Conservering
Het hanteren van bibliotheekmaterialen
Inleiding
Bibliotheken spannen zich in om historische en waardevolle collecties
voor een groot publiek toegankelijk te maken. Kopiëren, fotograferen
en microverfilmen worden al langere tijd toegepast. Digitaliseren is
op dit moment een methode die veel voordelen heeft. De kwaliteit van
de opname is hoog en het gebruik van digitale opnamen op het internet
zal een groot publiek in contact kunnen brengen met bijzondere
collecties. Alle genoemde methoden beperken het gebruik van
originelen; het bestuderen van de film of de scan maakt dat objecten
vaker onaangeroerd in het depot blijven. Deze vorm van preventieve
conservering maakt het bijvoorbeeld mogelijk om kranten, eenmaal bruin
en bros, toch te bestuderen. Doordat kranten maar ook handschriften
minder vaak gehanteerd worden zullen schade èn kosten voor restauratie
beperkt blijven. Fotograferen en digitaliseren brengen risico's met
zich mee, want het hanteren van kwetsbare materialen kan schade
veroorzaken aan waardevolle objecten. Daarom zijn deze richtlijnen
door de KB opgesteld. Richtlijnen voor veilig hanteren van
bibliotheekmateriaal zijn bedoeld voor medewerkers van bibliotheken,
die betrokken zijn bij fotokopiëren, fotograferen, microverfilmen en
digitaliseren. Deze richtlijnen zijn ook bruikbaar voor instellingen
die microverfilming- of scanprojecten uit voeren, of laten uitvoeren.
Het toepassen van deze richtlijnen tezamen met het trainen van
personeel in de omgang met bibliotheekmateriaal zal het behoud van de
collectie ten goede komen.
Algemeen: gebruik je gezonde verstand
Wees bewust van de kwetsbaarheid van sommige objecten. Bereid de
opname voor, pas de werkplek en opnametafel aan het materiaal en de
vorm van het object aan. Vermijd planten, zij trekken insecten aan.
Gebruik geen drink- of eetwaren in de studio. Gebruik potloden, geen
pennen. Houd de opnamestudio schoon, 'good housekeeping'.
Preventieve maatregelen
Door het verbeteren van de omgevingsvoorwaarden zoals klimaat, licht,
de wijze van hanteren en het gebruik van hulpmiddelen kan men schade
voorkomen
* Klimaat - Het transport van depot naar opnamestudio veroorzaakt
klimaatschommelingen waardoor materialen zoals papier, perkament
en gelatine krimpen of uitzetten. Te snelle opwarming of afkoeling
moet worden voorkomen door de objecten te laten acclimatiseren.
Streef naar een stabiel klimaat en controleer de relatieve
vochtigheid en de temperatuur continu (thermohygrograaf). Het
klimaat wordt gestabiliseerd door het koelen en ventileren van de
lucht. Vermijd transport op koude winterdagen of maak gebruik van
klimaatkisten.
* Licht - Een hoge lichtsterkte en ultraviolette straling brengen
schade toe aan pigmenten en organische materialen zoals, leer,
papier en perkament. De lichtbron veroorzaakt kleurverlies, maar
ook warmte en klimaatverandering. Pas de lichtsterkte en de
UV-straling aan, verkort de belichtingsduur. Dek de objecten af
met lichtwerend materiaal tussen de opnamen door.
* Hanteren - Werk met schone en droge handen, draag geen sieraden.
Zorg vooraf voor genoeg hulp in de nabije omgeving. Ondersteun het
object en bekort de afstand van tafel naar apparaat, en bekort de
tijdsduur van het hanteren.
