Ministerie van Economische Zaken
Berichtnaam: Perssamenvatting Memorie van toelichting begroting Economische Zaken 2004
Nummer: 344

Datum: 16-09-2003

Memorie van toelichting begroting

Ministerie van Economische Zaken

Perssamenvatting

BELEIDSAGENDA

De huidige problemen van de Nederlandse economie zijn niet alleen conjunctureel, maar in belangrijke mate structureel van aard. Nog meer dan voorheen moet het beleid zich richten op die factoren die het groeivermogen van de Nederlandse economie versterken: innovatie, dynamiek en ondernemerschap. Maar dat is niet genoeg. Om de aansluiting bij de top van Europa te hervinden, moet er ook binnen deze prioriteiten gekozen worden. Daarbij wordt het (lange termijn) belang van de consument centraal gesteld. Tegelijkertijd moeten we nog meer dan voorheen oog hebben voor de internationale en duurzaamheidaspecten van het economisch beleid. De voortgaande Europese integratie, de aanstaande uitbreiding van de EU en de ambities van Lissabon dwingen ons hiertoe. Op deze manier kunnen we weer perspectief krijgen op een duurzame economische groei van 3%.

Conjuncturele ontwikkeling
Het kabinet begint de rit onder een somber economisch gesternte. Waren we aan het eind van de vorige eeuw gewend geraakt aan economische groeicijfers van 3 of zelfs 4%, momenteel verkeert Nederland duidelijk in een recessie. Daarnaast loopt de werkloosheid schrikbarend snel op (met 14 duizend personen per maand) en baren de overheidsfinanciën zorgen. We staan er slechter voor dan begin jaren 90 en wat betreft de snelle achteruitgang van de economische situatie roept het herinneringen op aan het begin van de jaren tachtig.

Vooral het bedrijfsleven heeft het zwaar te verduren. De industriële productie daalt sinds 2001 al acht achtereenvolgende kwartalen. De bedrijfsinvesteringen nemen inmiddels drie jaar op rij af met in totaal bijna 12%. De werkgelegenheid in de marktsector loopt dit jaar met 2% terug en voor komend jaar wordt een daling van nog eens 1¼% verwacht. Werkgevers zijn de afgelopen twee jaar relatief terughoudend geweest met het inkrimpen van personeelsbestanden, hetgeen resulteerde in een stagnerende ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit. Tegelijkertijd zijn de loonkosten snel gestegen, waardoor de winsten onder druk zijn komen te staan. Nu het economisch herstel - en daardoor ook groei van productie en winst van bedrijven - opnieuw vertraging lijkt op te lopen, zullen er naar verwachting in 2003 aanzienlijk meer banen verloren gaan dan in 2002. In de periode 2002-2004 gaan zo in totaal naar verwachting circa 180 duizend banen verloren.

Tot dusverre hebben zich nog maar weinig tekenen van spoedig herstel geopenbaard. Voor het tweede halfjaar van 2003 wordt verwacht dat de Nederlandse economie voorzichtig opkrabbelt.

Economisch structuur
Gedeeltelijk is de huidige economische malaise in Nederland het gevolg van een wereldwijde aanpassing na het economisch hoogtij van de late jaren 90. De haperende wereldhandel en de wereldwijde daling van de beurskoersen, hebben Nederland als kleine open economie zeker niet onberoerd gelaten.

Maar dat is niet het hele verhaal. Nederland doet het beduidend slechter dan andere landen die ook last hebben van de slechte wereldconjunctuur. De Nederlandse groei ligt dit jaar ruim 1%-punt onder het Europese gemiddelde. Met name de slechte concurrentiepositie speelt ons daarbij parten. In de afgelopen 5 jaar zijn de arbeidskosten per eenheid product in Nederland bijna 10% harder gestegen dan bij onze concurrenten. Dit had te maken met een zeer krappe arbeidsmarkt, een te trage reactie van de lonen op de sterke verslechtering van de economie en een achterblijvende productiviteitsgroei.

De problemen in Nederland zijn dus niet alleen conjunctureel van aard. De onderliggende structuur van de Nederlandse economie is zwakker dan we eind jaren negentig dachten. Achteraf gezien was het economische wonder van toen een combinatie van forse bestedingseffecten die gevoed werden door vermogensstijgingen op de aandelenbeurs en huizenmarkt, een sterke groei van het arbeidsaanbod en daaraan gekoppeld een tot 1997 volgehouden loonmatiging, en een investeringshausse die mede werd gevoed door de ICT-boom. Met het wegvallen van de bestedingsboom en de appreciatie van de euro, komen de zwakheden van de Nederlandse economie nu duidelijk aan het licht. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat Nederland in internationale vergelijkingen in korte tijd is geduikeld van een land waar goed zaken te doen valt naar een middenmoter. In de Global Competitiveness Report van de World Economic Forum stond Nederland in 2000 nog op de derde plek. Dit jaar zijn we afgezakt tot de 15e plaats. Ook uit berekeningen van het CPB blijkt de verslechtering van het groeivermogen: terwijl in de jaren 90 de potentiële economische groei 2¾% bedroeg, is deze voor de huidige kabinetsperiode geschat op slechts 2%.

In de jaren 90 is er te lang door een roze bril naar de economische prestaties van Nederland gekeken, waardoor het leek alsof alles goed ging en ook vanzelf goed zou blijven gaan. Er was sprake van een zekere zelfgenoegzaamheid. Hierdoor zijn zwakheden over het hoofd gezien. Denk bijvoorbeeld aan de achterblijvende ouderenparticipatie, of aan het feit dat de overheid haar overschotten op de begroting te snel weer uitgaf. Die zelfgenoegzaamheid heeft zich niet beperkt tot de overheid, ook in het bedrijfsleven en bij investeerders was deze merkbaar. Rode cijfers leken haast geen belemmering te zijn voor hoge beurskoersen. Nu de roze bril is afgedaan, wordt de werkelijkheid zichtbaar. En deze werkelijkheid dwingt ons tot een mentaliteitsverandering: zelfgenoegzaamheid moet plaats maken voor snelheid en daadkracht. Het wegnemen van zelfgenoegzaamheid moet ertoe leiden dat niet alleen personen, maar ook ondernemingen, organisaties en ook de overheid een veel reëler beeld krijgen van hun rechten en plichten. Zonder overigens de roze bril weer in te wisselen voor zijn tegenhanger, namelijk zwartgalligheid. We moeten naar de feiten blijven kijken en naar de snelle veranderingen om ons heen. De overheid moet met duidelijke doelstellingen en een heldere prioriteitsstelling tot concrete acties overgaan.

