte welkom heten in Zwolle. Stad aan de IJssel,
welke rivier de laagste waterstand kent sinds lange tijd. Ongetwijfeld
heeft de Zwolse deken mr. Peters het voor u allen onder deze grote
rivier gemakkelijk willen maken. Voor u, collegae en confrères boven
Zwolle, is het bijna om de hoek. Ik had u graag allen persoonlijk een
hand gegeven om te horen hoe het met u gaat. Wat dat betreft zal een
aantal zich ongehoord weten, maar laat ik u verzekeren: u bent
absoluut niet ongezien! Een bijzonder welkom voor onze gasten.
Vertegenwoordigers uit de biosfeer, zal ik maar zeggen. De Hoge Raad
der Nederlanden, het College van Procureurs-Generaal, de Raad voor de
Rechtspraak, de rechterlijke macht, het Openbaar Ministerie, het
Ministerie van justitie, zusterorganisaties en de academische en
zakelijke wereld.
Periscoop
De relativiteitstheorie is bijna 100 jaar oud. Een Braziliaans fysicus
is er onlangs in geslaagd een nog bestaande paradox definitief de
wereld uit te helpen. Een paradox betreft een gedachte-experiment over
een supersnelle duikboot.2 Als deze met bijna de lichtsnelheid door
het water schiet, verschillen prompt een waarnemer aan wal en een
waarnemer aan boord van mening over wat er met de duikboot gaat
gebeuren. Einsteins theorie draagt schuld. Een bewegend object krimpt
in de optiek van een stilstaande waarnemer. U hoort hem denken. De
duikboot gaat snoeihard, hij is dus korter. Wordt de boot korter, dan
is de opwaartse kracht minder. Denkt u aan de wet van Archimedes! De
boot blijft even zwaar, dus hij zinkt.
Voor de advocaat aan boord is het allemaal heel anders. Die ziet water
met grote snelheid bewegen, de dichtheid neemt toe en dus gaat de boot
drijven. Voorwaar een paradox!
De wiskundige oplossing is hier niet van belang. Houdt u het beeld
vast. De Orde als duikboot met veel waarnemers aan wal die zinken
voorspellen. En veel advocaten die op stijgen vertrouwen opdat de
waterspiegel wordt gebroken. En zij alles weer kunnen horen danwel met
periscoop zicht ontstaat op de tot dan minder- of niet gekende
buitenwereld.
Postitiebepaling en risicobeheersing met behulp van adequate kennis
van de eigen omgeving is niet alleen voor ondernemingen maar ook voor
een organisatie als de Orde van groot belang. Het stille zweven van de
duikboot tussen als die vissen in het water staat wat mij betreft
gelijk aan de toestand zoals die u en mij anno nu bekend is. Het lijkt
mij van realisme getuigen een zeer sterk gesegmenteerde balie te zien
en deze publiekelijk te accepteren. Generalist en specialist, klein,
middelgroot en groot, plaatselijk-, regionaal-, of internationaal
georiënteerd met een werkelijk bescheiden of een zeer uitbundige
beloning. In meer of mindere mate gestuurd door economische
wetmatigheden, in meer of mindere mate geordend door de markt. De
mogelijkheid tot sturing is miniem.
Eenheid in verscheidenheid klinkt krampachtig, sleets en daarom
onvoldoende geloofwaardig. Een Groot Verhaal met hoofdletters over
deze eenheid past niet langer. Al mijn zwevende delen dreigen het
water ondoorzichtig te maken. Hoe zit het met de kwaliteit van het
water?
Water
In zijn boek The great disruption3 constateert Francis Fukuyama dat
egoïsme, materialisme en berekening de standaard lijken te zijn
geworden voor het moderne handelen4.
Vrienden maken op een feest heet netwerken, conflicten worden voor de
rechter beslecht in plaats van door overleg. Contracten komen in de
plaats van contacten, verantwoordelijkheid wordt liever afgekocht dan
genomen. Kortom: triomf van het liberalisme dat is gestoeld op het
minimale uitgangspunt welbegrepen eigenbelang. Geen inherente
collectieve moraal en geen sociaal fundament anders dan het egoïsme.
Fukuyama verzet zich ertegen en verdedigt de stelling dat de meest
succesvolle samenlevingen dié zijn, waar sprake is van een groot
onderling vertrouwen. Fukuyama acht liberaal individualisme
verenigbaar met collectieve deugd en gemeenschapszin. Hij vertrouwt op
de natuurlijke menselijke constitutie. De moraal zit in de mens
gebakken. Its biology stupid.