* Hulpmiddelen - Gebruik een witte ondergrond, zodat vuil direct
zichtbaar is. Wegwerphandschoenen van katoen of nog beter nitriel
zijn geschikt voor fotografische materialen (deze handschoenen
passen als een tweede huid, laten geen residu achter en hebben
grip op gladde negatieven). Maak van Ethafoam® wigvormige steunen
om boeken die niet vlak openliggen te ondersteunen. Gebruik waar
nodig een boekenwip, zandzakken, gewichten voorzien van een zachte
ondergrond, kussens met polystreenkorrels, loodveter, hoezen of
strips van polyester (Melinex®, Lexaan®). Dek objecten af met
lichtwerend materiaal (afb. 1).
afb. 1
HET HANTEREN VAN BIBLIOTHEEKMATERIAAL T.B.V. EEN OPNAME
Opnametechnieken geschikt voor een vlak, tweedimensionaal object, zijn
het kopieerapparaat en de flatbedscanner. Risico's zijn verborgen in
het directe contact van het kwetsbare object tussen de glas- en de
dekplaat van het apparaat. Kwetsbaar is het oppervlak van een kaart of
foto en de constructie van een boek dat niet vlak openligt. Krassen op
de foto en het breken van bindingen op de boekrug zijn de gevolgen van
verkeerd hanteren.
De technische en digitale camera zijn geschikt voor driedimensionale
opnamen en boeken die minder dan 180 graden open kunnen. De glasplaat
en boekenwip zijn hulpmiddelen om het object in een betere positie te
kunnen opnemen.
Vermijd risico's; schuif nooit een glasplaat over kwetsbare
oppervlakken zoals foto's (gekrulde foto's niet vlak strijken of vlak
duwen met de glasplaat) of handschriften met loslatende pigmenten
(poeder, craquelures); maak geen plooien in golvend materiaal met een
glasplaat
BOEKEN HANTEREN
Druk een boek niet met kracht open maar bepaal eerst de openingscurve
(een hoek van 90, 120 of 180 graden). Ondersteun vervolgens het boek
met wigvormige steunen bij een curve van minder dan 180 graden.
Ondersteun beide platten bij de scharnieren met je gehele hand, vooral
wanneer de scharnieren gescheurd zijn. Geef een losse rug die
uitstulpt de ruimte, en ondersteun de bladen die je omslaat met de
vlakke hand. Laat uitklapplaten steunen op een karton. Maak uitstaande
bladen vlak met behulp van een loodveter. Het hanteren van oude boeken
gebeurt met extra zorg voor het kwetsbare materiaal. Dit is van even
groot belang voor boeken uit de 19de en 20ste eeuw, die vanwege de
zwakke constructie en destijds geproduceerde inferieure materialen
kwetsbaar zijn. Het houthoudende papier, nu bruin en bros, is zeer
kwetsbaar en bijna niet meer te hanteren. Daarom wordt dit relatieve
nieuwe materiaal veelvuldig aangeboden voor microverfilming (afb. 2-9)
PAPIER HANTEREN
Geef steun aan een enkel blad door het op een stevige drager (karton)
te hanteren. Bros of zwak papier is beter hanteerbaar in een hoes van
polyesterfolie (Melinex®) en kan in deze hoedanigheid opgenomen
worden. Grote formaten zijn lastig vast te pakken. Het keren van bv
een affiche is het best te doen door het vel tussen twee stukken
karton te plaatsen en vervolgens te keren. Is het papier gevouwen?
Vouw het voorzichtig uit en houdt het vlak met gewichten of
zandzakken. Doe dit ook met opgerold papier (afb. 10-12).
FOTO'S HANTEREN
Vingerafdrukken op de emulsielaag van een foto zijn snel gemaakt en
ontsieren de foto pas na enige tijd. Raak dus nooit de emulsielaag
aan, maar gebruik schone handschoenen (nitriel) bij alle fotografische
objecten. Glasnegatieven zullen met extra aandacht gehanteerd moeten
worden. Neem tijdens het transport maatregelen die scherven voorkomen.
Tijdens het langdurig hanteren van negatieven kunnen de ogen van
contactlensdragers geïrriteerd raken.
