Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut

Achtergrond

Zonsverduistering bij zonsopkomst
Bijzondere gebeurtenis op zaterdag 31 mei

door Jacob Kuiper, KNMI, De Bilt

Komende zaterdag 31 mei kunnen we onder meer in ons land bij zonsopkomst een grotendeels verduisterde zon zien. De weersomstandigheden zijn gunstig, volgens de meteorologen van het KNMI is er bij zonsopkomst hoogstens wat hoge cirrusbewolking te zien, die de laagstaande zon niet hindert.

De zoneclips is bijzonder: de maan staat zó ver van de aarde dat hij de zonneschijf niet helemaal bedekt, een zogenaamde ringvormige verduistering. Voor waarnemers in Noord-Schotland en in IJsland blijft er tijdens het maximum nog een ring van zonlicht zichtbaar. Bij zo'n eclips wordt het overdag dus nergens geheel donker in de maximumzone. Toch is het mogelijk dat zich bij deze eclips een paar bijzondere zaken kunnen voordoen, waarschijnlijk al vóór of juist rond zonsopkomst.

De zonsverduistering zelf begint in onze omgeving al ruim voor zonsopkomst. Daar zien we dus nog niets van maar het licht van de zonneschijf wordt, naarmate de zon steeds dichter bij het moment van zonsopkomst komt, steeds meer door de maan afgeschermd. De eclips zelf zien we dus nog niet maar de verminderde hoeveelheid zonlicht die de aarde treft, heeft mogelijk wel degelijk invloed hebben op de mate waarin de schemering zich ontwikkelt. In een normale situatie begint de ochtendschemering eind mei al iets voor 04.30 uur. Het licht van de schemering is indirect zonlicht. Naarmate de zon steeds dichter onder de horizon komt te staan wordt er in de dampkring meer licht verstrooid waardoor de schemering steeds meer overgaat naar daglicht. In een uur tijd raakt de hemel steeds meer verlicht totdat de zonsopkomst de dag laat beginnen. Op 31 mei neemt de hoeveelheid verstrooid zonlicht vanaf ongeveer 04.30 uur door het beginnen van de eclips juist af, terwijl de zon dichter onder de horizon komt. Die afnemende hoeveelheid verstrooid licht geeft de schemerperiode op 31 mei wellicht een veel minder heldere tint, juist op het moment dat de eclips al een flink eind gevorderd is, zo tussen 05.00 en 05.20 uur. Het is de moeite waard om te kijken of dit met het oog is waar te nemen en hoe sterk dit effect in werkelijkheid is.

Mocht het onverhoopt bewolkt zijn dan wordt er nog extra schemerlicht door het wolkendek weggenomen. Bij een zwaarbewolkte hemel zou het dan tegen zonsopkomst wel eens behoorlijk donker kunnen worden, een situatie zoals die zich bijvoorbeeld om 04.00 uur voordoet. Vergelijkingsmateriaal van vroegere eclipsen met zo'n toevallige samenloop van omstandigheden (grote gedeeltelijke eclips juist rond zonsopkomst) is niet voorhanden, dus het is afwachten hoe een en ander zich voordoet. In midden Nederland komt de zon iets voor half zes 's ochtends boven de horizon (Utrecht, 05.26 uur).

Het maximum van de eclips

=In Noord-Nederland al enkele minuten na zonsopkomst, om 05.33 uur in Groningen,
Aan de Gronings-Friese Waddenkust is dan zo'n 90% van de zonnediameter bedekt door de maan en dat is daar praktisch evenveel als bij de eclips van 11 augustus 1999.
=In Midden-Nederland is het maximum ook rond 05.33 uur (Utrecht). =In Zuid-Nederland is het maximum rond 05.30 uur (Maastricht). De zon komt daar iets later op waardoor het maximum er net vóór zonopkomst valt. De grootte van de eclips is daar nog 89 %.
=Voor België gelden ongeveer dezelfde tijden (maximum in Antwerpen 05.34 uur, Ukkel 05.36 uur, Luxemburg 05.34 uur)

Het moment van zonsopkomst is heel bijzonder. De zon komt op in de vorm van twee losse, naar elkaar gerichte, 'sikkels'.
(zoals op de bijgaande fotosimulatie is afgebeeld).Iets later is ook het onderste stukje zon boven de horizon en wordt de 3/4-zonnesikkel steeds groter. In Zuid-Nederland en België is het maximum van de eclips dus net voorbij als de zon boven de horizon verschijnt maar ook daar is nog een zeer fors deel van de zonneschijf bedekt en zijn de opkomende "sikkels" nog steeds heel indrukwekkend.