Ook een andere filosoof van de liberaal-democratische
verzorgingsstaat, John Rawls, heeft geprobeerd twee schijnbaar
onverenigbare doelen tegelijkertijd te realiseren5, 6: Mensen moeten
hun eigenbelang volgen én unaniem tot een bepaalde set van
rechtvaardigheidsprincipes komen. Rawls introduceerde de zogenaamde
oorspronkelijke positie, een hypothetische omgeving met als
kenmerkende eigenschap een sluier van onwetendheid. Niemand heeft
kennis over zijn of haar situatie. Je weet slechts dat je zweeft.
Onder of boven is relatief. Ook advocaten zullen er naar neigen te
willen voorkomen dat zij heel slecht af kunnen zijn. Zij zullen zinken
willen voorkomen. Zij volgen een maximinstrategie en kiezen voor
principes waarmee zij in de slechtst mogelijke positie relatief nog
goed af zijn.
Een strategie bijvoorbeeld gericht op behoud van verschoningsrecht en
procesmonopolie. Aantasting daarvan heeft effect op alle advocaten.
Een ander rechtvaardigheidsprincipe legt de nadruk op
sociaal-economische gelijkheid. Een gelijkheid die in mijn
nultoestand, toestand van evenwicht, doodeeenvoudig niet bestaat. Maar
ook niet hoeft te bestaan. Rawls verdedigt het verschilprincipe. De
verdeling moet gelijk zijn, tenzij een ongelijke verdeling ten goede
komt aan de absolute positie van de minst bedeelde in de samenleving.
Die minderbedeelde zou zowel collega-advocaat als de cliënt kunnen
zijn.
Ik pas het toe: de verdeling van rechtshulp aan particulieren moet
gelijkelijk worden gedragen, tenzij een ongelijke verdeling ten goede
komt aan de absolute positie van deze rechtzoekenden. De omstandigheid
dat feitelijk, en inmiddels vrij onveranderlijk, slechts een deel van
de balie zich richt op de particulier, met inbegrip van gefinancierde
rechtshulp is zo beschouwd - een zegen. Als vanzelf concentreert zich
daar immers relevante kwaliteit. De ongelijke verdeling komt aldus ten
goede van de minst bedeelde.
Toegespitst op de verhouding onderling: het gezamenlijk optrekken door
alle advocaten, ondanks grote verschillen, baat de economisch minder
draagkrachtige advocaat. Slagkracht wordt verhoogd. Het financieel en
organisatorisch dragend vermogen wordt vergroot. En dat kan nooit
kwaad voor een duikboot!
Rawls betoogt, en ik zeg hem dat na, dat een staat of zo u wilt de
Orde als overheid in advocatenland liberaal moet zijn, dat wil zeggen
neutraal behoort te staan ten opzichte van conflicterende opvattingen
over het goede leven. Het is aan u zelf. U bent zelf verantwoordelijk
voor de aard van uw praktijk. Rawls toegepast is uw Orde gelijktijdig
een zichzelf bedruipende vereniging van personen die in hun onderlinge
relaties zekere gedragsregels aanvaarden. Daardoor is samenwerken
mogelijk dat het welzijn van ons allen vooruithelpt.
Gedragsregels als rechtvaardige uitkomst volgend op een faire
beslissingsprocedure. De zoektocht naar faire, morele regels is
lastig. Met Fukuyama moet worden vertrouwd op impliciete overtuigingen
en intuïties in onze beroepsgroep. De betekenis van schaakmat kan ook
niet worden achterhaald zonder kennis van de regels van schaken. Zo
kan men evenmin de betekenis kennen van rechtvaardigheid,
verantwoordelijkheid en fairness buiten enige werkzame moraliteit in
de beroepsgroep om. Misschien is het toch biology stupid .
Met Fukuyama en Rawls heb ik uitspraken gedaan over de kwaliteit van
het water in mijn denkbeeldige aquarium. Vissen trekken hun eigen
plan, kiezen hun eigen voedsel en bepalen zelf de zwemhoogte. Maar wel
in een medium met een eigen interne moraal.
Waar blijft de beloofde ongehoorde cliënt?, zult u zich afvragen.
Laten wij ons concentreren op de relatie advocaat en de amfibische
cliënt. Wat de relatie kenmerkt, is asymmetrie en daardoor
afhankelijkheid. In zijn boek Respect7 werkt de Brit Richard Sennett
een aantal gerelateerde themas uit.8 Zoals:
* de vernederende gevolgen van afhankelijkheid,
* het verschil tussen zelfrespect en erkenning door anderen en
* het probleem om elkaar wederzijds respect te tonen als de grenzen
van ongelijkheid overschreden zijn.