Wat nu te doen?
De vraag dringt zich op wat de overheid aan deze verslechterende economische situatie kan doen. De economie kent een golfbeweging, waar de overheid slechts een beperkte invloed op heeft. Slechte ervaringen uit het verleden hebben ons geleerd om zeer bescheiden te zijn in het voeren van actief conjunctuurbeleid. Toch staat de overheid niet met lege handen. Weliswaar is het monetaire beleid gecentraliseerd met de totstandkoming van de EMU en de introductie van de euro en wordt het budgettaire beleid ingekaderd door de afspraken die in Europees verband zijn gemaakt in het Stabiliteits- en Groeipact, maar dat wil niet zeggen dat er geen beleid gevoerd kan worden om de economie meer schokbestendig te maken. Allereerst biedt het Stabiliteits- en Groeipact de ruimte om de automatische stabilisatoren te laten werken. Zeker wanneer in goede tijden in voldoende mate wordt gespaard, is het mogelijk om in laagconjunctuur de budgettaire teugels wat los te laten. Daarnaast wordt de economie schokbestendiger door structuurversterkende maatregelen te nemen, zoals het beter laten functioneren van markten. Op goed functionerende markten passen prijzen zich snel aan de gewijzigde situatie aan. Bij de productmarkten wordt dit bevorderd door de concurrentie en dynamiek te vergroten. De constatering dat de remweg van de lonen in Nederland minstens twee jaar duurde, wijst er echter op dat de Nederlandse arbeidsmarkt nog verre van flexibel is. Deze inflexibiliteit zorgt in het bedrijfsleven ervoor dat de lonen zich onvoldoende aanpassen en de werkloosheid meer dan nodig oploopt. Het vergt vervolgens een moeizame en langdurige aanpassing om deze nieuwe werklozen later weer aan een baan te helpen.

Terug naar de top
Het beleid van de overheid moet zich vooral richten op structuurversterkende maatregelen die het economische groeivermogen vergroten. Daarmee kan de welvaart groeien en blijft voldoende draagvlak bestaan voor de collectieve sector (bijv. veiligheid, zorg en onderwijs). Herstel van het groeivermogen vraagt om beleid gericht op het vergroten van zowel de arbeidsparticipatie als de productiviteitsgroei. Een toename van de arbeidsparticipatie kan worden bewerkstelligd door de lastendruk op arbeid te verlagen en door hervorming van sociale zekerheidsregelingen. De hogere groei van de productiviteit vraagt om een aantrekkelijker ondernemingsklimaat, zowel voor bestaande als nieuwe ondernemingen. De overheid vergroot de dynamiek in de private sector door innovatie te stimuleren, de administratieve lastendruk te verlagen, onnodige en tegenstrijdige regelgeving tegen te gaan, en andere knelpunten (zoals de slechte bereikbaarheid) te slechten.

Europa geldt daarbij als referentiekader. Zoals het Stabiliteits- en Groeipact momenteel het kader is voor het begrotingsbeleid, moeten de Globale Richtsnoeren en de landenspecifieke aanbevelingen dat nadrukkelijker zijn bij het economisch beleid. Tijdens de Europese top in Lissabon in 2000 heeft de Europese Unie zichzelf ten doel gesteld om in 2010 de meest dynamische en concurrerende kenniseconomie ter wereld te worden, die in staat is tot duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang. We zitten inmiddels op eenderde van het tijdschema, maar met het huidige tempo waarin de EU structurele aanpassingen doorvoert lijkt het er niet op dat we deze ambitie gaan realiseren. Een nieuwe impuls is nodig. Dit betekent dat we in Europa hardere afspraken moeten maken over de implementatie en dat we die afspraken ook nauwgezet moeten naleven. Gezien het feit dat driekwart van de acties die nodig zijn om de Lissabon-doelstellingen te halen door de nationale overheden zelf gerealiseerd moeten worden, is peer pressure en monitoring belangrijk. Hier is een bijzondere rol voor de EU Raad voor het Concurrentievermogen weggelegd.

In eigen land moeten we ook werken aan ons groeivermogen. In het kennismakingsgesprek tussen het kabinet en de sociale partners is daarom afgesproken dat EZ een agenda zal opstellen om de economische groei en productiviteit van Nederland te versterken. Een gezamenlijke aanpak is hierbij nodig omdat het om een breed palet aan maatregelen gaat die zowel de verantwoordelijkheid van het gehele kabinet zijn, als op het terrein liggen van de sociale partners zelf. Daarnaast richt het kabinet op het gebied van onderzoek en innovatie een Innovatieplatform op waarin - onder leiding van de minister-president - gezaghebbende personen uit het bedrijfsleven en de publieke kennisinstellingen concrete plannen gaan uitwerken. Ten slotte heeft EZ als coördinerend ministerie voor ICT-beleid een bijzondere rol in het beleid om door middel van ICT de productiviteit te vergroten.

