Stand van zaken en experimenten in de Algemene bijstandswet

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

Bijstandsexperimenten: impulsen tot
activering

Stand van zaken en lessen na zes jaar experimenten in de Algemene bijstandswet

Tilburg, juli 2002

S. Serail
I. van de Pas

IVA Tilburg

Voorwoord

In de uitvoering van de Algemene bijstandswet zoals die met ingang van 1 januari 1996 van kracht is geworden, staat de activerende werking van de wet voorop. Dit betreft zowel de activering richting arbeidsmarkt (arbeidstoeleiding) zodat weer zelfstandig in het levensonderhoud kan worden voorzien, als activering in de vorm van een grotere maatschappelijke participatie (sociale activering). Een belangrijk instrument tot activering wordt gegeven door middel van artikel 144 van de Abw (experimenteerartikel). In dit artikel staat een limitatieve opsomming van artikelen uit de ABW, waarvan de gemeente in het kader van het activeringsbeleid -na toestemming van het Ministerie- mag afwijken. Deze afwijkingsmogelijkheden dienden ruimte te creëren voor het ontwikkelen van experimenten met een tweeledi- ge doelstelling:

* het voorkomen en bestrijden van sociale uitsluiting;
* het inzetten van een toeleidingstraject richting de arbeidsmarkt.
Aanvankelijk is aan gemeenten toestemming verleend om tot uiterlijk 1 januari 2000 van deze afwijkingsmogelijkheden gebruik te maken. Bij het besluit van 26 augustus 1999 is geregeld dat de experimenteerperiode voor de gemeenten is verlengd met twee jaar tot 1 januari 2002; gedurende deze verlenging konden bestaande experi- menten worden voortgezet, maar geen nieuwe meer worden gestart. Bij de invoe- ring van de Algemene bijstandswet is aan de Tweede Kamer toegezegd dat de Minister telkens na twee jaar een verslag uitbrengt over de experimenten. In 1998 heeft een tussenevaluatie plaatsgevonden, waarover door IVA Tilburg tussentijds is gerapporteerd. Medio 1999 heeft de tweede meting plaatsgevonden. Deze tweede meting diende als eindevaluatie. Via het onderzoek 'Duurzaam actief?' dat eind 2000 is uitgevoerd, is de (arbeidsmarkt)positie van ex-deelnemers aan de experi- menten in beeld gebracht.

---

In opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft IVA Tilburg het slotonderzoek naar de bijstandsexperimenten uitgevoerd. In dit rapport wordt verslag uitgebracht van de resultaten van het slotonderzoek. Centraal hierin staat:

* de stand van zaken ten aanzien van de uitvoering, het bereik en de (duur- zaamheid van) uitstroom van de bijstandsexperimenten
* de vraag welke de belangrijkste lessen zijn die over het activeren van de groep langdurig bijstandsgerechtigden via de bijstandsexperimenten geleerd kunnen worden.

Het slotonderzoek is uitgevoerd door een onderzoekteam dat bestaat uit:
* de heer S. Serail, IVA Tilburg, tevens projectleider;
* mevrouw I. van de Pas, IVA Tilburg;

* de heer J. van Poppel, IVA Tilburg;

* mevrouw M. Laroy, IVA Tilburg;

* mevrouw F. van Bladel, IVA Tilburg.

Vanuit de zijde van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is het slotonderzoek begeleid door een commissie die als volgt is samengesteld:
* de heer. R. Bachofner, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport;
* mevrouw I. Claessens, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid;
* de heer. R. Danckaarts, gemeente Den Haag;
* mevrouw L. Driever, gemeente Arnhem;
* mevrouw C. van Galen, Vereniging van Nederlandse Gemeenten;
* mevrouw I. Neefjes, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid;
* de heer M. Schumacher, gemeente Rucphen.
Het onderzoeksteam dankt de leden van de klankbordgroep voor hun waardevolle inbreng en de wijze waarop zij invulling hebben gegeven aan hun begeleidende taak.

Ook voor het slotonderzoek hebben de gemeenten die van de experimenteerruimte gebruik maken en andere organisaties die bij de experimenten betrokken zijn, veel werk verzet om de uitvoering van het slotonderzoek mogelijk te maken. De onder- zoekers zijn hen zeer erkentelijk voor de geleverde inspanningen. Ook wil het onderzoeksteam alle deelnemers en ex-deelnemers van de experimenten die bereid zijn geweest aan het onderzoek mee te werken hartelijk danken.

Tenslotte is een woord van dank op zijn plaats aan mevrouw G. Jehoel-Gijsbers van het Bureau Jehoel-Gijsbers voor haar adviezen ten aanzien van de vragenlijsten en de rapportage, de deelnemers aan de werkconferentie en de heren J. Roebroek en J. Dagevos die de afsluitende werkconferentie in goede banen hebben geleid.

Tilburg, juli 2002

IVA Tilburg

Drs. M. Bastiaan
Algemeen directeur

---

Inhoudsopgave Pag.

1 Inleiding en probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Uitwerking van de probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.3 Onderzoeksopzet en verantwoording . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.4 Opzet van het rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2 Beschrijving van de experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2 Verlenging experimenteerbevoegdheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.3 Doelstellingen van de experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.4 De activiteiten in het kader van de experimenten . . . . . . . . . . . . . 18
2.4.1 Functionarissen en deelnemers over de activiteiten in het kader van de experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.4.2 Tijdsbesteding van deelnemers aan de activiteiten . . . . . . . . . . . . . 21 2.4.3 Het aanbod van zorgtrajecten in het kader van de experimenten . . . . 21 2.4.4 Het aanbod van scholing en cursussen in het kader van experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.5 Sociale activeringsaanpak binnen het experiment . . . . . . . . . . . . . 27 2.6 Verplichtingen en afspraken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.6.1 Verplichtingen en afspraken volgens functionarissen . . . . . . . . . . . 29 2.6.2 Verplichtingen en afspraken volgens deelnemers . . . . . . . . . . . . . 34

---

2.7 Begeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.7.1 Functionarissen over begeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.7.2 Oordeel deelnemers over begeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.8 Feitelijke uitvoering en samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2.9 Inkadering van de experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.10 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3 Omvang en bereik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3.2 Aantal deelnemers aan experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3.2.1 Aantal deelnemers volgens registratie Ministerie SZW en IVA-enquête . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3.2.2 Omvang van de afzonderlijke experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . 55 3.3 Werving, selectie en bereik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3.3.1 Werving en selectie van deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3.3.2 Doelgroepen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 3.3.3 Functionarissen over het bereik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.4 Kenmerken van de bereikte doelgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.5 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

4 Effecten van deelname aan de experimenten . . . . . . . . . . . . . . 75
4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 4.2 Effecten op de mate van sociale uitsluiting . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 4.3 Effecten op bevordering arbeidstoeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 4.4 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

5 Uitstroom uit de experimenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
5.1 Inleiding
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 5.2 Uitstroom uit de experimenten volgens opgave gemeentelijke organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 5.2.1 Soorten uitstroom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 5.2.2 Bestemming van doorstromers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

5.3 Reden van uitval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 5.3.1 Reden van uitval volgens opgave in organisatie-enquête . . . . . . . . . 95 5.3.2 Projectleiders over redenen voortijdige uitval . . . . . . . . . . . . . . . 95 5.4 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

6 Duurzaamheid van effecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 6.2 Duurzaamheid van effecten op de arbeidsmarktpositie . . . . . . . . . . 102 6.3 Duurzaamheid van onbetaalde activiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 6.4 Duurzaamheid van effecten op sociale uitsluiting . . . . . . . . . . . . . . 109 6.5 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

7 Betekenis van de experimenten: lessen uit het verleden en lijnen naar de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 7.2 De betekenis van de experimenten volgens gemeentelijke functionarissen en projectleiders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 7.2.1 Bijdrage experimenten aan ontwikkeling sociale activering op lokaal niveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 7.2.2 Bijdrage experimenten aan bevordering arbeidstoeleiding en terugdringing sociale uitsluiting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 7.2.3 Bijdrage experimenten aan vaardigheden die van invloed zijn op succesvolle doorstroom uit het experiment . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 7.3 Betekenis experimenten volgens deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . 124 7.4 Belangrijkste lessen van de bijstandsexperimenten . . . . . . . . . . . . 126 7.4.1 De functionarissen en projectleiders over de belangrijkste lessen . . . 126 7.4.2 Lessen volgens de (ex-)deelnemers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.5 Slaag- en faalfactoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.5.1 Slaagfactoren volgens functionarissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.5.2 Faalfactoren volgens functionarissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 7.6 Toekomstverwachtingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 7.7 Wensen ten aanzien van de landelijke overheid . . . . . . . . . . . . . . 141