Gebrek aan respect kan even kwetsend zijn als een regelrechte
belediging. Ik beschouw dat gebrek als een belangrijke bron van
ongenoegen en klachten van onze cliënten.
Wat betekent respect? Status? Status verwijst meestal naar de positie
van iemand binnen een sociale hiërarchie. Prestige verwijst naar de
emoties die status bij anderen oproept. Wat bij status en prestige
ontbreekt is iets wat wederkerigheid overbrengt. Een begrip als
erkenning doet dat wel. Zowel voor Rawls als voor Sennett betekent
erkenning het respecteren van de behoefte van hen die niet gelijk zijn
aan ons.
Voor de advocaat als vakman geldt een bijzonderheid. De vakman
probeert zijn werk goed te doen omdat dat tenminste zelfrespect
oplevert. Daarbij gaat het welbeschouwd niet in de eerste plaats om
wederkerigheid. De vakman vergelijkt zijn werk met dat van anderen en
probeert met een nieuwe handeling op zich en voor zichzelf zijn zaak
weer op orde te krijgen. Hij weet zijn zelfrespect te handhaven in een
ongelijke wereld. De waardigheid van zijn steeds toenemend vakmanschap
draagt bij aan zijn zelfrespect. U moet niet zeuren, ik ben toch goed.
Het probleem van de ongelijkheid tussen advocaat en cliënt is daarmee
nog niet opgelost. Respect verlenen aan hen die voor zichzelf kunnen
zorgen brengt mij bij autonomie. Aan advocaten kennen wij pas
autonomie toe als wordt erkend dat zij weten wat zij doen. Zèlfs als
de cliënt het niet begrijpt. Met het oog op de opbouw van wederzijds
respect over de grenzen van ongelijkheid heen zou diezelfde autonomie
ook aan de cliënt moeten worden toegekend. Zij weten dingen die de
advocaat niet weet of kan peilen. Autonomie is dan een krachtig middel
om gelijkheid te bevorderen. Je accepteert niet alles van een ander te
begrijpen maar beschouwt de autonomie van de ander als gelijkwaardig
aan de jouwe.
Cliënten zouden geen passieve ontvangers van hulp moeten zijn. Zij
mogen in staat worden geacht zelf mee te denken over de voorwaarden
van hun afhankelijkheid.
Het toestaan door de advocaat van die autonomie veronderstelt
waardering voor de niet-ingewijde. Ik houd het voor verdedigbaar het
verbindende begrip respect een plaats te geven in de relatie tussen de
advocaat en de zowel particuliere- als niet-particuliere cliënt. De
waarderingscijfers van de zakelijke en particuliere cliënt verschillen
niet zo heel veel, ondanks hun enorme verschillen in positie wat
betreft voorkennis, onderhandelings-vaardigheid en financiële
draagkracht. Tussen uitersten blijft asymmetrie bestaan. De
verstandhouding tussen een hooggespecialiseerde advocaat en zijn
corporate client is opnieuw wat asymmetrie betreft niet wezenlijk
anders dan tussen een generalistisch advocaat en een eenvoudig
particulier. Compensatie is mogelijk door aan autonomie een plaats te
geven. Met verfijning van bestaande en nieuwe wat ik maar noem
buitenkantmaatregelen gericht op verbetering van organisatie en
tevredenheid scoor je misschien een enkel procentpuntje meer. De wet
van de afnemende meeropbrengst treedt in werking. Met
binnenkantmaatregelen is meer winst te behalen. Te beginnen met het
tonen van respect als uiting van wederzijdse erkenning van autonomie.
Handvest
Ik weet niet hoe het is met uw vooroordelen over Tirol, ik moet
bekennen er enkele te hebben gekoesterd. Deze heb ik bepaald weer
terug moeten nemen nadat een vertegenwoordiger van de Tiroolse
Anwaltsverein9 mij vertelde dat zijn organisatie 150 jaar oud is, dat
wil zeggen drie keer zo oud als de onze! Zijn vereniging had ter
markering een Charta der Rechte des Klienten aangenomen. In vijftien
punten wordt tot uitdrukking gebracht waar het om gaat in de relatie
tussen advocaat en cliënt. Dat heeft navolging gekregen. Zo heeft
bijvoorbeeld de Law Society letterlijk op één A4-tje een Clients
Charter opgesteld als simpele gids wat een cliënt kan verwachten als
het gaat om dienstverlening.10
Welke rechtshulp de cliënt ook nodig heeft, hij heeft er recht op te
worden behandeld met zorg en professionaliteit. Als eerste regel in de
Charter wordt geformuleerd dat het belang van de cliënt vooropstaat in
de vertegenwoordiging. Een volkomen logische en geruststellende regel,
die er noodzakelijk toe moet leiden dat het vermijden van
belangentegenstellingen op de meest transparante wijze wordt verwoord.