Maar er is meer nodig. Om echt iets te veranderen, om meer dynamiek en creativiteit los te maken en om de Nederlandse economische motor weer te laten draaien, is een breuk in het beleid nodig. Daarbij moet meer dan in het verleden gekòzen worden. Een relatief klein land als Nederland kan niet op elk gebied excelleren. Om zijn slagkracht en concurrentiekracht te vergroten moet Nederland strategische keuzes maken. Leidend hierbij is het streven naar vernieuwing, kwaliteit en excellentie. Alleen hierdoor kan de Nederlandse economie weer terug aan de top komen. EZ kiest voor de volgende prioriteiten:

1. Kenniseconomie en innovatie

2. Concurrentie en dynamiek

3. Ruimte om te ondernemen

Ook binnen deze prioriteiten zal EZ nadrukkelijker gaan kiezen. Zo zal EZ zich concentreren op strategische onderzoeksgebieden die van groot belang zijn voor de innovatiekracht van Nederland, gaat EZ haar gebiedsgerichte instrumenten specifiek inzetten op economische perspectieven en kiest EZ bij het beleid gericht op internationaal ondernemen scherper voor die landen die Nederland het meest te bieden hebben in termen van exportkansen en innovatie. Deze scherpere keuzes weerspiegelen zich ook in de aanwending van de intensiveringen en de invulling van de ombuigingstaakstelling uit het Hoofdlijnenakkoord. Bij de invulling van de ombuigingen is er bewust voor gekozen om geen kaasschaaf toe te passen. Dit betekent dat er keuzes moesten worden gemaakt, die soms pijnlijk zijn. Bij het innovatiebeleid is ervoor gekozen om niet op de strategische onderzoeksgebieden te bezuinigen, maar om in 2007 het budget voor internationale ruimtevaart met circa een vijfde terug te brengen. In het ruimtelijk economisch beleid wordt bezuinigd op de centrale Investeringspremieregeling. Deze regeling is van kracht in de steungebieden in Noord-, Oost-, en Zuid Nederland. Door te kiezen voor deze bezuiniging blijven het budget voor de stadseconomie en het budget voor bedrijventerreinen intact.

Duurzaamheid en de internationale dimensie krijgen in alle beleidsdossiers prominent aandacht. Het gaat hierbij niet zozeer om zelfstandige beleidsterreinen, maar om invalshoeken van waaruit ieder beleidsterrein bekeken moet worden. Het streven naar duurzame economische ontwikkeling vraagt om een zorgvuldige en transparante afweging tussen economische, sociale en milieudoelen. Deze afweging zal EZ nadrukkelijker in haar beleid naar voren brengen. Nederland kent van oudsher een relatief energie-intensieve industrie en kent daarmee een grote uitdaging op het terrein van duurzaamheid. Uitgangspunt van het beleid is om via generieke instrumenten (benchmark convenanten, REB, stimuleringsregelingen voor energiebesparing en energiebesparende technologieën, CO2-emissiehanden en de transitie naar een duurzame energiehuishouding) te bevorderen dat de Nederlandse industrie tot de meest duurzame van de Europese Unie wordt. In het in 2004 uit te brengen Energierapport zal hierop nader worden ingegaan. Zowel de wisselwerking tussen gehanteerde instrumenten als de afweging van de te bereiken doelen komen daarbij aan de orde. Tegelijkertijd is EZ verantwoordelijk voor een aantal beleidsterreinen waarin duurzaamheid centraal staat. Zo richt EZ zich op het stimuleren van maatschappelijk verantwoord ondernemen, de herstructurering en duurzame aanleg van bedrijventerreinen en een verbeterde integratie van ontwikkelingslanden binnen het wereldhandelstelsel. Daarnaast speelt duurzaamheid een belangrijke rol bij de keuze van sleuteltechnologieën in het innovatiebeleid.

De tweede invalshoek is de internationale dimensie en daarbinnen met name de Europese Unie. Europa heeft tot nu toe van de Nederlandse politiek niet de aandacht gekregen die het verdient. Door nog teveel mensen wordt de Unie gezien als iets technocratisch of zelfs een bedreiging, terwijl de kansen te weinig worden onderkend. Die kansen liggen zowel bij het gezamenlijk aanpakken van grensoverschrijdende problemen (veiligheid, migratie, klimaatverandering), als in het vergemakkelijken van het vrije verkeer van goederen, personen en diensten tussen de lidstaten, waardoor de welvaart en werkgelegenheid toenemen. Zeker voor een open economie als die van Nederland, die in hoge mate verstrengeld is met de economie van andere Europese landen, is het van belang om verdere stappen te zetten naar een vergroting van de concurrentiekracht en het groeivermogen van de EU. Maar liefst 80% van onze export en ruim de helft van onze directe investeringen in het buitenland vindt plaats in de (aanstaande) EU-landen. Een sterke en dynamische Europese economie is dus van groot belang voor Nederland. Hier ligt nog een groot verbeterpotentieel voor de EU. Hiertoe is een actievere inbreng van Nederland in de Europese politiek nodig, en dus ook van EZ. De noodzaak van een actieve inbreng zal komend jaar alleen maar groter worden aangezien Nederland in de tweede helft van 2004 voorzitter is van de EU. Dit voorzitterschap vormt de eerste test case voor de effectiviteit van een uitgebreide Unie en tegelijkertijd zal dan een besluit moeten worden genomen over het al of niet starten van de onderhandelingen met Turkije. De contouren van de Nederlandse prioriteiten voor het voorzitterschap zijn opgenomen in de Staat van de Europese Unie 2004. EZ zal specifiek themas die belangrijk zijn voor een duurzame economische groei hoog op de EU-agenda plaatsen. Belangrijke themas uit het Hoofdlijnenakkoord als innovatie en terugdringing van de administratieve lasten zijn daarbij leidend. Concreet kan gedacht worden aan het organiseren van de Information Societies Technology Programme Conferentie over het innovatievermogen van de EU, de informele Raad voor Concurrentievermogen met als thema kennis en innovatie, het ijveren voor het oprichten van een Europese Actal, het creëren van een echte interne markt voor duurzame energie en het stimuleren van maatschappelijk verantwoord ondernemen in Europees kader.

De Europese Unie is op het terrein van economisch beleid onvoldoende besluitvaardig. Dit gaat ten koste van haar economische kracht. Het gebeurt nog te vaak dat lidstaten nationale korte termijn belangen voorop stellen en daarmee een meer optimale, Europese aanpak blokkeren. Zeker met de toetreding van tien nieuwe lidstaten per 1 mei 2004 moet hier snel een oplossing voor komen. De Intergouvernementele Conferentie (start a.s. oktober) dient dan ook een Europese Grondwet vast te stellen die de slag-vaardig-heid en het democratisch karakter van de Unie vergroot en daarmee de lange termijn stabiliteit van de Unie verankert. Het kabinet acht het van belang verdergaande meerderheidsbesluitvorming op verantwoorde manier vorm te geven tijdens de IGC. De IGC onderhandelt op basis van het voorstel van de Conventie voor een Europese Grondwet.