VII

8 Samenvatting en conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
8.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 8.2 Resultaten van eerder onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 8.3 Bereik van de experimenten in het slotonderzoek . . . . . . . . . . . . . 144 8.4 Effecten van deelname in het slotonderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . 145 8.5 De duurzaamheid van effecten in het slotonderzoek . . . . . . . . . . . 146 8.6 Betekenis van de experimenten voor het lokale sociale activeringsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 8.7 Lessen uit het verleden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.8 Lijnen naar de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 8.9 Tot slot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Bijlage 1 Definitielijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Bijlage 2 Deelnemers aan de werkconferentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

VIII

1 Inleiding en probleemstelling

1.1 Inleiding

Met de inwerkingtreding van de nieuwe Algemene bijstandswet per 1 januari 1996 hebben gemeenten de mogelijkheid gekregen om in het kader van sociale activering af te wijken van bepaalde artikelen van deze wet. Op het moment van inwerkingtre- ding hadden deze afwijkingsmogelijkheden een experimentele status. De experimen- ten hebben de volgende doelen: het voorkomen en bestrijden van sociale uitsluiting en/of het bevorderen van arbeidstoeleiding. Er zijn in de afgelopen jaren verschil- lende onderzoeken naar de experimenten verricht:

* een tussentijdse evaluatie van de experimenten op grond van artikel 144 Abw (1998);

* de eindevaluatie van de toepassing en effecten van artikel 144 (1999);
* een nameting van de (arbeidsmarkt)positie van ex-deelnemers aan experimen- ten ex artikel 144 Abw (2000).

Naar aanleiding van de ervaringen met de afwijkingsmogelijkkheden in de periode van 1996 tot 2000 is besloten twee van deze mogelijkheden structureel in de Alge- mene bijstandswet op te nemen1:
a. de vrijlating van een premie die aan bijstandsontvangenden wordt toegekend voor deelname aan onbetaalde activiteiten die bijdragen aan hun maatschappe- lijke participatie of de toeleiding naar betaalde arbeid bevorderen; b. het ontheffen van de verplichting om actief te zoeken naar betaalde arbeid.

1 De verruiming van mogelijkheden van bijstandsgerechtigden om met een eigen bedrijf te kunnen beginnen is ook in 2000 in de Algemene Bijstandswet verankerd, maar maakt geen deel uit van dit onderzoek.

1

Om te voorkomen dat activiteiten die waren gestart in de periode van experimenten zouden moeten worden stop gezet in afwachting van de definitieve besluitvorming konden gemeenten verzoeken om verlenging van de experimenteerperiode tot 1 januari 2002.
Na een evaluatie van de ervaringen met het experimenteerartikel heeft het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid behoefte aan inzicht in het verdere verloop van de experimenten. Met het oog op de verdere ontwikkeling van sociale activering bestaat tevens behoefte aan inzicht in de lessen die uit de experimenten kunnen worden geleerd. Dit heeft geresulteerd in een opdracht aan het IVA voor een slotonderzoek naar de experimenten. Dit onderzoek is in de tweede helft van 2001 uitgevoerd.

1.2 Uitwerking van de probleemstelling

Het doel van het slotonderzoek was nadrukkelijk niet het evalueren van de (voort- gezette) experimenten in termen van de afwijkingsmogelijkheden. De centrale vraagstelling van het onderzoek is uitgesplitst in twee hoofdpunten:
1. Het onderzoek dient inzicht te geven in de uitvoering, het bereik en de uit- stroom van de bijstandsexperimenten vanaf medio 1999. Verder dient het onderzoek een nadere onderbouwing te geven van de duurzaamheid van de uitstroom van ex-deelnemers aan de bijstandsexperimenten.
2. Het onderzoek dient antwoord te geven op de vraag welke de belangrijkste lessen zijn die over het activeren van de groep langdurig bijstandsgerechtig- den uit de bijstandsexperimenten geleerd kunnen worden. Deze twee hoofdvragen kunnen worden uiteengelegd in een aantal meer specifieke deelvragen.

1. Wat zijn de kenmerken van de gecontinueerde experimenten qua organisatie en activiteiten en welke verschillen zijn er ten opzichte van het evaluatie- onderzoek?

2. Wat zijn de effecten van de experimenten in de afgelopen periode geweest in termen van:
a: bereik,
b: vermindering sociale uitsluiting en bevordering arbeidstoeleiding, c: uitstroom?

3. Heeft deelname aan de experimenten geleid tot duurzame veranderingen in de situatie van de deelnemers?

2

4. Wat is de betekenis geweest van de experimenten voor het gemeentelijk beleid op het terrein van sociale activering? 5. Zijn de experimenten een stimulans geweest voor het sociale activerings- beleid?
6. In hoeverre hebben de experimenten bijgedragen aan methodiekontwikkeling op het terrein van sociale activering?
7. In hoeverre denken de gemeenten de activiteiten uit de experimenten te conti- nueren?
8. Maken deze activiteiten nu deel uit van het reguliere beleid of denken zij over een andere aanpak van sociale activering?
Hoewel het slotonderzoek geen evaluatief karakter heeft, is in de vraagstelling en de aanpak van het onderzoek wel sterk teruggegrepen op het evaluatie-onderzoek en ook op de nameting die in 2000 is uitgevoerd. Op deze manier kon bereikt worden dat gegevens uit deze onderzoeken gebruikt kunnen worden voor een vergelijking met de resultaten van het slotonderzoek, waardoor zicht kan worden gekregen op veranderingen die in de periode tussen de evaluatie en het slotonderzoek hebben plaatsgevonden.

1.3 Onderzoeksopzet en verantwoording

Het slotonderzoek bestaat uit een aantal onderdelen: a. een schriftelijke enquête onder de gemeenten die om toestemming hadden gevraagd om artikel 144 Abw te mogen toepassen; b. een telefonische enquête onder de projectleiders van 32 experimenten; c. een mondelinge enquête onder deelnemers aan 32 experimenten; d. een schriftelijke enquête onder ex-deelnemers van 25 experimenten; e. een werkconferentie met gemeentelijke beleidsfunctionarissen, projectuitvoer- ders en andere deskundigen op het terrein van sociale activering.

De schriftelijke enquête onder gemeentelijke organisaties Om toestemming te krijgen tot afwijking van één of meer artikelen uit de Abw dienden de gemeenten voor 31 december 1996 een experimenteervoorstel in te dienen. Elke goedgekeurde aanvraag is in deze evaluatie als één experiment be- schouwd. Dit betekent dat:
a. als er in een gemeente meer dan één aanvraag is goedgekeurd, sprake is van verschillende experimenten in die gemeente;

3

b. als gemeenten bij de toepassing van artikel 144 Abw samenwerken in één project of de uitvoering aan één organisatie hebben uitbesteed, toch gesproken wordt van verschillende experimenten. Immers, de toestemming tot experi- menteren diende door elke gemeente afzonderlijk te worden aangevraagd.

De organisatie-enquête heeft als doel inzicht te krijgen in de uitvoering, het bereik en de uitstroom van de bijstandsexperimenten. De effecten van de experimenten onderscheiden we naar:

* effecten op terugdringing sociale uitsluiting;
* effecten op bevordering van arbeidstoeleiding. Ook dient de organisatie-enquête om antwoord te krijgen op de vraag welke de belangrijkste lessen zijn die over het activeren van de groep van langdurig bijstands- gerechtigden via de bijstandsexperimenten geleerd kunnen worden. Tenslotte diende te worden nagegaan in hoeverre gemeenten de ervaringen uit de experimenten vertaald hebben naar regulier beleid op het terrein van sociale active- ring.