Tuchtrechtelijke jurisprudentie even daargelaten missen onze huidige
gedragsregels op dit punt gewenste scherpte. Het is daarom
betekenisvol dat er onlangs een deskundigengroep is gevormd met het
verzoek zich te verdiepen in geldend recht en bestaande praktijk. En
met als doel aanbevelingen te doen tot verbetering.
Andere regels uit de Charter. Advocaat, zoek uit wat de cliënt wil
bereiken en toets of die verwachtingen realistisch zijn. Wees
duidelijk en vermijdt jargon. Kom tot overeenstemming wat voor een
dienst, confectie of maatpak, de waarnemend deken spreekt zelfs wel
eens over maatconfectie, wordt verlangd. Blijf informeren over de
voortgang van de zaak en declareer inzichtelijk. Behandel cliënten
gelijk en koester de plicht tot geheimhouding van hetgeen tot u komt
in uw hoedanigheid van advocaat. De Clients Charter wordt afgesloten
met de simpele weergave van een klachtenregeling met als preambule dat
de meeste mensen goede ervaringen hebben, maar dat soms zaken verkeerd
gaan.
Kortom, een gecondenseerde weergave van slechts enkele regels en
principes die er werkelijk toe doen. De advocaat mag vertrouwen op
zijn vakmanschap, het acteren van zijn eigen kundigheid. De cliënt
dient dan de voorwaarden te kunnen bepalen van zijn afhankelijkheid.
Voorwaarden die betrekking hebben op de begrenzing van de dienst,
zowel wat betreft inhoud als kosten. Hij blijft niet ongehoord. Hun
beider autonomie is het middel om gelijkheid te bevorderen met respect
als smeerolie. Na Tabaksblatt is het tijd voor een commissie
Vijgenblad! Voor het schrijven van een handvest voor de cliënt. Op
enkele intieme delen na heeft het arium van advocaten niets te
verbergen. Zoal niet in een verordening als toch weer een nieuwe
buitenkantmaatregel, dan tenminste als Folder van Alle Folders.
En als ik zeg alle folders, dan bedoel ik vanaf vandaag niet langer de
26 verschillende brochures die in de loop der tijd zijn uitgegeven. De
afdeling Communicatie heeft in creatieve ijver een nieuwe lijn
ontworpen. In de vormgeving is niet langer onderscheid gemaakt tussen
ondernemers en particulieren. Het gaat om acht spiksplinternieuwe
publicaties over onderwerpen die ertoe doen. U allen krijgt van elke
brochure één exemplaar mee. De Folder van Alle Folders houdt u tegoed.
Een charter, een handvest, is zinloos zonder toezicht en handhaving.
De Orde bepaalt al veel, in de opvatting van sommigen te veel. Het
punt van vanzelfsprekende aanvaarding van nieuwe regels is allang
gepasseerd. De Centrale Controle Verordeningen, de klachten- en
geschillenregeling, tuchtrecht en de deels verplichte audit, hoezeer
nuttig en nodig, hebben een opgelegd en repressief karakter.
Kwantitatief en kwalitatief zijn de audits als instrument een groot
succes. Eén van de auditors vertelde mij het zo frappant te hebben
gevonden dat advocaten graag over hun zaken praten. Intercollegiaal
over zaken praten laat nog vaak te wensen over door allerlei
begrijpelijke oorzaken. U herkent vast wel dat prioriteiten vaak
anders worden gelegd. Het aantrekkelijke van deze vorm van toezicht is
het karakter. Niet repressief maar preventief. En niet bedreigend door
het ontbreken van een sanctie. Het is een binnenkantmaatregel. Net als
permanente opleiding past intercollegiale consultatie en het onderling
toetsen bij vakmanschap. De florerende specialisatieverenigingen zijn
een groot goed. Een aantal daarvan is bezig met het definiëren van
best practice modellen. Dat is fantastisch. Kennis en ervaring worden
om niet gedeeld.
Verzekering van integriteit verdient eveneens allereerst een plaats
tussen advocaten. Wij kunnen niet langer volstaan met te zeggen: Dat
doen wij al en Dat doen we zo. Wat eraan moet worden toegevoegd en
waar een werkbare vorm voor moet worden gevonden, is het aspect kijk
maar. U kent het gevleugelde Justice must be done; justice should be
seen to have been carried out. Met integriteit is het niet anders.