Hieronder worden de genoemde prioriteiten ingevuld met concrete en nieuwe acties.


1: Kenniseconomie en innovatie
Nederland hanteert het in Europees verband afgesproken streven naar een Europees R&D-gemiddelde van 3% BBP als baken. De huidige inspanningen op R&D terrein voor Nederland liggen daar ruim onder (ca. 2% BBP). Met name de omvang van de private R&D-uitgaven blijf achter bij andere landen. Ook de investeringen in de ICT-sector staan in Nederland onder druk. Tegelijkertijd nemen de ons omringende landen extra maatregelen om innovatie te stimuleren. Hoewel er nog geen systematische verplaatsingen van R&D naar het buitenland zijn, vinden extra investeringen (met name in veelbelovende technologieën) in toenemende mate daar plaats. En er ontstaat een groeiend aantal internationale samenwerkingsverbanden, waar Nederland niet de boot mag missen. Aansluiting bij de Europese Onderzoek en Innovatie Ruimte, in het bijzonder bij de nieuwe instrumenten van het 6e EU Kaderprogramma (deze richten zich op integratie van onderzoeksinspanningen) is daarbij noodzakelijk.

Nederland moet één van de aantrekkelijkste kenniseconomieën worden om in te innoveren. Het kabinet trekt daarom voor onderwijs en kennis, ondanks de moeilijke budgettaire situatie, een aanzienlijke bedrag uit. De enveloppe Kennis: onderwijs en onderzoek wordt op de volgende manier ingevuld: Euro 100 mln. is beschikbaar voor de WBSO, Euro 515 mln. wordt toegevoegd aan de OCenW-begroting. De resterende Euro 185 mln. zijn bestemd voor de prioriteiten op het gebied van onderzoek en innovatie, te weten: kenniswerkers (waaronder bèta en techniek), technostarters, focus en massa in het onderzoek en samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen. Deze Euro 185 mln. wordt op een aanvullende post op de begroting van het Ministerie van Financiën geplaatst. Het Innovatieplatform zal worden geconsulteerd over de toewijzing van middelen aan deze prioriteiten. Maar geld alleen is niet genoeg. Ook is de vraag aan de orde wat bedrijfsleven en kennisinstellingen zelf kunnen bijdragen aan een groter innovatievermogen. Er is kortom behoefte aan een coherente strategie en de inzet van alle betrokken partijen. Om een impuls te geven aan innovatie als motor van de productiviteitsgroei en economische ontwikkeling heeft het kabinet daarom een Innovatieplatform opgericht onder leiding van de minister-president, waarin naast de ministers van EZ en OC&W gezaghebbende personen uit het bedrijfsleven en de kennisinfrastructuur plaats nemen. Met de inzichten die uit dit platform voortkomen, kan het kabinet zijn voordeel doen bij de formulering èn uitvoering van beleid inzake innovatie, wetenschap en technologie. De huidige situatie én onze ambities vragen om vernieuwing in het beleid met als doel een innovatieklimaat te creëren waarin innoveren mogelijk is en ook loont. Dat beleid moet zich wat EZ betreft richten op de volgende speerpunten:
* Concentratie op strategische onderzoeksgebieden: het streven naar excellentie betekent dat EZ focus gaat aanbrengen in het aantal onderzoeksgebieden. Deze focus is nodig om voldoende massa te creëren om internationaal gezien verschil te kunnen maken. EZ gaat zich concentreren op die gebieden die van grote potentie zijn voor Nederland, zoals ICT-onderzoek, biotechnologie en energiebesparende technologieën. Gebieden die juist door marktpartijen en kennisinstellingen als potentieel zijn aangewezen. Over Life Sciences en ICT zal de Tweede Kamer nog dit jaar een beleidsagenda ontvangen met concrete nieuwe acties. Op het gebied van de Life Sciences gaat het dan bijvoorbeeld om het wegnemen van belemmeringen voor private risicokapitaal bij de zogenaamde early stage investment, moderniseren van de wetgeving, versterken en verspreiden van nieuwe kennis en verbeteren van het vestigingsklimaat voor bedrijven.
* Bevorderen van technostarters: jonge innovatieve bedrijven dragen in belangrijke mate bij aan de productiviteitsgroei. Voorjaar 2004 zal het nieuwe gestroomlijnde technostartersbeleid, onder de naam TechnoPartner, van start gaan. TechnoPartner zal zich gaan richten op het verhogen van het aantal en de kwaliteit van technostarters. Daarnaast wordt de toegang voor technostarters tot de kapitaalmarkt te verbeterd.
* Oplossen tekort aan technici: om het tekort aan goed opgeleid technisch personeel en onderzoekers op te lossen zal de overheid in samenwerking met bedrijfsleven en onderwijs- en onderzoeksinstellingen een breed scala aan maatregelen moeten nemen. In de nota Kenniswerkers die najaar 2003 naar de Tweede Kamer wordt gestuurd staan als mogelijke maatregelen ondermeer genoemd het slechten van belemmeringen voor bèta- en technische opleidingen (bijv. via een bètabrugjaar voor leerlingen zonder exact profiel), het vergroten van de betrokkenheid van het bedrijfsleven bij het onderwijs, het bevorderen van de mobiliteit tussen publieke kennisinstellingen en bedrijven (bijv. door duale promotieplaatsen en uitwisseling van onderzoekers) en het vergemakkelijken van de toegang van kenniswerkers uit het buitenland (bijv. door spoedafhandeling van immigratieaanvragen voor kenniswerkers). Uiteraard zijn zaken als arbeidsvoorwaarden, scholing en Human Resource Manangement ook van groot belang bij het oplossen van het tekort aan bètas, technici en onderzoekers. Hier hebben duidelijk werkgevers en vakbonden hun eigen verantwoordelijkheid. Streven is de te nemen maatregelen en verantwoordelijkheden in 2004 vast te leggen in een convenant Deltaplan Bèta/Techniek.
* ICT agenda: om een impuls te geven aan herstel van de economie en vergroting van de productiviteitsgroei, gaat EZ in samenwerking met andere departementen een ICT-agenda opstellen en uitvoeren. Deze agenda zal een breed palet aan acties beschrijven op het gebied van ICT-netwerken, toepassingen en randvoorwaarden. Zo zal onder meer het actieplan breedband worden uitgevoerd, stappen worden genomen om tot digitalisering en flexibilisering van tv- en radiofrequenties te komen, elektronische communicatie worden gestimuleerd door uitvoering van het actieplan e-Europe en ICT-coalities worden gesloten voor het slimmer benutten van ICT bij het oplossen van maatschappelijke problemen op het gebied van onderwijs, veiligheid, zorg en verkeer en vervoer.