Net als bij de eerdere evaluatie van de experimenten heeft de organisatie-enquête de vorm van een schriftelijke enquête onder de gemeentelijke organisaties die eind 1996 een aanvraag hadden ingediend bij het ministerie van Sociale Zaken en Werk- gelegenheid om gebruik te mogen maken van de afwijkingsmogelijkheden van artikel 144 Abw.
De vragenlijst is toegestuurd aan de contactpersonen die zijn vermeld in de aanvraag bij het ministerie om gebruik te mogen maken van de experimenteerruimte. Voor een aantal experimenten konden deze gegevens worden geactualiseerd op basis van recentere informatie die bij het ministerie bekend was of die door rechtstreekse contacten van het IVA met de verschillende gemeenten is verkregen. Aan deze personen is verzocht om de gegevens door anderen of samen met anderen in te vullen, als zij de vragenlijst niet of niet geheel konden invullen (bijvoorbeeld omdat zij zelf niet over de noodzakelijke informatie beschikten). Zo konden zij in overleg met anderen de vragen beantwoorden, bijvoorbeeld als het gaat om oordelen over samenwerking of het uitvoeringsproces. Deze wijze van ondervraging betekent dat er per experiment één antwoordscore op een vraag beschikbaar is. Bij de interpreta- tie van de onderzoeksresultaten dient men zich hiervan bewust te zijn.

Uit het gemeentenbestand van het ISSA (Informatie- en Servicepunt Sociale Active- ring) blijkt dat 147 gemeenten in 1996 een experimenteerstatus hebben gekregen. Uit het evaluatie-onderzoek blijkt dat niet alle experimenten daadwerkelijk gestart

zijn: op dat moment werden er 136 gestarte experimenten geteld2. Omdat de toepas- sing van het experimenteerartikel gebonden is aan de gemeente, heeft de samenvoe- ging van gemeenten in het kader van de herindelingen geleid tot vermindering van het aantal toegestane experimenten.
Er zijn 81 vragenlijsten aan het IVA geretourneerd, waarvan 70 van gestarte experi- menten en 11 van niet-gestarte experimenten. Om inzicht te krijgen in de belangrijk- ste lessen van de bijstandsexperimenten hebben we de 70 vragenlijsten van gestarte experimenten geanalyseerd. De 11 vragenlijsten van de niet-gestarte experimenten zijn beperkt ingevuld en worden in de analyse meegenomen als het gaat om de meer algemene vragen m.b.t. sociale activering. De respons bedraagt derhalve 51% (70/136). Ondanks het feit dat door zowel het ministerie als het IVA is gerappel- leerd, is de respons lager dan bij de tussen- en eindevaluatie. Niettemin geven de experimenten waarvan gegevens zijn verkregen een goed beeld van alle experimen- ten, temeer daar één gemeente met een zeer groot aantal deelnemers aan het onder- zoek heeft deelgenomen.

De telefonische interviews met projectleiders
Van alle experimenten waar interviews met deelnemers zijn afgenomen, zijn ook de projectleiders geïnterviewd. In totaal zijn 32 interviews afgenomen. De projectlei- ders zijn de personen die het meest rechtstreeks contact hebben met de deelnemers en verantwoordelijk zijn voor de gang van zaken bij de uitvoering van de experi- menten. Met de projectleiders is gesproken over de opzet van het experiment, de deelnemers, de resultaten in termen van bereik, uitval en doorstroom, en de ervaren knelpunten c.q. verbeterpunten. De interviews zijn telefonisch afgenomen aan de hand van een lijst van aandachtspunten en hadden een open karakter. De duur van interviews ligt gemiddeld rond de dertig minuten.

De mondelinge enquête onder deelnemers
In de maanden oktober en november 2001 zijn 500 mondelinge interviews afgeno- men met deelnemers van 32 experimenten. Deze experimenten zijn geselecteerd uit de experimenten waarvan voor de evaluatie in 1999 deelnemers zijn ondervraagd en de experimenten waarvan ex-deelnemers zijn ondervraagd in het kader van de nameting in 2000. In totaal zijn 358 interviews afgenomen bij 23 experimenten waar ook voor de evaluatie deelnemers zijn geïnterviewd en 142 bij 9 experimenten waarvan niet eerder deelnemers zijn geïnterviewd. Net als bij de evaluatie en

2 Zie Jehoel-Gijsbers, Van de Pas, Serail, Het experimenteerartikel in de Abw, Evaluatie van toepassing en effecten van artikel 144, 2000.

nameting is gestreefd naar een zekere spreiding van de experimenten naar regio en gemeentegrootte. Bij de tweede meting voor de evaluatie van 1999 hebben wij geconstateerd dat de experimenten in vergelijking met de eerste meting vaker een gemengde doelstelling hadden, waardoor het onderscheid tussen terugdringing van sociale uitsluiting en bevordering arbeidstoeleiding (nog) minder scherp was gewor- den. Voor het slotonderzoek is daarom bij de selectie van experimenten voor de interviews geen onderscheid meer gemaakt naar doelstelling van de experimenten.

De interviews zijn op locatie van het experiment afgenomen. De interviews ver- schaffen zowel een meer gedetailleerd beeld van de achtergronden van de deel- nemers als van de effecten van de deelname op de situatie van de deelnemers in termen van sociale uitsluiting en mogelijkheden voor toeleiding naar betaalde arbeid. De afspraken voor de interviews zijn gemaakt door de lokale projectleiders. Deze hebben de deelnemers benaderd met de vraag of zij bereid waren om aan het onderzoek mee te werken. Vervolgens zijn de deelnemers die daartoe bereid waren uitgenodigd om op een 'centrale' locatie te komen voor het interview. Dit interview is afgenomen met behulp van een gestructureerde vragenlijst met overwegend gesloten vragen.
Net als in het evaluatie-onderzoek bleek de bereidheid om aan het slotonderzoek deel te nemen sterk beïnvloed te worden door de manier waarop de deelnemers door de projectleiders hiervoor zijn benaderd: een persoonlijke uitnodiging bleek tot een veel hogere opkomst te leiden dan een schriftelijke. Om de 500 interviews te kunnen realiseren zijn in totaal 557 afspraken nodig geweest.

De schriftelijke enquête onder de ex-deelnemers
Om na te gaan of de effecten van terugdringing sociale uitsluiting en bevordering arbeidstoeleiding een duurzaam karakter hebben, is er een schriftelijke enquête uitgevoerd onder de ex-deelnemers van 30 experimenten. Uit privacy-overwegingen zijn de vragenlijsten verzonden door de gemeenten waar deze experimenten plaats- vinden. Vanaf eind augustus tot medio september zijn 38 gemeenten telefonisch benaderd met het verzoek om de vragenlijsten naar ex-deelnemers te verzenden. Om diverse redenen bleek het niet mogelijk om in al deze gemeenten vragenlijsten uit te zetten:

* er waren geen namen en adressen bekend;

* gemeentelijke besluitvorming duurde te lang (toestemming van het college van B en W);

* andere organisatorische problemen.

6

Uiteindelijk hebben 30 gemeenten in totaal 1.672 vragenlijsten verzonden. Dit heeft geleid tot een netto-respons van 373 bruikbare vragenlijsten; tevens zijn 55 vragen- lijsten als onbestelbaar aan het IVA retour gestuurd. De netto-respons bedraagt dus 373/(1.672-55)*100%=23%. Dit resultaat is iets lager dan bij de nameting3, maar gezien de doelgroep stemt de respons tot tevredenheid.

De werkconferentie
Het slotonderzoek is afgesloten met een werkconferentie "experimenten Abw en lokaal sociaal activeringsbeleid". Aan de workshops hebben deelgenomen:
* beleidsfunctionarissen van gemeenten met en zonder experiment;
* uitvoerders uit gemeenten met en zonder experiment;
* deskundigen op het gebied van sociale activering. In de werkconferentie stond het overall beeld van de betekenis van de bijstands- experimenten centraal. Ook is ingegaan op de verwachtingen ten aanzien van het toekomstige sociale activeringsbeleid en de daarvoor benodigde instrumenten. Verder is een kwalitatieve verdiepingslag gemaakt van de eerder gepresenteerde resultaten uit de enquêtes onder gemeente, uitvoerders en deelnemers van de bij- standsexperimenten.

Geldigheid van de uitkomsten van de enquêtes onder deelnemers en ex-deel- nemers
De resultaten van het slotonderzoek zijn voor een deel gebaseerd op enquêtes onder deelnemers en ex-deelnemers aan de experimenten. Bij enquêtes bestaat het risico van vertekening van de uitkomsten doordat degenen die aan de enquête hebben deelgenomen niet representatief zijn voor de te onderzochte groep. Om na te gaan of dit in het slotonderzoek het geval is, zijn kenmerken van de deelnemers en ex- deelnemers die aan de enquêtes hebben meegewerkt, vergeleken met de kenmerken van alle deelnemers, voorzover deze bij het CBS bekend zijn en met gegevens over ex-deelnemers uit het evaluatie-onderzoek en de nameting. In tabel 1.1 staat een aantal kenmerken vermeld van de genoemde groepen.