Reageert de natuur: de vogels

Een hard antwoord is daarop niet te geven omdat een vergelijkbare eclips van deze grootte in de afgelopen decennia niet heeft plaatsgevonden in onze streken, tenminste niet in het voorjaar en rond zonsopkomst. Juist in mei is er een grote populatie vogels die in het broedseizoen 's ochtends hun gezang laat horen. Wie vaker vroeg uit de veren is, heeft gemerkt dat het gezang van de vogels al ruim voor zonsopkomst op z'n hoogtepunt is. Het is nu dus de vraag of de vogels gaan reageren op de afnemende hoeveelheid schemeringslicht (misschien zijn hun ogen daarvoor gevoeliger dan die van de mens, misschien ook niet). Beginnen ze tegen half zes bijvoorbeeld opnieuw weer meer te zingen als het echt merkbaar donkerder zou worden? Stoppen ze daarmee abrupt als de zon ineens boven de horizon verschijnt? Het zijn vragen waar nu nog geen duidelijk antwoord op is te geven. Op 31 mei krijgen we een eenmalige kans om dat te controleren want in de komende 78 jaar doet zich vrijwel niet weer zo'n bijzondere omstandigheid voor. Ook als het bewolkt is, is een waarneming van het vogelgezang de moeite waard, wellicht is ook dat dan anders dan op een 'normale' bewolkte mei-ochtendschemering. Op de website www.weerboek.nl staat extra informatie over hoe vogelgeluiden het best zijn vast te leggen.

Fotografie

Als u de eclips wilt vastleggen zijn fotocamera of videocamera natuurlijk de meest geschikte middelen. Juist het markante moment van de opkomende zonnesikkels is iets heel bijzonders. Heel belangrijk voor een goede waarneming van dat moment van de eclips is het weer. Tot op de horizon zal er nauwelijks bewolking mogen zijn. Zoek ook enkele dagen van tevoren reeds uit waar u een onbelemmerde zonsopkomst kunt waarnemen en obstakels aan de noordoostelijke horizon u niet kunnen hinderen. Probeer bij het fotograferen van de zonnesikkels ook eens een markant object ergens ver aan de horizon, zoals een kerktoren of een boompartij, in beeld te brengen. Uw foto kan daardoor sterk aan waarde winnen door de mooie fotocompositie van dat object en de zonnesikkels.
Maak steeds een serie opnamen met verschillende belichtingstijden (bij vast diafragma) zodat later de beste opname kan worden uitgekozen. Ook de terugval van schemeringslicht is wellicht fotografisch vast te leggen (zowel bij bewolkt als bij onbewolkt weer!). Een camera registreert waarschijnlijk veel beter het verschil tussen de schemering op 31 mei 2003 en een 'normale' schemering, enkele dagen ervoor of erna, in vergelijking met uw eigen ogen.

Veilig kijken naar de eclips

Zorg bij deze eclips ALTIJD dat u de deels verduisterde zon bekijkt door een goedgekeurd eclipsbrilletje (geen CD's gebruiken). Nooit met een verrekijker rechtstreeks naar de eclips kijken, ook niet als de zonneschijfsikkels nog niet zo fel lijken als de zon net is opgekomen. Het zonlicht kan verrassend snel sterker worden als de zonneschijf de onderste, vaak wat nevelige of heiige luchtlaag is gepasseerd. U beseft dan misschien te laat dat een verrekijker of telelens een sterk inbrandend effect heeft op het oog. Voorzichtigheid blijft dus geboden, al direct vanaf het moment dat de zon zichtbaar is. Lees ook de veiligheidstip voor het VEILIG KIJKEN NAAR DE deels verduisterde ZON op de site van het weerboek.