Naast deze nieuwe speerpunten moeten de randvoorwaarden en het generieke beleid goed op orde zijn om innovatie in de marktsector te bevorderen. EZ pakt die uitdaging aan en neemt daarom de volgende acties:
* Transparant en toegankelijk instrumentarium: EZ vernieuwt haar instrumentarium brengt het terug van bijna 30 regelingen tot een zestal blokken. Daarnaast wordt het budget voor de WBSO met Euro 100 mln verhoogd om R&D met name bij het MKB, waaronder starters, te ondersteunen.
* Publieke kennis beter gebruiken: om dit te bewerkstelligen zal, in het kader van de dynamisering van de eerste geldstroom, voor die wetenschapsgebieden die dicht tegen de innovatieketen in bedrijven opereren (zoals de technische wetenschappen) toepasbaarheid van resultaten van onderzoek één van de aspecten zijn waarop de kwaliteit van het onderzoek wordt beoordeeld. In het Wetenschapsbudget zullen daarvoor voorstellen worden gedaan. Om het gebruik van publieke kennis nog verder te vergroten dient het gebruik van octrooien door universiteiten te worden gestimuleerd. Hiertoe zal EZ samen met OCW en VSNU een experiment opzetten om het octrooibeleid binnen universiteiten te professionaliseren en de octrooikosten voor universiteiten te verlagen. Daarnaast zal het kabinet zich inzetten om de octrooikosten in Nederland te verlagen. In vergelijking met andere Europese landen zijn Nederlandse octrooien erg duur. Hier heeft met name het MKB last van. Versterken synergie tussen innovatie en internationaal ondernemen: internationaal economisch verkeer is gunstig voor de innovatiekracht. Export, import, directe investeringen in het buitenland en internationale mobiliteit van personen gaan gepaard met internationale kennisoverdrachten. Om hiervan beter te profiteren zal EZ meer innovatieve buitenlandse bedrijven aantrekken en het belang van kennis en innovatie centraler stellen in het buitenlandinstrumentarium.


2: Concurrentie en dynamiek
Goed functionerende goederen- en dienstenmarkten zijn cruciaal voor duurzame economische groei. Vanaf de jaren tachtig kunnen verschillende fasen in het marktwerkings- en ordeningsbeleid worden onderscheiden. In eerste instantie was het beleid gericht op het afstoten van overheidstaken die beter en goedkoper door bedrijven konden worden uitgevoerd. Hierdoor werd ondernemerschap in (semi-) publieke sectoren geïntroduceerd en gestimuleerd. Vanaf de jaren negentig kwam daar een ander aspect bij, namelijk het verbeteren van de concurrentie tussen aanbieders en het slechten van toetredingsbarrières. De nieuwe Mededingingswet en de oprichting van de NMa en de OPTA zijn de meest tastbare resultaten van het beleid uit deze fase.

Beide fasen hebben ertoe geleid dat consumenten nu een grotere keuzevrijheid hebben. Maar dat is niet genoeg gebleken. Te gemakkelijk is er tot nu toe van uitgegaan dat de consument die keuzevrijheid ook kàn en wil gebruiken en dat de mondigheid van consumenten en hun wettelijke bescherming vanzelf zaken als voorzieningszekerheid en veiligheid zouden kunnen afdwingen. Er moet echter aan een aantal voorwaarden zijn voldaan voordat de consument deze rol in het marktproces kan spelen: de consument moet geprikkeld worden om zijn positie als volwaardige marktpartij op te eisen, hij moet kunnen beschikken over juiste, betrouwbare informatie en het moet duidelijk zijn waar de consument terecht kan met zijn klachten. Daartoe wordt in de komende kabinetsperiode onder andere de informatievoorziening aan de consument verbeterd door het uitbouwen van de consumentensite www.staiksterk.nl en wordt onderzocht waar lacunes zijn bij klachtenafhandeling en toezicht. Hier zal de SER ook om advies worden gevraagd.

Het gaat dus om een herijking van het ordeningsbeleid waarin zonder elementen uit de vorige twee fasen te verwaarlozen het goed regelen van de vraagzijde centraal komt te staan.