Een vergelijking van de gegevens in de eerste twee kolommen van tabel 1.1 laat zien dat de deelnemers die in het kader van het slotonderzoek zijn geïnterviewd qua sekse en leeftijd een goede afspiegeling zijn van alle deelnemers aan de experimen- ten. Het grotere aandeel allochtonen in de deelnemers aan de enquête kan waar-

3 Zie Serail, Van de Pas, Duurzaam actief, Nameting van de (arbeids)marktpositie van ex-deelnemers aan experimenten ex artikel 144 Abw.

schijnlijk voor een zeer groot deel worden teruggevoerd op het definitieverschil tussen de CBS-gegevens en de IVA-enquête dat in de voetnoot onder tabel 1.1 wordt uitgelegd.

Tabel 1.1 laat verder zien dat van de ex-deelnemers uit het slotonderzoek:
* ruim tweederde vrouw is;

* ruim tweederde 40 jaar of ouder is;

* één kwart geen opleiding heeft anders dan (maximaal) basisonderwijs;
* één vijfde van allochtone herkomst is;

* meer dan de helft langer dan 5 jaar een bijstandsuitkering heeft. Net als in de nameting blijkt uit de enquête onder de ex-deelnemers in het slotonder- zoek, dat zij geringe mogelijkheden hebben op de arbeidsmarkt. In vergelijking met de nameting zijn de ex-deelnemers uit het slotonderzoek wat ouder en hebben zij wat langer een bijstandsuitkering.

8

Tabel 1.1: Kenmerken van de deelnemers aan de experimenten volgens CBS- analyse en van (ex)deelnemers volgens IVA enquêtes in 1998, 1999, 2000 en 2001.

deelnemers deelnemers deelnemers ex-deel- ex-deel- experimenten mondelinge schriftelijke nemers nemers (CBS 2001) IVA-enquête IVA- exit- schriftelij- schriftelij- 2001 enquête ke IVA- ke IVA- '98/99 nameting enquête 2000 slotonder- zoek 2001 Sekse

- man 31% 32% 43% 34% 31%
- vrouw 69% 68% 57% 66% 69% Leeftijd

- - 30-39 jaar 27% 23% 33% 29% 26%
- 40-49 jaar 34% 37% 37% 41% 35%
- 50-64 jaar 31% 34% 20% 23% 34% Opleiding*

- maximaal
basisonderwijs - 33% 34% 25% 26%
- lbo/mavo - 43% 38% 35% 38%
- mbo of hoger - 24% 28% 36% 33%
- buitenlandse n.v.t. n.v.t. 4% 3% Nationaliteit**

- Nederlands 88% 74% - 76% 79%
- niet-Nederlands 11% 26% - 24% 21%
- onbekend 1% 0% - 0% 2% Uitkeringsduur

- - 3-5 jaar - 23% - 17% 17%
- 6-10 jaar - 23% - 27% 23%
- > 10 jaar - 39% - 29% 35%
* In de deelnemersenquête 1999 is gevraagd naar de hoogste opleiding die men in Nederland heeft afgemaakt. In de nameting en slotonderzoek is gevraagd wat de hoogste opleiding is waarvan men een diploma heeft.
** In de Statistiek Algemene bijstand wordt de nationaliteit geregistreerd. In het enquête- onderzoek onder de deelnemers is gevraagd of men altijd in Nederland heeft ge- woond. In de nameting en het slotonderzoek is in de vragenlijst voor de ex-deel- nemers de definitie gebruikt van de Wet SAMEN, gebaseerd op het geboorteland van de persoon zelf, van de vader en van de moeder.

Voor de interpretatie van de onderzoeksresultaten is het verder van belang of de ex- deelnemers die hebben gereageerd op de enquête representatief geacht mogen worden voor alle (ex-)deelnemers. De kenmerken van de respondenten zijn daarom ook vergeleken met die van de deelnemers 2001, voorzover het CBS deze deel- nemers heeft kunnen achterhalen, de deelnemers aan de IVA-enquête 2001, de deel- nemers aan de IVA-exit-enquête 1998/1999 en de deelnemers aan de nameting. Ook deze gegevens staan in tabel 1.1. Uit de vergelijking met de gegevens over de deelnemers aan de mondelinge enquête van het IVA in 2001 blijkt dat: a. de meting onder ex-deelnemers heeft niet geleid tot een selectieve respons als het gaat om het onderscheid man-vrouw, allochtoon-autochtoon en de leeftijd van de ex-deelnemers;
b. er op de punten van opleiding en uitkeringsduur sprake lijkt te zijn van een lichte oververtegenwoordiging van middelbaar en hoger opgeleiden en men- sen die kort in de bijstand zitten4.
De ex-deelnemers die aan het slotonderzoek hebben deelgenomen, vormen dus een redelijk goede afspiegeling van de personen die ten tijde van het slotonderzoek aan de experimenten deelnamen, maar hebben door hun wat hogere opleiding en kortere verblijf in de bijstand wellicht een iets betere uitgangspositie op de arbeidsmarkt.

1.4 Opzet van het rapport

In hoofdstuk 2 worden kenmerken van experimenten beschreven zoals wel of geen verlenging van de experimenteerbevoegdheid, de doelstelling, de activiteiten, de aanpak, verplichtingen en afspraken, begeleiding, feitelijke uitvoering en samenwer- king (deelvraag 1). Hoofdstuk 3 beschrijft de omvang en het bereik van de experi- menten (deelvraag 2a). In hoofdstuk 4 gaan we nader in op de effecten van deel- name aan de experimenten. Zowel de effecten ten aanzien van terugdringing sociale uitsluiting als bevordering arbeidstoeleiding staan hierbij centraal (deelvraag 2b). In hoofdstuk 5 komt de uitstroom aan orde, waarbij onderscheid wordt gemaakt naar verschillende soorten uitstroom (deelvraag 2c). In hoofdstuk 6 staat de vraag centraal in hoeverre deelname aan de experimenten heeft geleid tot duurzame veranderingen in de situatie van de deelnemers (deelvraag 3). In hoofdstuk 7 staan wij stil bij de vraag welke belangrijke lessen uit de experimenten geleerd kunnen worden over het activeren van de groep langdurig bijstandsgerechtigden (deelvraag

4 Ook ten opzichte van de kenmerken van de in 1999 geïnterviewde deelnemers in zien wij deze verschillen (zie Jehoel-Gijsbers (2000), p. 44).

4, deelvraag 5 en deelvraag 6). Tevens wordt in hoofdstuk 7 ingegaan op de toe- komstverwachtingen van de gemeenten ten aanzien van sociale activering (deelvraag 7 en 8). Hoofdstuk 8 zijn de samenvatting en conclusies. In bijlage 1 wordt een aantal begrippen die in het rapport worden gebruikt uitge- legd. In het bijzonder willen wij wijzen op de invulling van het begrip 'uitstromer': in dit onderzoek wordt dit begrip gebruikt om mensen aan te duiden die de experi- menten verlaten. Uitstroom uit een experiment hoeft niet te betekenen dat de uit- kering kan worden beëindigd! In bijlage 2 wordt een overzicht gegeven van de personen die aan de werkconferentie hebben deelgenomen.

In dit rapport worden verschillende aspecten behandeld zowel vanuit de optiek van de functionarissen als van de deelnemers. De uitspraken van beide actoren kunnen niet één op één met elkaar worden vergeleken: de uitspraken van functionarissen zijn gebaseerd op 70 experimenten, de uitspraken van deelnemers zijn gebaseerd op 500 mondelinge interviews met deelnemers uit 32 experimenten. Het onderzoek heeft in 2001 plaatsgevonden en heeft betrekking op de periode 1999-2001. Hoewel er in die periode wel reeds een aantal veranderingen in gang waren gezet naar de nieuwe uitvoeringsstructuur, bestonden en functioneerden de uitvoeringsinstellingen en Arbeidsvoorziening nog als zodanig. Dit betekent dat in de tekst nog gesproken wordt van uvi's en Arbeidsvoorziening in plaats van UWV respectievelijk CWI.