Integriteit moet je niet alleen doen. Maar vooral laten zien dat je
het doet. Water kan ook met zwevende deeltjes nog steeds glashelder
zijn. Het gaat om het zichtbare domein en dat is niet hetzelfde als
het publieke domein. De pleidooien voor één of ander toezicht vanuit
het publieke domein komen mij als modisch en zeer tijdgebonden voor.
Anders gezegd: toezicht buiten de Orde heeft een hoog symbolisch
gehalte.
Natuurlijk onderken ik problemen in de uitvoering van intercollegiale
toetsing of consultatie, met name bij de kleinste praktijken.
Creativiteit is nodig. Denkt u aan list servers of virtuele
werkgroepen. De ABA Journal kent de rubriek Solo Network waarin
specifieke aandacht wordt gegeven aan de praktijk van een solist.
Angst voor verlies van cliënt of eigen receptuur hoeft er niet te
zijn.
Intercollegiaal past dan ook natuurlijk respect. Sennett introduceerde
het begrip aanstootgevende vergelijking. Verschillen in talent en
vaardigheden bedreigen solidariteit in de beroepsgroep. Een
waarschuwing voor de verleiding van afgunst die voortvloeit uit het
zichzelf steeds maar weer vergelijken met meer succesvolle anderen. De
beste bescherming tegen de ongewenste gevolgen van zon aanstootgevende
vergelijking is de ervaren vakkundigheid, het vertrouwen op eigen
vakmanschap en eigen integriteit. Of u nu hoog, in het midden of over
de bodem zwemt. Ik dreig weg te zwemmen.
Overheid en stethoscoop
De hartslag van de rechtsstaat is de bescherming van zwakkeren als een
nauwelijks bestreden kerntaak van de overheid. Het dossier rechtshulp
heeft dan wel een stethoscoop nodig. Ten aanzien daarvan bestaat er
een indringende relatie tussen de overheid op het droge en de advocaat
en cliënt in het natte.
Het intrigeert de Minister van justitie in hoge mate in de discussies
over het recht dat het daarbij niet draait om relevante vragen als:
Waar gaat het ook alweer om, welke problemen willen wij oplossen en
werkt dat?.11 De minister wijst op behoudzucht. Oplossingen uit het
verleden overtuigen hem niet meer. Het ontbreken van financiën
noodzaakt tot een andere inrichting van civiele rechtspleging of
rechtsbijstand. De minister onderkent gelijktijdig dat iedere burger
uiteindelijk een beroep op de rechter moet kunnen doen om de rechten
die de wet hem biedt ook daadwerkelijk te kunnen verwezenlijken. Zijn
al bijna gevleugelde bruikbare rechtsorde. De minister maakt zich,
overigens met de Orde, zorgen over het gerechtelijke apparaat dat
steeds meer onder druk komt te staan en de werkvoorraden. Hij zoekt
vervolgens naar mogelijkheden om de toestroom van zaken te beperken.
Vermindering van regeldruk en beperking van conflictopwekkende
regelgeving. En daarnaast alternatieve afdoening van geschillen, voor
sommige fijnproevers te beschouwen als een effectieve vorm van
geschilbeslechting. De resultaten van de eindevaluatie van het WODC
van het project Mediation zijn bijna publiek. De Algemene Raad heeft
onlangs besloten gerichte aandacht te geven aan meer wegen van
geschiloplossing, vanzelfsprekend in relatie tot de positie van
advocaat als partijdige belangenbehartiger. Wel past het nu al te
waarschuwen voor al te hoge verwachtingen. Beslissend blijft
effectieve toegang om rechten te kunnen verwezenlijken. Ter vermijding
van een onbruikbare rechtsorde. Toegang die ook financieel gewaarborgd
moet worden in de pre-processuele fase of in alternatieve afdoeningen.
Het zelfoplossend vermogen van mensen hoeft niet te worden onderschat,
maar mag ook niet worden overschat. Zakelijke en particuliere cliënten
zien niet voor niets uit naar een juridische dienstverlener.
Introductie van een pre-action protocol in echtscheidingen zal
ongetwijfeld het werk van de rechter verlichten, maar dat van de
advocaat verzwaren. Die verzwaring moet dan wel worden gecompenseerd!
Elk aquarium heeft zuurstof nodig.