Dit laatste speelt bijvoorbeeld bij de liberalisering van netwerksectoren. Netwerken voor energie en ICT zijn het fundament onder de economie. Zonder deze netwerken kan een moderne samenleving niet functioneren. De liberalisering van deze netwerksectoren moet daarom primair in dienst staan van de belangen van klanten. Naast transparantie en verlaging van de overstapkosten gaat het vooral om zaken als voorzieningzekerheid, leveringszekerheid en veiligheid. Dit moet door middel van regelgeving en toezicht goed gewaarborgd worden. Daar staat EZ voor. Concreet betekent dat:
* Bij de volledige marktopening van de energiemarkt op 1 juli 2004 neemt EZ een strakke regie. Na de zomer komt EZ met aanvullende wetgeving die de voorzieningzekerheid en de leveringszekerheid garandeert. Ook krijgt de Dte meer sanctiemiddelen voor de aanpak van netbeheerders die niet goed functioneren. Met deze maatregelen is een verantwoorde marktopening op 1 juli a.s. mogelijk.
* Het komend jaar wordt in de gasmarkt het netwerkbedrijf van de Gasunie gesplitst van het handelsbedrijf, waardoor een onafhankelijke positie van het netbeheer bevorderd wordt. Daarnaast wordt gewerkt aan herziening van de eigendomsverhoudingen tussen de Staat en de betrokken oliemaatschappijen. Om ook de economisch gaswinning op lange termijn te garanderen is het bij de herstructurering zaak dat het kleineveldenbeleid gehandhaafd blijft. Bij de kleine velden is specifieke aandacht voor gaswinning onder gevoelige gebieden noodzakelijk. Voor de vertaling van het hoofdlijnenakkoord naar concreet beleid zal de minister van Economische Zaken (in nauwe afstemming met VROM en LNV) een kleine, onafhankelijke commissie opdracht geven te kijken naar de problematiek van de Waddenzee in breed perspectief.
* EZ is regisseur van de energietransitie. Dit beleid is er op gericht om op de langere termijn een duurzame energiehuishouding te realiseren. Er worden onder meer nieuwe coalities tussen bedrijven en kennisinstellingen georganiseerd. Een goede wisselwerking met het innovatiebeleid is van belang; de budgetten voor energie-innovatie blijven daarom op peil. Verder zal eenmalig extra Euro 35 mln budget (waarvan Euro 15 mln in 2004) vrijgespeeld worden om transitie-experimenten financieel te ondersteunen. Leerzame transitie-experimenten kunnen worden gefinancierd uit dit budget, in aanvulling op bijdragen van de maatschappelijke actoren zelf.
* In het komende jaar worden de Europese richtlijnen op het gebied van Open Network Provision geïmplementeerd via een herziening van de Telecommunicatiewet. Deze wetswijziging leidt niet alleen tot meer concurrentie en dynamiek, maar ook tot betere bescherming van consumenten. Dit wordt geregeld door commerciële aanbiedingen via e-mail en telefoon slechts toe te staan na toestemming vooraf door de consument. Ook worden aanbieders van elektronische communicatiediensten verplicht zich aan te sluiten bij een geschillencommissie en kunnen consumenten hun overeenkomst kosteloos opzeggen bij contract- of tariefwijzigingen. Daarnaast komen er meer mogelijkheden om kwaliteitsinformatie van aanbieders van elektronische communicatiediensten te vergaren en te publiceren.
* De Europese richtlijnen hebben ook betrekking op de kabel. EZ streeft naar meer keuzemogelijkheden voor consumenten bij het afnemen van radio- en televisiediensten. Met de nieuwe regelgeving kunnen ook kabelbedrijven wanneer zij beschikken over aanmerkelijke marktmacht verplicht worden om aanbieders van dergelijke diensten toegang te geven tot hun netwerken.
* Ook de volledige liberalisering van de Postmarkt gebeurt met het oog op het belang van de consument. De universele dienstverlening op de Postmarkt is nu wettelijk geregeld waardoor de kwaliteit en de prijs voor de consument zijn gegarandeerd. Alleen als deze garanties ook in een volledig vrije markt gegarandeerd zijn, vindt volledige liberalisering in 2007 plaats.

Het bevorderen van een goede werking van markten is geen zaak van EZ alleen. De Interdepartementale Commissie Marktordening (ICM) is daarom ingesteld om samenwerking tussen de ministeries op het terrein van marktordening, economische regulering en administratieve lastenverlichting te versterken. Bovenstaande acties zullen dan ook door deze Commissie worden gecoördineerd, waarbij actief de betrokkenheid van bedrijfsleven, consumenten en andere partijen zal worden gezocht. De ICM wordt bij haar werkzaamheden inhoudelijk ondersteund door het nieuwe Kenniscentrum voor Ordeningsvraagstukken. De ICM zal hierdoor in staat zijn om de kwaliteit en effectiviteit van regelgeving op het gebied van marktordening te waarborgen. Onder regie van de ICM zullen ook projecten worden uitgevoerd, gericht op het beter functioneren van markten en het vergroten van de ruimte voor ondernemers. In deze projecten worden knelpunten in kaart gebracht en aangepakt in samenwerking tussen ministeries, bedrijfsleven, consumenten en andere partijen. Het gaat daarbij om aanpassingen in wet- en regelgeving en verbeteringen in de uitvoering en handhaving. De volgende projecten zijn al gestart:
* Vergroten transparantie voor consumenten in energiemarkt, zorg, taxi en pensioenen;
* Wegnemen van belemmeringen voor het starten van een onderneming;
* Openingstijden en beschikbaarheid postkantoren, gemeentelijke loketten en zorginstellingen als huisartsen, apothekers;
* Verkorten van langdurige vergunning- en inspraakprocedures bij gaswinning en windenergie.

Verbetering van de werking van de markten is natuurlijk niet alleen een nationale, maar in belangrijke mate een internationale aangelegenheid. Om uit het slop te komen heeft de wereldeconomie impulsen nodig. Verdere vrijmaking van de wereldhandel is zo'n impuls. Het effect van die vrijmaking zou tussen de 200 en 650 miljard euro per jaar kunnen belopen. Ook Nederland is als open economie zeer gebaat bij een opleving van de wereldeconomie. Nederland zet daarom in op een succesvolle afronding van de huidige WTO-onderhandelingen (de Doha Development Agenda). Het streven is om internationale handel te laten bijdragen aan evenwichtige en duurzame groei van de wereldeconomie. De WTO-onderhandelingen moeten op 1 januari 2005 resulteren in een nieuw akkoord. Om hier aan bij te dragen zal Nederland als voorzitter van de EU een informele bijeenkomst van Europese handelsministers organiseren. Inzet is te komen tot een EU-bijdrage die leidt tot een succesvolle WTO-top. Het gaat daarbij om de verdere vrijmaking van de handel in industriegoederen, diensten en landbouwproducten, versterking van het WTO-stelsel (inclusief een betere integratie van ontwikkelingslanden) en uitwerking van de raakvlakken tussen handelsbeleid en beleid op terreinen van milieu en volksgezondheid.