11

2 Beschrijving van de experimenten

2.1 Inleiding

In de volgende paragrafen gaan we in op een aantal kenmerken van de experimen- ten. Het einde van de experimenteerperiode was bij de invoering van de Abw gesteld op 1 januari 2000. Bij het besluit van 26 augustus 1999 is de experimenteer- periode verlengd met 2 jaar tot 1 januari 2002. Gemeenten konden tot 30 november 1999 een verzoek tot verlenging indienen bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.
In paragraaf 2.2 wordt informatie gegeven over het al dan niet verlengen van de experimenteerbevoegdheid. De doelstellingen van de experimenten komen in paragraaf 2.3 aan bod. In paragraaf 2.4 staan we stil bij de activiteiten van de experimenten. Vervolgens gaan we in paragraaf 2.5 in op de gebruikte sociale activeringsaanpak binnen het experiment. In paragraaf 2.6 beschrijven wij de verplichtingen van en afspraken die gemaakt zijn met de deelnemers. In paragraaf 2.7 staat de begeleiding centraal en in paragraaf 2.8 gaan we nader in op de feitelij- ke uitvoering en samenwerking. Paragraaf 2.9 gaat over de inkadering van de experimenten en paragraaf 2.10 is een samenvatting met de belangrijkste conclusies. In dit hoofdstuk worden verschillende aspecten behandeld zowel vanuit de optiek van de functionarissen als van de deelnemers. De uitspraken van beide actoren kunnen niet één op één met elkaar worden vergeleken: de uitspraken van functiona- rissen zijn gebaseerd op 70 experimenten, de uitspraken van deelnemers zijn geba- seerd op 500 mondelinge interviews met deelnemers uit 32 experimenten.

2.2 Verlenging experimenteerbevoegdheid

Wel of geen verlenging experimenteerbevoegdheid?
Zoals in 1999 uit de eindevaluatie blijkt, is er geruime tijd verstreken tussen de inwerkingtreding van artikel 144 Abw en de feitelijke start van de experimenten. Het heeft gemeenten de nodige aanlooptijd gekost om tot het daadwerkelijk organi- seren en uitvoeren van het experiment te komen. Een belangrijke factor die het opstartproces heeft vertraagd, is de onderschatting van de hoeveelheid werk in de voorbereiding. Daarnaast blijkt ook de werving van deelnemers niet altijd soepel te verlopen1. Om de continuïteit in de periode tussen het verstrijken van de experimen- teerperiode (in eerste instantie 31 december 1999) en een eventuele structurele wijziging van de Abw te waarborgen, is de experimenteerperiode voor de lopende experimenten verlengd met 2 jaar tot 1 januari 2002. Alleen de gemeenten die reeds een experimenteerstatus hadden, konden tot 30 november 1999 een verzoek tot verlenging indienen bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Zoals reeds in hoofdstuk 1 is aangegeven, kan er sprake zijn van verschillende experimen- ten in een gemeente.

Van de 147 gemeenten die in 1996 de experimenteerstatus hadden gekregen, hebben er 116 verlenging aangevraagd en is de experimenteerbevoegdheid verlengd tot 1 januari 2002. In totaal zijn 10 gemeenten heringedeeld en hebben 21 gemeenten volgens de informatie van het ISSA geen experimenteerbevoegdheid meer2. Van de 70 gemeenten die de organisatie-enquête hebben geretourneerd, geven 50 functionarissen aan dat zij verlenging hebben aangevraagd van de experimenteer- bevoegdheid. Van al deze 50 experimenten is het verzoek tot verlenging ook inge- willigd door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Voor 13 experi- menten is geen verlenging aangevraagd. De reden hiervoor is dat het experiment reeds is beëindigd voor het einde van de oorspronkelijke experimenteerperiode. Van deze experimenten zijn er 5 in 1998, 4 in 1999 en 3 in 2000 gestopt. Van 1 experi- ment is de beëindigingsdatum onbekend. De overige 7 functionarissen wisten niet of voor het experiment verlenging is aangevraagd.

1 Zie Jehoel-Gijsbers, Van de Pas en Serail, Het experimenteerartikel in de Abw, evaluatie van toepassing en effecten van artikel 144, februari 2000.

2 Uit de tussenevaluatie en eindevaluatie bleek dat 136 experimenten daadwerkelijk zijn gestart met de activiteiten in het kader van het experiment.

Uit het voorgaande blijkt dat het merendeel van de experimenten verlenging heeft aangevraagd van de experimenteerbevoegdheid. Het experimentele karakter van de bijstandsexperimenten draagt het risico in zich dat de activiteiten als een eenmalige inzet worden ervaren. Het is van belang dat na beëindiging van het experiment de aandacht voor sociale activering wordt vastgehouden door een structurele inbedding in de werkprocessen. In hoofdstuk 7 staan wij stil bij de maatregelen die gemeenten hebben genomen om de continuïteit van de activiteiten ook na beëindiging van het experiment te waarborgen.

Conclusie
Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft alle aanvragen tot verlenging (mits het verzoek op tijd is ingediend) gehonoreerd. De experimenten uit het slotonderzoek waarvoor geen verlenging is aangevraagd, zijn reeds voor of op het moment van het verlopen van de bevoegdheid van de beschikking beëindigd.

2.3 Doelstellingen van de experimenten

Het experimenteerartikel in de Algemene bijstandswet heeft een tweeledige doelstel- ling:
a. het terugdringen van sociale uitsluiting door mensen sociaal te activeren. In het vervolg duiden wij deze doelstelling kortheidshalve aan met 'sociale activering';
b. het bevorderen van deelname aan vervolgtoeleidingstrajecten richting arbeids- markt, kortheidshalve aangeduid als 'bevordering arbeidstoeleiding'. Uit de vragenlijsten is actuele informatie beschikbaar over de doelstellingen van de gemeenten met de experimenten. Experimenten kunnen op grond van de achterlig- gende doelstellingen in 5 categorieën worden onderscheiden: a. experimenten die uitsluitend tot doel hebben mensen sociaal te activeren (alleen sociale activering);
b. experimenten die uitsluitend tot doel hebben te bevorderen dat mensen (weer) gaan participeren op de arbeidsmarkt (alleen bevordering arbeidstoeleiding); c. experimenten die in hoofdzaak gericht zijn op sociale activering, maar daar- naast beogen de arbeidstoeleiding te bevorderen (primair activering, secun- dair bevordering);
d. experimenten die in hoofdzaak gericht zijn op bevordering van de arbeidstoe- leiding, maar daarnaast beogen sociaal te activeren (primair bevordering, secundair activering);

15

e. experimenten waarin de doelstellingen van sociale activering en van bevorde- ring arbeidstoeleiding gelijkelijk worden nagestreefd (activering en bevorde- ring).
Tabel 2.1 geeft een overzicht van de experimenten naar deze indeling van doelstel- lingen.

Tabel 2.1: Experimenten naar doelstelling (absolute aantallen en percentages).

1998 1999 2001 Doelstelling

- alleen bevordering arbeidstoeleiding 3 4% 2 2% 1 1%
- primair bevordering arbeidstoelei-
ding, secundair sociale activering 6 8% 15 15% 4 6%
- alleen sociale activering
primair sociale activering, secundair 26 36% 19 19% 11 16% bevordering arbeidstoeleiding

- sociale activering en bevordering 30 41% 53 52% 36 51% arbeidsparticipatie in (vrijwel)
gelijke mate 8 11% 11 11% 12 17%
- onbekend - - 2 2% 6 9% totaal 73 100% 102 100% 70 100%

Op grond van tabel 2.1 kunnen wij concluderen dat medio 2001 het overgrote deel van de experimenten (primair) gericht is op sociale activering van de bijstands- gerechtigden. Bij 47 (11+36) van de 70 experimenten wordt de sociale activering van bijstandscliënten als enige of als eerste doelstelling vermeld. Bij 5 van de 70 experimenten wordt aangegeven dat deze zich geheel of in elk geval in de eerste plaats richten op bevordering van de arbeidstoeleiding van bijstandscliënten. Er zijn
12 experimenten waarbij sociale activering en bevordering arbeidsdeelname min of meer gelijkwaardige doelstellingen zijn.