De brandweer blust niet alleen brandjes voor de rijken. Toegegeven,
een wat vreemde vergelijking in mijn natte milieu. Met rechtshulp
hoort dat niet anders te zijn. Harde overheidsmaatregelen leveren
minder weerstand op dan jaren geleden. De Duitse socioloog Ulrich Beck
spreekt van een Zwei-Drittel Gesellschaft. De aandacht gaat uit naar
het redelijk welvarende tweederde deel van de bevolking met
veronachtzaming van het ongehoorde eenderde deel. Van misbruik van de
rechtshulpvoorziening blijkt nauwelijks. Gegeven de kerntaak van de
overheid past dan eenvoudig het respectvol vervullen van deze vraag.
Alleen al erkenning van die behoefte is een krachtig argument tegen
degenen die de vraag opwerpen of het allemaal niet te duur wordt. Dat
geldt complementair of supplementair ook voor de balie. Ook al kan de
vraag niet worden vervuld tegen marktconforme tarieven.
Respect hoort thuis in de verhouding overheid-beroepsorganisatie. De
Orde spant zich in zijn wettelijke opdracht in veel facetten uit te
voeren. Zij toont zich een kritische maar wel loyale en betrouwbare
partner. Denkt u aan de kwesties MOT/WID, veranderingen in de
organisatie van de tuchtrechtspraak, maar ook aan het convenant. De
Orde mag zich veroorloven de overheid respectvol aan te spreken op
wederkerigheid. Op tijdige en volledige nakoming van toezeggingen over
de hoogte van de toevoegingsvergoedingen, doorvoering van het project
Viv-alt en inbedding van griffiers in de gerechten. Comply or explain.
Good governance geldt zeker voor de overheid.
Markt en gyroscoop
Hoe zit het met de markt? Bijten markt en respect elkaar?
Vanaf 1 mei 2004 is de nieuwe Europese Verordening (Vo.1/2003)12 voor
Mededingingsregels van toepassing. De NMa is vanaf dat moment
onderdeel van het European Competition Network (ECN). Een Europees
kartel van waakhonden, zal ik maar zeggen. Gebundelde kracht en macht.
Ik sprak al over de brandweer. De Italiaanse wetgever stond een
consortium toe van luciferfabrikanten. Fabrikanten waren verplicht
lid, niet-leden mochten geen lucifers verkopen op de Italiaanse markt.
De Italiaanse mededingingsautoriteit liet de Italiaanse wet buiten
toepassing en het Hof van Justitie heeft haar in een recente
beslissing gelijk gegeven.13 Nationale autoriteiten zijn verplicht
nationale wetgeving buiten toepassing te laten die ondernemingen
gedragingen oplegt in strijd met het kartelverbod uit het Europese
verdrag. Ook als ondernemingsgedrag het gevolg is van bepaalde
wettelijke voorschriften. Vrije beroepen zijn als gevolg van
zelfregulering door de beroepsorganisaties over het algemeen sterk
gereguleerd. Europees is er al een zeer krachtig sentiment met de
boodschap dat deze regulering direct of indirect leidt tot beperking
van de mededinging. En tot hogere prijzen. En dat zij innovatie van
professionele diensten beperkt. Het NOvA-arrest14 geeft natuurlijk
enige bescherming. Regels die aan de eindgebruikers van juridische
diensten de nodige garantie op integriteit en ervaring bieden en een
goede rechtsbedeling verzekeren.15.
Het gaat duidelijk weer om binnenkantregels. Over integriteit en
ervaring. Regels zonder welke u uw vak niet goed kunt vervullen.
Nieuwe rechtstreekse toetsing aan het verdrag bedreigt voortdurend de
houdbaarheid van het NOvA-arrest. Vergeet u niet dat wij de
bevoegdheid om deze binnenkantregels op te leggen ontlenen aan
nationale wetgeving.
Een gyroscoop is een sneldraaiend lichaam dat cardanisch is
opgehangen. Het lichaam is draaibaar om drie assen die door het
zwaartepunt heen gaan. Daardoor zal het lichaam zogezegd geneigd zijn
een vaste stand in de ruimte te willen behouden. Een handig instrument
in een duikboot. Het lichaam moet wel een zekere massa hebben en
tegelijkertijd kunnen bewegen.