PROBLEEMGEVALLEN: CONSERVERING GEWENST
Vaak komen problemen aan het licht wanneer het digitaliserings- of
microverfilmingsproject plaats vindt. De hier opgesomde problemen
kunnen door een restaurator opgelost worden.
BOEKCONSERVERING
Raadpleeg een boekrestaurator wanneer boeken niet open gaan, niet eens
tot een openingshoek van 90 graden, of wanneer boeken die gebonden
zijn met nieten of overhandse steken, de tekst niet geheel
gefotografeerd kan worden. Katernen die niet zijn opengesneden,
bladzijden die aan elkaar kleven of uitklapplaten of kaarten die wijd
uiteen blijven staan, kunnen met behulp van een restaurator geschikt
gemaakt worden voor opname.
PAPIERCONSERVERING
Wanneer tekstgedeelten gescheurd zijn of grote gaten het papier
kwetsbaar maken, vouwen en kreuken het papier ontsieren, bros papier
gevouwen of opgerold is, plakband de afbeelding bedekt, is het
raadzaam om hulp van een restaurator in te roepen.
FOTOCONSERVERING
Problemen met craquelures of afbladderende beeldlagen, scheuren of
breuken die het fotobeeld ontsieren, foto's die loslaten van het
opzetkarton of opgerold zijn, kunnen door een fotorestaurator
verholpen worden.
TERUGHOUDENDHEID
Terughoudendheid is geboden wanneer objecten met schimmelschade wordt
aangeboden. Het stof (sporen) afkomstig van deze objecten zijn een
bron voor besmetting van andere objecten, in een enkel geval kan het
leiden tot klachten van mensen die deze objecten hanteren. Het
vroegtijdig signaleren van schimmel- en insectenschade is een ieders
verantwoording.
Bestrijdingsmiddelen zijn gebruikt in bibliotheekmaterialen, sommige
bleken toxisch en zijn nadien verboden. Het is mogelijk om resten (wit
poeder) in boeken aan te treffen. Verwijder dit na overleg met een
restaurator. Terughoudendheid is ook geboden bij objecten, in
beschadigde of ongeordende staat, zoals perkament in gevouwen
toestand, gebonden materiaal (boeken) met overhandse steken
(gedriegd), boeken die moeilijk openslaan, niet verder dan 90 graden,
bros papier (brittle) in boeken en transparante tekeningen (calques),
losbladig materiaal zonder volgorde aanduiding, oude foto's zonder
fotokarton of opgerold.
NEEM MAATREGELEN
Transport van kwetsbare objecten zonder verpakking of onzorgvuldige
verpakte objecten moet vermeden worden. Besteed bijzondere aandacht
aan de verpakking van glasnegatieven en van charters met aanhangende
zegels.
Overweeg of kwetsbare objecten risico lopen op schade door een opname;
raadpleeg bij twijfel een restaurator.
Meer informatie over richtlijnen
De Koninklijke Bibliotheek, afdeling Conservering
telefoon 070 - 31 40 567
Het Instituut Collectie Nederland
Het Nationaal Archief
Het Nederlands Foto Restauratie Atelier Rotterdam
telefoon 010 - 23 31 696.
Verder lezen over het hanteren van bibliotheekmaterialen
'Doen en laten; Vuistregels voor het omgaan met museale voorwerpen'.
ICN, Amsterdam, 2001 (brochure)
'Behoud van boeken en papier: de tien meest gestelde vragen'
'Handout: Session on Care and Handling of Library Materials for
Digital Scanning' op de website van de Library of Congress
'At-a-Glance Guide to Document Handling and Holdings Maintenance' op
de site van de US National Archives & Records Administration.
"To have and to hold: Preservation of Photographic Collections" op de
KNAW-site, over fotografische materialen; herkenning, hanteren,
bewaren.
Samenstelling: Afdeling Conservering & Optische Technieken - Paulien
Rings
Informatie: info@kb.nl, telefoon 070-3140567
Koninklijke Bibliotheek - Nationale bibliotheek van Nederland