In 1999 hebben wij geconstateerd dat in de loop van de experimenteerperiode de doelstelling in een deel van de gemeenten is verschoven: het aantal experimenten dat zich uitsluitend richt op terugdringing van sociale uitsluiting is afgenomen ten gunste van het aantal dat zich (mede) richt op bevordering van arbeidstoeleiding. Deze accentverschuiving zet zich deels voort in 2001: het aantal experimenten met uitsluitend de doelstelling sociale activering is wederom licht gedaald, terwijl het aantal experimenten met een gecombineerde doelstelling is gestegen. Mogelijk houdt deze verschuiving verband met ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, waar in de

afgelopen jaren de vraag naar arbeid sterk is toegenomen. Wellicht heeft ook de agenda voor de toekomst (een intentieverklaring tussen het ministerie van SZW en de VNG met bestuurlijke afspraken voor de periode 2001-2004) hierbij een rol gespeeld. Een extra inspanning om elke bijstandscliënt in het arbeidsproces op te nemen, hetzij maatschappelijk te laten participeren is als gezamenlijke ambitie van het ministerie van SZW en VNG in de agenda van de toekomst opgenomen. Om nu maximaal te profiteren van de gunstige werkgelegenheidssituatie wordt een offensie- ve aanpak concreet uitgewerkt. Bij gemeenten is hierdoor wellicht de behoefte en noodzaak gegroeid om bij de experimenten ook de mogelijkheden voor arbeidstoe- leiding in beeld te houden en de experimenten minder exclusief te richten op sociale activering.
Opmerkelijk is wel dat het aantal experimenten dat zich primair richt op bevorde- ring van arbeidstoeleiding sterk is gedaald. De invoering van de WIW in 1998 kan hierbij mogelijk een rol hebben gespeeld. De brede doelstelling van de WIW bestaat uit langdurige werkloosheid terug te dringen en de kansen van uitkeringsgerechtig- den op (her)intreden in het arbeidsproces te bevorderen. Bij de start van de experi- menten bestonden de WIW-werkervaringsplaatsen en WIW-dienstbetrekkingen nog niet. Wel bestonden voor de invoering van de WIW instrumenten zoals de JWG en banenpool. Een andere mogelijke verklaring voor het feit dat het aantal experimen- ten dat zich primair richt op bevordering arbeidstoeleiding is gedaald, is dat de 'bovenkant' van het fase 4 bestand als gevolg van de gunstige economische omstan- digheden inmiddels is uitgestroomd naar betaald werk. De bijstandsgerechtigden die nu nog in fase 4 zitten, zijn in arbeidsmarkttermen nog minder kansrijk dan bij de aanvang van de experimenten in 1997, waardoor gemeenten wellicht beseffen dat arbeidstoeleiding vooralsnog niet haalbaar is. Gemeenten lijken te kiezen voor activiteiten met een gecombineerde doelstelling, waarbij zij streven naar een juiste balans tussen de doelstelling bevordering arbeidstoeleiding en terugdringing sociale uitsluiting.

Conclusie
In 2001 is het overgrote deel van de experimenten (primair) gericht op sociale activering van de bijstandsgerechtigden. De reeds in 1999 geconstateerde verschui- ving in doelstelling waarbij het aantal experimenten dat zich uitsluitend richt op terugdringing sociale uitsluiting is afgenomen ten gunste van het aantal dat zich (mede) richt op bevordering toeleiding, zet zich deels voort in 2001. Het aantal experimenten met uitsluitend de doelstelling sociale activering is wederom licht gedaald, terwijl het aantal experimenten met een gecombineerde doelstelling is gestegen. Opmerkelijk is dat het aantal experimenten dat zich primair richt op

bevordering arbeidstoeleiding is gedaald. Blijkbaar kiezen gemeenten voor activitei- ten met een gecombineerde doelstelling.

2.4 De activiteiten in het kader van de experimenten

2.4.1 Functionarissen en deelnemers over de activiteiten in het kader van de experimenten

Functionarissen over de activiteiten
De activiteiten die deelnemers geacht worden te verrichten, vertonen een grote verscheidenheid. Dit is ook niet verwonderlijk gegeven het feit dat gemeenten een tamelijk grote vrijheid hadden om invulling aan de activiteiten te geven. Ook gezien de maatwerkgedachte die aan veel experimenten ten grondslag ligt, kan een grote variatie worden verwacht. Om deze variatie enigszins inzichtelijk te maken, zijn de activiteiten ingedeeld in:
a. regulier vrijwilligerswerk:
Hierbij gaat het om activiteiten die in het vrijwilligerswerk worden verricht en waar deelnemers zich bij kunnen aansluiten. Ook is het denkbaar dat in het kader van het experiment aan individuele langdurig werkloze bijstandsgerechtigden de mogelijk- heid wordt geboden om activiteiten die men reeds verricht, te faciliteren; b. maatschappelijk nuttige activiteiten:
Hierbij gaat het om activiteiten die niet door het reguliere vrijwilligerswerk worden verricht en evenmin door het bedrijfsleven en overheid worden aangepakt, maar wel door de maatschappij als nuttig worden ervaren. Ook het geven van mantelzorg aan familie, vrienden et cetera worden tot deze activiteiten gerekend; c. stage-achtige activiteiten:
Deze projecten zijn gericht op het zoveel mogelijk in stand houden of het verhogen van de arbeidscapaciteit en het arbeidsritme. De activiteiten moeten kortdurend zijn en ook wezenlijk verschillen van de activiteiten die in het kader van al bestaande arbeidsmarktinstrumenten worden aangeboden of verricht; d. cursus, training
Hierbij gaat het om zowel arbeidsmarktgerichte trainingen/cursussen (bijvoorbeeld een computercursus) als om trainingen/cursussen gericht op het ontwikkelen van meer algemene persoonlijke/sociale vaardigheden. Het gaat vaak om cursussen/ trainingen die groepsgewijs worden aangeboden (bijvoorbeeld een fietscursus voor allochtone vrouwen of een cursus sociale vaardigheden);

e. zorgtrajecten:3
Het gaat hierbij om begeleidings- en hulpverleningstrajecten die aan de cliënt worden aangeboden zoals: schuldhulpverlening4, verslavingszorg, traject bij maat- schappelijk werk of instelling geestelijke gezondheidszorg; f. overige persoonsgerichte activiteiten:
Deze activiteiten liggen onder meer op het terrein van ondersteuning zoals assess- ment, perspectiefontwikkeling. Door deze activiteiten wordt de basis gelegd voor deelname aan vrijwilligerswerk of verdere scholing. De activiteiten zijn vaak van individuele aard.

In de organisatie-enquête is de vraag opgenomen wat voor soort activiteiten in het kader van het experiment wordt aangeboden. Deze vraag is door 62 functionarissen beantwoord. Van de overige 8 experimenten is het soort aangeboden activiteiten onbekend. Uit de beschikbare gegevens blijkt dat in 84% van de experimenten regulier vrijwilligerswerk wordt aangeboden. In bijna tweederde (63%) van de experimenten kunnen deelnemers maatschappelijk nuttige activiteiten verrichten of een cursus of training volgen. Bij 40% van de experimenten worden zorgtrajecten aangeboden (zie tabel 2.2).

3 In de tussenevaluatie (1998) en de eindevaluatie (1999) werd deze categorie niet onderscheiden.

4 In dit rapport wordt een schuldhulpverleningstraject tot de zorgtrajecten gerekend. Normaliter wordt een schuldhulpverleningstraject niet als een zorgtraject be- schouwd, maar gezien als een flankerende voorziening.

Tabel 2.2: Aantal en percentage experimenten met een bepaalde activiteit*.

aantal % experimenten Soort activiteit

- regulier vrijwilligerswerk 52 84%
- maatschappelijk nuttige activiteiten 39 63%
- cursus, training 39 63%
- stage-achtige activiteiten 31 50%
- zorgtrajecten 25 40%
- overige persoonsgerichte activiteiten 23 37%
- overige activiteiten 3 5% totaal aantal antwoorden/percentage** 212 342% totaal aantal experimenten waarvan activiteit(en) bekend zijn 62 100% totaal aantal experimenten waarvan activiteit onbekend zijn 8
* De percentages kunnen niet zonder meer met de percentages van de meting in 1998 en 1999 (tussen- en eindevaluatie) worden vergeleken, omdat andere definities zijn gehanteerd.