Het vastleggen van de reacties in de natuur

Om de reacties in de natuur op een later moment nog weer goed terug te kunnen halen is registratie een must. U kunt dat op verschillende manieren doen maar één van de eenvoudigste is het gebruik van een videocamera, als bandopnameapparaat. De microfoon van de camera is vaak goed gevoelig en legt vogelgezang goed vast. Zorg wel dat u geen storende andere geluidsbronnen, zoals bijvoorbeeld een autoweg met toenemend autoverkeer, in uw directe omgeving heeft en uw plan bederft. Neem regelmatig een minuut de geluiden in uw omgeving op, het kan zelfs vanuit uw eigen woonhuis als dat bijvoorbeeld in een goede omgeving ligt. Vanuit een open raam is de videocamera dan uitstekend als registratieapparaat te gebruiken. Registreer het vogelgezang over een langere periode, bijvoorbeeld vanaf 04.00 uur tot 06.00 uur en maak intervallen van 10 of 15 minuten. Heeft u een ruime hoeveelheid videoband om op te nemen dan kunt u natuurlijk ook de videocamera continue laten registreren (let wel op dat u dan voldoende volle accu's ter beschikking heeft om die 2 uur opnamen te kunnen draaien).

Om een vergelijking te kunnen maken met een 'normale' ochtend zal ook nu weer een tweede registratie plaats moeten vinden vanuit dezelfde omgeving maar dan op een ochtend dicht in de buurt van de 31e mei (dat kan dus ook al een ochtend vóór de 31e zijn).
Laat wel steeds de tijdregistratie in het videobeeld opnemen (minuut en uuraanwijzing) en controleer of die cameratijdsaanduiding correct is met de actuele tijd! Achteraf kunt u uw video-opname dan weer afluisteren en de gegevens noteren.

Wat kunt u doen met uw waarnemingen?

Afhankelijk van uw interesse is er veel met uw eigen waarnemingen te doen. Vogelliefhebbers verzamelen hun gegevens en delen ze bijvoorbeeld op de vereniging met de andere leden. Heeft u van de eclips straks een bijzondere registratie gemaakt dan is het wellicht aardig om dat te melden aan de medewerkers van het programma. Op dit moment is nog niet duidelijk of de natuur echt zal reageren op de eclips en onder welke weersomstandigheden alles plaats vindt. Heeft u toch een mooi resultaat geboekt met uw waarnemingen, meldt dit dan per e-mail aan vroege vogels.

Het is niet de bedoeling dat u uw registraties en foto's opstuurt naar de redactie omdat verwerking daarvan op dit moment niet mogelijk is. Wellicht is er in de toekomst wel een mogelijkheid en daarom is een korte melding dat u een bijzondere registratie heeft gemaakt voldoende. Vermeld in de subjectline van uw e-mail alléén de tekst "ZONSVERDUISTERING 31 mei 2003". In het bericht zelf kunt u kort weergegeven wat u heeft waargenomen en waar dat is gebeurd. Ook al is het op dit moment niet mogelijk om alle waarnemingen te verzamelen voor verdere uitwerking, het is wel degelijk van belang om waarnemingen te doen en in ieder geval te bewaren! Het blijft namelijk een eenmalige mogelijkheid om te zien hoe de natuur eventueel op 31 mei zal reageren.
Een waarneming die is vastgelegd is misschien zelfs jaren later, ook voor andere onderzoekers nog erg nuttig. Veel succes toegewenst en een hopelijk mooie onbewolkte zaterdagochtend op de 31e mei 2003.

Meer informatie

Of het weer meewerkt vindt u in de rubriek weer op onze site: actueel weeroverzicht / meerdaagse verwachting.
Verder verwijzen we voor meer informatie en waarneemacties op www.weerboek.nl met eclipsinformatie voor Nederland en België van Jacob Kuiper, de site van de stichting De Koepel, Hemelwacht van Theo Jurriëns en een Amerikaanse site met gegegevens van deze eclips. Zie ook zon- en maansverduisteringen nader verklaard.

Live webcast:

Kennislink verzorgt een live webcast, ook te volgen op de site van Carl Koppeschaar.