Een betere werking van de Interne Markt behoort tot de topprioriteiten van Europa. Dit is immers het fundament waarop het Europese huis verder gebouwd kan worden. Het belang van een goed functionerende interne markt komt nadrukkelijker in beeld door de aanstaande uitbreiding van de Unie en de huidige groeivertraging. Commissaris Bolkestein heeft zijn strategie voor de interne markt onlangs bekendgemaakt en tien prioriteiten geselecteerd met bijbehorende acties. Verontrustend is echter de constatering dat verschillende Lidstaten een verbeterde werking van de Interne Markt blokkeren, door teveel hun eigen nationale belangen voorop te stellen. Versterking van de slagkracht van de Raad voor het Concurrentievermogen en een meer gemeenschappelijke visie op de koers van de noodzakelijke hervormingen is nodig. EZ wil een sterkere impuls geven aan de Interne Markt en focust daarbij vooral op het integreren van de dienstenmarkt, vereenvoudigen van de regelgeving en het creëren van de juiste randvoorwaarden op het gebied van corporate governance. Tijdens het Nederlands EU-Voorzitterschap zal EZ hierop inzetten. Een belangrijk aandachtspunt is verder het tijdig en adequaat implementeren van Europese richtlijnen. Het Nederlandse implementatiedeficit neemt toe: Nederland is gezakt van de 4e plaats in 2002 naar de 7e plaats in 2003.


3: Ruimte om te ondernemen
In de internationale ranglijsten van meest aantrekkelijke vestigingsplaatsen daalt Nederland op de lijst. (Startende) bedrijven hebben niet voldoende ruimte om te ondernemen. Ze zuchten onder administratieve lasten en bureaucratie, hebben last van slechte bereikbaarheid en criminaliteit en kampen met onvoldoende goede fysieke ruimte om te ondernemen. Na een toename van het aantal starters in de jaren tot 2001 (met als hoogtepunt 2000 met bijna 75.000 nieuwe bedrijven in één jaar) is de groei nu gestabiliseerd. Dit terwijl het belang van vooral nieuwe bedrijven voor de werkgelegenheid en de groei groot is: in 2001 werd 47% van de totale nieuwe banencreatie tot stand gebracht door starters. EZ wil Nederland als vestigingsplaats weer terug aan de top brengen. Hiervoor worden de volgende acties genomen:
* Aanpakken meest urgente knelpunten voor startende ondernemers en overige MKB- bedrijven: EZ gaat specifieke knelpunten aanpakken bij de start, groei en overdracht van een bedrijf. Wat betreft de start kan gedacht worden aan het vergroten van de aandacht voor ondernemerschap in het onderwijs en het vergemakkelijken van het starten van een onderneming. Wat betreft de groei kan gedacht worden aan het aanpakken van tegenstrijdige regelgeving. Vanaf oktober 2003 zal EZ beginnen om de oogst van het meldpunt tegenstrijdige regelgeving binnen te halen en taskforces in te stellen om de geconstateerde knelpunten aan te pakken. Bij de overdracht worden onder meer acties uitgevoerd om de wettelijke regelingen daaromtrent te versoepelen en de voorlichting te verbeteren. In de beleidsbrief ondernemerschap, die najaar 2003 wordt verstuurd, zal het parlement hierover nader worden geïnformeerd. In deze brief zal eveneens worden ingegaan op de bijzondere positie die familiebedrijven innemen.
* Vermindering in 2008 van 20-25% van de criminaliteit waar het bedrijfsleven hinder van ondervindt: bedrijven zijn veelvuldig slachtoffer van criminaliteit en onveiligheid. Daarom slaan de overheid en het bedrijfsleven de handen ineen om een veilig ondernemingsklimaat te creëren. Er wordt een programma opgesteld, dat in het najaar van 2003 aan het parlement wordt aangeboden. Hierin worden urgente knelpunten aangepakt, zoals de winkelcriminaliteit in de detailhandel en de overvallen en ramkraken bij juweliers. Meer structurele samenwerking wordt daarnaast ondersteund met instrumenten zoals het Keurmerk Veilig Ondernemen voor een betere beveiliging van bedrijventerreinen en winkelgebieden en de Kwaliteitsmeter Veilig Uitgaan voor uitgaansgebieden.
* Terugdringing administratieve lasten met 25% in 2007: in het Hoofdlijnenakkoord is afgesproken om per ministerie een plafond vast te stellen aan de administratieve lasten. Financiën gaat hier in nauwe samenwerking met EZ op toezien en de departementen aan deze plafonds houden. Daarnaast is EZ verantwoordelijk voor uitvoering van het programma ICT en administratieve lasten. De omvang van administratieve lasten van EZ (incl. CBS) bedraagt Euro 641 mln. De Gemengde Commissie administratieve lastenreductie EZ is in het voorjaar van 2003 van start gegaan en heeft als opdracht om concrete voorstellen te genereren om de doelstelling van 25% reductie te halen en toe te zien op de uitvoering daarvan. EZ neemt de doelstelling zeer serieus en komt in de komende jaren met concrete maatregelen op alle EZ beleidsterreinen om haar eigen administratieve lasten fors terug te dringen. Waar zinvol worden ook acties richting Brussel gestart. Verder zal EZ bij nieuwe wetgeving en wijzigingen in bestaande wetgeving minimalisering van de administratieve lasten als uitgangspunt hanteren en alternatieven voor regelgeving nadrukkelijk overwegen.
* Vernieuwing regionaal beleid: momenteel is er onvoldoende samenhang en resultaatgerichtheid in de gebiedsgerichte economische agenda. Hierdoor worden de economische potenties van verschillende regio's en daarmee van de Nederlandse economie als geheel onvoldoende benut. In najaar 2003 wordt het parlement geïnformeerd over de nieuwe visie op het gebied van gebiedsgericht economische beleid en de uitwerking daarvan bij de herstructurering en aanleg van bedrijventerreinen, toerisme en grote stedenbeleid. Deze visie zal ook gebruikt worden bij afwegingen rondom het aanpakken van urgente knelpunten in de infrastructuur. In 2004 zal EZ met de 30 grote steden prestatieafspraken op maat maken voor de periode tot 2010. De prestatieafspraken zullen gaan over onder meer (herstructurering van) bedrijventerreinen, gemeentelijke dienstverlening aan bedrijven, breedband en veilig ondernemen.
* Corporate governance: Het kabinet zet zich in voor een goed ondernemingsbestuur met voldoende checks and balances tussen bestuurders, commissarissen en aandeelhouders. In dat kader ondersteunt het van harte de aanbevelingen die de commissie-Tabaksblat heeft gedaan om de Nederlandse corporate governance te verbeteren. Een specifieke verantwoordelijkheid op het terrein van corporate governance heeft EZ als vertegenwoordiger van Nederland in de Europese Raad voor het Concurrentievermogen. In deze raad vindt besluitvorming plaats over de overnamebodrichtlijn en over het actieplan van Commissaris Bolkestein, dat tot doel heeft het Europese ondernemingsrecht te moderniseren. Dit actieplan zal uiteenvallen in een aantal richtlijnvoorstellen die tot doel hebben Europese knelpunten op te heffen.
* Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen: EZ wil de verdere doorbraak van MVO bevorderen. Concreet streeft EZ naar meer bedrijven die maatschappelijk verantwoord ondernemen, grotere bekendheid van MVO met name in het MKB en een toename in het afleggen van verantwoording op dit gebied door bedrijven. Dit wordt gerealiseerd door het operationeel worden van het Kenniscentrum MVO, het faciliteren van stakeholdersdialogen en het organiseren van een Ministeriele Conferentie over dit onderwerp tijdens het Europese Voorzitterschap.
* Internationaal Ondernemen: export is een belangrijke motor voor economische groei. Nu er voorzichtige signalen zijn dat de wereldhandel weer zal gaan aantrekken moeten we er voor zorg dragen dat het Nederlandse bedrijfsleven zijn internationale concurrentiepositie verder versterkt. Een aanzienlijk deel van het MKB is echter niet gericht op de kansen en mogelijkheden die er nog in het buitenland liggen. Volgens berekeningen zijn er in Nederland nog 50.000 bedrijven met een onbenut exportpotentieel. Daar moet verandering in komen. Daarom start EZ een campagne, die ondernemers moet aanzetten tot internationale activiteiten en de weg wijst naar het instrumentarium. Per 1 januari 2004 wordt één loket gevormd (een samenvoeging van de EVD en Senter Internationaal), waar ondernemers met al hun vragen over internationaal ondernemen terecht kunnen. Ook komt er een nog meer op de innovatieve ondernemer toegesneden instrumentarium. Er zal ook de nodige aandacht komen voor een betere positionering van de Nederlandse ondernemer op de Europese markt. De Staatssecretaris zal missies met bedrijven houden naar belangrijke buurlanden (zoals Duitsland) en daarnaast EU-toetreders aandoen.