** De percentages zijn berekend op het aantal experimenten. Er kan meer dan een soort activiteit worden aangeboden, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Uit tabel 2.2 is af te lezen dat het percentage antwoorden in totaal optelt tot meer dan 100%. Hieruit kunnen we concluderen dat er experimenten zijn die meer dan 1 soort activiteit aanbieden. Er zijn 12 experimenten die exclusief één activiteit aanbieden: 7 experimenten bieden de deelnemers alleen de mogelijkheid om vrijwil- ligerswerk te doen, 1 biedt alleen maatschappelijk nuttige activiteiten, 2 bieden stage-achtige activiteiten aan en 1 alleen een cursus of training. In 50 experimenten worden dus activiteiten van verschillende aard aangeboden. In
64% van deze 50 experimenten worden zelfs 4 of meer activiteiten aangeboden. De meest voorkomende combinatie is die van regulier vrijwilligerswerk en maatschap- pelijke nuttige activiteiten. Deze combinatie komt bij 36 experimenten voor, al dan niet in combinatie met nog andere activiteiten. Dit hoge aantal wordt wellicht mede veroorzaakt doordat het onderscheid tussen vrijwilligerswerk en maatschappelijke nuttige activiteiten vaak niet scherp te maken is. In het kader van de experimenten worden zorgtrajecten en andere persoonsgerichte activiteiten uitsluitend in combina- tie met andere activiteiten zoals deelname aan vrijwilligerswerk aangeboden.

2.4.2 Tijdsbesteding van deelnemers aan de activiteiten

Functionarissen over tijdsbesteding
Van 46 van de 70 experimenten is bekend wat de tijdsbesteding van deelnemers is aan de activiteiten van de experimenten. Het aantal uren dat door de deelnemers in het kader van het experiment wordt besteed aan de activiteiten en werkzaamheden (inclusief uren scholing en begeleiding) loopt tussen de experimenten aanzienlijk uiteen. Het aantal uren dat door de deelnemers gemiddeld aan de activiteiten wordt besteed, varieert van 1 uur tot 32 uur in de week. Gemiddeld besteden de deel- nemers 11,3 uur aan de activiteiten in het kader van het experiment. In de meeste experimenten (22) besteden deelnemers gemiddeld 5 tot 10 uur per week aan de werkzaamheden/activiteiten. Bij 7 experimenten besteden de deelnemers maximaal
1 dagdeel aan activiteiten in het kader van het experiment. In 4 experimenten wordt door de deelnemers gemiddeld meer dan 20 uur per week aan de activiteiten in het kader van het experiment besteed.

Deelnemers over de tijdsbesteding
Ook aan de deelnemers is gevraagd om aan te geven hoeveel uur in het kader van het experiment wordt besteed aan de activiteiten en werkzaamheden. Het aantal uren dat door de deelnemers gemiddeld aan de activiteiten wordt besteed, varieert van 1 uur tot 40 uur in de week. Gemiddeld besteden de deelnemers volgens hun eigen opgave 12,1 uur aan de activiteiten in het kader van het experiment.

2.4.3 Het aanbod van zorgtrajecten in het kader van de experimenten

Door de gunstige economische ontwikkelingen is het aantal bijstandsgerechtigden de afgelopen jaren gedaald. Als gevolg van een versnelde uitstroom zal de groep met een uitgesproken zwakke positie, die ook bij een krappe arbeidsmarkt niet aan het werk komt, zich steeds duidelijker aftekenen binnen het bestand van bijstands- gerechtigden. In de eindevaluatie in 1999 hebben we geconstateerd dat de experi- menten in 1999 een moeilijker doelgroep bereiken dan in 1998. De doelgroep in
2001 wijkt nauwelijks af van die uit 1999. Wanneer we te maken krijgen met een moeilijkere doelgroep van de experimenten, dan mogen wij verwachten dat de vraag naar zorgtrajecten voor deelnemers aan de experimenten is toegenomen. Tegen deze achtergrond is in het slotonderzoek de vraag aan de orde gesteld in hoeverre experi-

menten inspelen op deze toegenomen vraag door in het kader van het experiment zorgtrajecten aan te bieden en welk soort trajecten dit dan zijn. In hoofdstuk 3 staan we uitgebreid stil bij de vraag of deelnemers gebruik maken van een hulporganisa- tie. Daarin belichten we de persoonlijke problematiek van de deelnemer, waarbij uitgebreid wordt stilgestaan bij de vraag of de deelnemers wel eens gebruik maken van hulporganisaties en of dat contact tot stand is gekomen naar aanleiding of door deelname aan het experiment.

Functionarissen over het aanbod van zorgtrajecten in het kader van de experi- menten
Aan de gemeentelijke functionarissen is de vraag gesteld of er in het kader van het experiment zorgtrajecten worden aangeboden. Bij 30 van de 70 gestarte experimen- ten is dit het geval5. Dit wil niet zeggen dat aan alle deelnemers van deze experi- ment een zorgtraject wordt aangeboden: bij 93 % van deze experimenten neemt een kwart of minder van de deelnemers deel aan een zorgtraject.

Van 28 van de 30 experimenten die een zorgtraject aanbieden, hebben functionaris- sen aangegeven om wat voor een zorgtraject het gaat. Meerdere zorgtrajecten konden worden genoemd. Het meest wordt een traject aangeboden bij het maat- schappelijk werk. In driekwart van de experimenten waar een zorgtraject wordt aangeboden, gaat het om een traject bij een schuldhulporganisatie of de kredietbank.

Ook wordt vaak een traject bij het RIAGG of een andere instelling voor geestelijke gezondheidszorg aangeboden (71%).

5 Dit aantal is groter dan het eerder in tabel 2.2 vermelde aantal. Dit verschil wordt waarschijnlijk veroorzaakt door de vraagstelling en door het feit dat het aantal experimenten dat deze vraag heeft beantwoord, groter is dan het aantal waarop tabel 2.2 zijn gebaseerd.

22

Tabel 2.3: Aangeboden zorgtrajecten in absolute aantallen en in percentage van de experimenten met een zorgtraject*.

aantal % ja experimenten Soort zorgtraject

- traject bij maatschappelijk werk 24 86%
- traject bij schuldhulporganisatie/kredietbank 21 75%
- traject bij RIAGG/andere instelling geestelijke gezondheidszorg 20 71%
- traject bij bureau voor verslavingshulp/CAD 14 50%
- traject bij reclassering 2 7%
- ander traject 2 7% totaal aantal experimenten met zorgtrajecten 28 296% soort zorgtraject onbekend 2
* De percentages zijn berekend op het aantal experimenten. Er kan meer dan een soort zorgtraject worden aangeboden, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Oordeel van functionarissen over de zorgtrajecten
Wanneer een bepaald zorgtraject in het kader van het experiment wordt aangeboden, is aan de gemeentelijke functionaris gevraagd wat het oordeel is over de aansluiting van de inhoud en het aantal/volume van de zorgtrajecten bij de vraag van de deel- nemers. Tabel 2.4 geeft deze oordelen weer.

23

Tabel 2.4: Oordeel functionarissen over aansluiting inhoud van aangeboden zorgtrajecten bij de vraag van de deelnemers*.

goed redelijk slecht totaal aantal exp. aantal exp. % waarvan waarvan oordeel oordeel over traject over traject bekend is onbekend is Aansluiting inhoud
bij traject

- maatschappelijk 52% 48% 0% 100% 21 3 werk

- schuldhulporg./
kredietbank 60% 40% 0% 100% 20 1
- RIAGG/andere
instelling geeste-
lijke gezondheids- 58% 37% 5% 100% 19 1 zorg

- bureau voor ver-
slavingshulp/ 62% 31% 7% 100% 13 1 CAD

* De aantallen uit de voorlaatste en de laatste kolom tellen per item op het totaal in de eerste kolom van tabel 2.3.

De aansluiting van de trajecten van maatschappelijk werk bij de vraag van de deelnemers wordt door ruim de helft functionarissen als goed beoordeeld, de andere helft vindt dat het traject inhoudelijk redelijk aansluit bij de vraag van de deel- nemers. Ook de trajecten bij het RIAGG, bij het bureau voor verslavingshulp en bij een schuldhulporganisatie wordt door meer dan de helft van de functionarissen als goed gekwalificeerd. Slechts een enkele functionaris vindt de trajecten bij het RIAGG en bij het bureau voor verslavingshulp/CAD inhoudelijk slecht aansluiten bij de wensen van de deelnemers.

Naast de vraag of het zorgtraject inhoudelijk aansluit bij de vraag van de deel- nemers, is (wanneer een bepaald zorgtraject in het kader van het experiment wordt aangeboden) ook gevraagd of het kwantitatieve zorgaanbod aansluit bij de vraag van de deelnemers6. De resultaten worden in tabel 2.5 gepresenteerd.