De Europese Commissie lijkt een heel andere betekenis toe te kennen
aan het woord vrij in vrij beroep. Gestreefd lijkt te worden naar de
grootst mogelijke vrijheid om het beroep uit te oefenen in de
verschillende lidstaten, het slechten van drempels met betrekking tot
toegang tot het beroep en het zo min mogelijk verlenen van exclusieve
rechten om bepaalde werkzaamheden te verrichten. Zo voltrekt zich
actueel een discussie over de bedrijfsjuristen die op dezelfde
voorrechten aanspraak willen maken als advocaten omdat ook zij
deugdelijk gekwalificeerd zijn en lid zijn van een professionele
organisatie. In een concrete casus over een bedrijfsjurist die
gelijktijdig Nederlands advocaat in loondienst is, hebben de CCBE en
de Nederlandse Orde geïntervenieerd. Deze interventie is aangegrepen
om nog eens goed de verschillen toe te lichten. Werkdocumenten,
questionnaires, lezingen en conceptregelgeving door of vanuit de
Europese Commissie lijken alle te zijn gebaseerd op uitsluitend
economische criteria. Het zou van respect getuigen, ook omwille van
consumentenprotectie, belang te hechten aan niet-economische criteria
die gemoeid zijn met een deugdelijke beroepsuitoefening en bijdragen
aan rechtsvinding.
Nieuwe toetreders zouden voor de consument op korte termijn enige
voordelen kunnen brengen. Op lange termijn bestaat er het risico van
gerichtheid op krenten uit de pap. De meest profijtelijke zaken worden
afgeroomd ten detrimente van de serviceverlening over de hele breedte
door advocaten. Een ander, meer zwaarwegend, risico op termijn is het
ontstaan van verschillen in kwaliteit en integriteit. Door het
ontbreken van controle. Zoals de Engelsen het zo treffend zeggen: Stel
het publiek, de consument, niet bloot aan fly-by-night operators.
Net als een gyroscoop hebben de beroepsgroep en de Orde daarvoor een
zekere massa nodig voor organisatie, normstelling en handhaving.
Cardanisch opgehangen door de wet moeten wij verder vrij kunnen
draaien en bewegen.
Een level playing field prima, maar het speelveld kan ook te klein
worden. Aan Chateaubriand wordt toegeschreven The flame burns the
candle and the candle burns out with the flame. En daar heb je maar
één lucifer voor nodig!
ICT
Dames en heren, na mijn duikboot met periscoop, overheid met
stethoscoop en markt met gyroscoop, ben ik toe aan een horoscoop.
Techniek en innovatie behoeven geen respect, zeker niet met de lading
ontzag.
Het internet- en computergebruik is sterk toegenomen. Het aantal
mensen dat thuis toegang heeft tot Internet is de laatste vier jaar
verviervoudigd.16 Ruim zes van de tien mensen hadden in 2002 thuis
toegang. Meer dan 7.000 advocaten zijn door de Orde per e-mail te
bereiken. Internet wordt vooral gebruikt om te zoeken naar specifieke
informatie. Op de wereldranglijst staat Nederland nummer negen, waar
het gaat om echt snelle verbindingen. Richard Susskind was de
officiële informatietechnologie-adviseur van Lord Woolf, voormalig
Lord Chief Justice of England and Wales. Van zijn hand zijn de Future
of law17 en het latere Transforming the Law18, essays over
technologie, justitie en marktplaats van het recht. Hij voorspelt een
digitale paradigma shift. Hij stelt vast dat technologie en Internet
meestal slechts intern en ondersteunend wordt ingezet. Voor
cliëntbeheer, financiële rapportage, tekstverwerken en databestanden.
De website van een kantoor is meestal niet meer dan een digitaal
uithangbordje. Hij voorspelt een fundamentele wijziging in een manier
waarop advocaten juridische diensten gaan verlenen.
De traditionele methode van één-op-één dienstverlening wordt veel
mensen te duur. Ondanks dat advocaten zich hebben ingespannen
kostenefficiënt te werken, zijn de tarieven vaak feitelijk
prohibitief. Een transformatie is denkbaar naar ontrafeling. Mijn
gebrekkige vertaling van het Engelse unbundling. De cliënt selecteert
een stukje van de dienst, meer in overeenstemming met wat hij echt
nodig heeft en wat hij kan betalen. Advocaten zouden meer gescheiden
diensten kunnen aanbieden: initieel advies, informatieverstrekking,
voorbereiding, tweede opinie of onderhandeling. Welk aspect van dienst
of welke bron van informatie verlangt u van ons? Zon vorm van
dienstverlening laat een goed genoeg-benadering toe. Het is de cliënt
die definieert en assembleert. Het is de cliënt die opnieuw de
voorwaarden van zijn afhankelijkheid mede bepaalt.
Mocht u denken: Het zal zon vaart niet lopen, vergist u zich niet!