EZ-BEGROTING 2004

De totalen
In de EZ-ontwerpbegroting voor 2004 is Euro 1,9 mrd aan verplichtingen geraamd, Euro 1,645 mrd aan (kas)uitgaven en Euro 2,536 mrd aan ontvangsten. De ontvangsten bestaan voornamelijk uit aardgasbaten (79%). Onderstaande tabel geeft voor de uitgaven de verdeling weer tussen beleid en apparaat in 2003, 2004 en 2008.

De meerjarige ontwikkeling van de EZ-uitgaven ziet er als volgt uit:

Het kasbudget 2004 is als volgt verdeeld over de beleidsvelden van EZ (alleen de beleidsmatig relevante artikelen):

De belangrijkste wijzigingen:

* Als gevolg van de bezuinigingen van de kabinetten Balkenende I en II vertonen de meerjarencijfers van EZ een dalend verloop. De daling is zichtbaar in alle categorieën van uitgaven, te weten de apparaats- en beleidsuitgaven (HGIS en niet-HGIS).
* Bij de invulling van de subsidietaakstelling waartoe het huidige kabinet besloot, is geen kaasschaaf gehanteerd. Pijnlijke keuzes konden uiteraard niet uitblijven, maar budgetten voor prioriteiten zijn zoveel mogelijk ontzien. Zo is er bij het innovatiebeleid voor gekozen de gelden voor strategische onderzoeksgebieden te ontzien, maar wordt wel het budget voor internationale ruimtevaart op termijn met circa één vijfde teruggebracht. Voorts blijven de budgetten voor stadseconomie en bedrijventerreinen in tact, maar wordt het budget voor de centrale investeringspremieregeling gekort.
* Een andere maatregel i.h.k.v. de bezuinigingen is de gefaseerde afschaffing van de zgn. REB 36i. REB 36i is het onderdeel van de Regulerende energiebelasting dat een fiscale gebruikerskorting regelt voor afnemers van groene stroom. Deze gebruikerskorting wordt gefaseerd afgeschaft: het fiscale voordeel voor afnemers van duurzame energie wordt per 1 juli 2004 op 1,5 Euroct/kWh vastgesteld en per 1 januari 2005 op nul. REB 36i wordt vervangen door een verhoging van de MEP (Wet Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie). Hiermee wordt het zgn. buitenlandlek gedicht. Immers, van de REB 36i profiteren alle producenten, ook de bestaande installaties van groene stroom in het buitenland. Het geld van de MEP gaat alleen naar de binnenlandse producenten van groene stroom. Structureel wordt hiermee Euro 120 mln bespaard.
* Voor de beleidsprioriteit Kennis trekt het kabinet structureel Euro 800 mln p.j. uit. Een deel daarvan (Euro 100 mln p.j.) is bestemd voor intensivering van de fiscale maatregel WBSO, waarmee speur- en ontwikkelingswerk door ondernemers wordt bevorderd.
* Op basis van de huidige inzichten in olieprijs, dollarkoers en productie, dalen de aardgasbaten de komende jaren substantieel. Het deel van de aardgasbaten dat op de EZ-begroting wordt geraamd (excl. Fes-afdracht en Vpb) loopt terug van ca. Euro 2,3 miljard (niveau 2002 en 2003) tot ca. Euro 1,7 miljard (niveau 2005-2008).