Meneer Richard S. Granat is eigenaar van mylawyer.com19. Een gehoor
bij Harvard University hield hij onlangs voor uit de kosten te zijn en
dat de revenuen afgelopen jaar met 100% zijn gestegen. Honderden
cliënten maken gebruik van een virtuele geen-fout-echtscheiding. Met
name voor particulieren met een gemiddeld inkomen is het een vorm van
probleemoplossing tegen de laagst mogelijke kosten. De Orde doet er
goed aan ook hier snel te gaan benchmarken. Wat is de stand van zaken,
wat zijn realistische ontwikkelingen en hoe kunt u daarvan kennisnemen
en profiteren?
Ik sprak al over de tweederde samenleving. Vier van de tien mensen
hebben geen toegang tot Internet. Wie zijn die kwetsbaren, wie hebben
eigenlijk geen toegang tot het recht en hoe zit het met de dark
numbers. Is er nu wel of niet werkelijk een nieuwe leemte? Het blijkt
buitengewoon lastig daar greep op te krijgen. Een één-op-één relatie
advocaat-cliënt komt moeizaam tot stand. Nog even daargelaten
financiële drempels, moeten wij misschien wel durven uit te spreken
geen rol meer te kunnen vervullen in kleine claims?
Conceptueel zou een andere innovatie partners voor recht kunnen zijn.
Het aanbieden van diensten aan organisaties en mensen die wel hun
contacten hebben zou wel kunnen werken. Het oplossen van problemen van
thuislozen gaat niet zonder samenwerken met degenen die dag-in-dag-uit
daarop gericht zijn. Wij kunnen profiteren van hun kennis en op een
ander niveau gericht en effectief juridische diensten verlenen. Ik zie
in dit verband geen enkele beperking naar de soort advocaat of
kantoor.
Blijft u nadenken over innoveren. Zorg ervoor dat de digitale
paradigma shift zich niet voltrekt terwijl u erbij staat, maar dat u
bij bent.
Dames en heren, één van de meest majestueuze zwevers in de diepzee is
de mantrarog. Een mantra is ook een meditatiespreuk. Respect was mijn
mantra voor vandaag. Tussen advocaten onderling en tussen advocaat en
cliënt, overheid en markt. Niet alleen boven en onder water, maar ook
in de virtuele wereld.
Geïnspireerd door Cousteau en zijn Calypso eindig ik mijn beschouwing
over onze biotoop en onze biosfeer. Calypso was de Griekse nimf die
Odysseus na zijn schipbreuk gastvrij opnam en hem zeven jaar bij zich
wist te houden door hem de onsterfelijkheid te beloven. Bij monde van
Hermes, de god van de handel, beval Zeus haar tenslotte Odysseus te
laten gaan.
Ook ik laat u gaan. Ik kan u geen onsterfelijkheid beloven, maar wens
u het goede leven toe. Ik nodig u uit straks met elkaar een glas te
heffen. Van al dat water moet u dorst hebben gekregen. Ik voel mij
zeer verplicht dat u mij niet ongehoord hebt gelaten.
Dank u zeer!
---
1. Advocatenblad, Special 15, In de Spiegel van de cliënt, 22
augustus 2003
2. NRC Handelsblad, 9 en 10 augustus 2003
3. The Great Disruption (Human Nature and the Reconstruction of
Social Order), Francis Fukuyama, 2000, ISBN-nummer 0684865777
4. NRC Handelsblad, 22 oktober 1999
5. A Theory of Justice, John Rawls, 1999, ISBN-nummer 019825055X
6. Rawls (Een inleiding in zijn werk), Ronald Tinnevelt & Gert
Verschraegen (red.), 2002, ISBN-nummer 9077070141
7. Respect (in een tijd van sociale ongelijkheid), Richard Sennett,
2003, ISBN-nummer 905847058X
8. Het Financieele Dagblad, 29 maart 2003
9. http://www.tirolerrak.at/index_frame.html
10. http://www.lawsoc.org.uk
11. Justitie Magazine, Interview Piet Hein Donner juli 2003
12. Vo.1/2003
13. Arrest Hof van Justitie, 9 september 2003, C-198/01
14. Zaak C-309/99, J.C.J. Wouters, J.W. Savelbergh en Price Waterhouse
Belastingadviseurs BV t. de Nederlandse Orde van Advocaten
15. Nederlands Juristenblad, Biesheuvel e.a., p. 1-1652, 5 september
2003
16. Staatscourant, 11 juli 2003
17. The Future of Law (Facing the Challenges of Information
Technology), Richard Susskind, 1998, ISBN-nummer 0198764960
18. Transforming the Law (Essays on Technology, Justice and the Legal
Marketplace), Richard Susskind, 2000, ISBN-nummer 0198299222
19. http://www.mylawyer.com
---
Nederlandse Orde van Advocaten