6 Bedoeld wordt of deelnemers die naar een hulpverlener worden verwezen, daar (vrijwel) meteen kunnen worden geholpen.

24

Tabel 2.5: Oordeel functionarissen over aansluiting aantal aangeboden zorgtra- jecten bij de vraag van de deelnemers*.

ja nee totaal geen aantal antwoord/- (100%) onbekend Aansluiting aantal traject bij vraag
deelnemers

- maatschappelijk werk 95% 5% 19 5
- schuldhulporg./kredietbank 100% 0% 16 5
- RIAGG/ andere instelling geestelijke 74% 26% 19 1 gezondheidszorg

- bureau voor verslavingshulp/CAD 91% 9% 11 3
* De aantallen uit de voorlaatste en laatste kolom tellen per item op tot het totaal in de eerste kolom van tabel 2.3

Het aantal trajecten bij maatschappelijk werk, schuldhulporganisaties en het bureau voor verslavingshulp sluit volgens de functionarissen van experimenten waarin deze trajecten worden aangeboden, goed aan bij de vraag van de deelnemers. De beschik- baarheid van trajecten bij RIAGG of een andere instelling geestelijke gezondheids- zorg dat in het kader van de experimenten wordt aangeboden, lijkt in verhouding met andere trajecten minder vaak aan te sluiten bij de vraag van de deelnemers (26% van functionarissen van experimenten met een traject bij RIAGG of andere instelling geestelijke gezondheidszorg vindt dat het aantal van dit soort trajecten onvoldoende is om te voorzien in de vraag van de deelnemers naar dit type projec- ten). De vraag van de deelnemers naar dit type zorgtrajecten is groter dan het aanbod, waardoor er wachtlijsten kunnen ontstaan. Bij deze resultaten moet wel bedacht worden dat zij gebaseerd zijn op het oordeel van een klein aantal gemeente- lijke functionarissen.

Drie functionarissen vinden dat bij het aanbod van zorgtrajecten onvoldoende rekening wordt gehouden met allochtone bijstandsontvangers (met name taalbar- rière). Een ander mogelijk knelpunt/verbeterpunt is dat aanbieders van zorgtrajecten uitgaan van een helder geformuleerde hulpvraag, maar dat cliënten voor wie sociale activering is bedoeld, niet altijd in staat zijn deze vraag ook te formuleren.

Op de vraag wat de gemeente doet om het aanbod van zorgtrajecten beter aan te laten sluiten bij de vraag naar zorgtrajecten in het kader van het experiment, hebben
46 functionarissen een antwoord gegeven.

25

Men tracht die afstemming onder andere te verbeteren door:
* intensivering van het overleg op uitvoerend en beleidsniveau met de zorgaan- bieders;

* specifieke afspraken te maken over de hulpverlening aan personen die deel- nemen aan sociale activering;

* nieuwe zorgtrajecten te (laten) ontwikkelen;
* één loket te creëren voor zorg en inkomen naar analogie met het loket voor werk en inkomen.
Tien van de 70 functionarissen geven aan dat er geen behoefte bestaat om het aanbod van zorgtrajecten beter aan te laten sluiten bij de vraag naar zorgtrajecten in het kader van het experiment.

2.4.4 Het aanbod van scholing en cursussen in het kader van experimenten

Ontvangers van een bijstandsuitkering kunnen deelnemen aan scholings- en cursus- activiteiten en stage-achtige activiteiten. Deze activiteiten kunnen bijstandsgerechtig- den ondersteunen doordat zij op deze manier vaardigheden kunnen verwerven die nodig zijn om beter te functioneren in de maatschappij. Aan de gemeenten is ge- vraagd of de deelnemers aan de experimenten in het kader van het experiment ook een scholing, cursus of training krijgen. Het gaat dus niet om cursussen en derge- lijke die deelnemers buiten het experiment om volgen. In totaal hebben 58 van de 70 functionarissen deze vraag beantwoord; van 12 experimenten is onbekend of scho- ling, cursussen of trainingen worden aangeboden. Tabel 2.6 laat zien dat bij 66% van de experimenten (een deel van) de deelnemers ook scholing, cursus of training krijgen.

Tabel 2.6: Het aanbieden van scholing, cursus of training.

aantal % experimenten Wordt scholing, cursus of training aangeboden

- ja, aan alle deelnemers 4 7%
- ja, aan een deel van de deelnemers 34 59%
- nee 20 34% totaal aantal experimenten 58 100% onbekend 12

Van 27 van de 38 experimenten waarvan (een deel van) de deelnemers scholing, een cursus of training krijgt aangeboden, is bekend hoeveel uren scholing de deelnemers gemiddeld ontvangen. Dat is gemiddeld 3,5 uur per week per deelnemer. Het gemiddeld aantal uren scholing per deelnemer varieert van 1 uur tot 12 uur in de week per experiment.

Conclusie
De activiteiten die deelnemers verrichten in het kader van het experiment vertonen een grote verscheidenheid (regulier vrijwilligerswerk, maatschappelijk nuttige acti- viteiten, cursussen/trainingen, stage-achtige activiteiten, zorgtrajecten en overige (persoons)gerichte activiteiten). Bij een ruime meerderheid van de experimenten wordt meer dan 1 soort activiteit aangeboden. Het aantal uren dat deelnemers in het kader van het experiment besteden aan de activiteiten loopt tussen de experimenten sterk uiteen.
Bij 43% van de experimenten worden er in het kader van het experiment zorgtrajec- ten aangeboden. Dit wil niet zeggen dat alle deelnemers van die experimenten gebruik maken van een zorgtraject. Het meest wordt een traject aangeboden bij maatschappelijk werk, gevolgd door trajecten bij schuldhulporganisaties of de kredietbank en het RIAGG of een andere instelling voor geestelijke gezondheids- zorg. Kennelijk heeft een deel van de deelnemers in deze projecten problemen waar zij zonder steun niet uitkomen en die een belemmering vormen voor sociale active- ring. In hoofdstuk 3 zullen we de persoonlijke problematiek vanuit het perspectief van de deelnemers nader bekijken. De functionarissen zijn zowel in inhoudelijke als in kwantitatieve zin tevreden over de aansluiting van de aangeboden trajecten bij de vraag van de deelnemers.
Scholing en cursussen wordt in tweederde van de experimenten aan (een deel van) de deelnemers aangeboden.

2.5 Sociale activeringsaanpak binnen het experiment

Individueel of groepsaanpak?
Van 61 experimenten is bekend op welke wijze sociale activering binnen het experi- ment plaatsvindt. In 66% van deze experimenten vindt sociale activering binnen het experiment plaats via individueel maatwerk. Bij 1 (2%) experiment wordt uitslui- tend een groepsaanpak gehanteerd. Bij de overige experimenten is gekozen voor een combinatie van individueel maatwerk en een groepsaanpak. In 60% van de experi- menten verrichten de deelnemers hun activiteiten/werkzaamheden individueel ver-

spreid over verschillende locaties. Bij 33% van de experimenten is het een combina- tie van alle deelnemers tezamen op dezelfde locatie, met meerdere deelnemers op enkele locaties of individueel verspreid over verschillende locaties. In feite gaat het hier dus om maatwerk afhankelijk van de mogelijkheden en behoeften van deelne- mers en waarschijnlijk ook de mogelijkheden binnen het aanbod.

Bestaande (landelijke) of nieuwe (specifieke) aanpak? Bij 25 experimenten wordt binnen het experiment gebruik gemaakt van een bestaan- de sociale activeringsaanpak, bij 32 experimenten niet en van 13 experimenten is dit niet bekend.
Bij de 25 experimenten waar gebruik wordt gemaakt van een bestaande aanpak, worden de volgende aanpakken door de functionarissen genoemd. Het komt voor dat binnen een experiment meerdere methodieken worden toegepast:
* individuele trajectbegeleiding/maatwerk/diagnostisering waarbij gekeken wordt naar de mogelijkheden van de persoon en waarbij vervolgens een traject wordt gezocht (11x);

* activerend interview (10x);

* lotgenotensteun, maatjes idee (3x);

* buurtgerichte aanpak (2x);

* methodiek 'methodisch handelen' (Radar) (2x);
* vacaturebank bij welzijnsinstelling (2x);
* sneeuwbalmethode (1x);

* portfoliomethodiek (1x).
Aan de gemeentelijke functionarissen is gevraagd of binnen het experiment een nieuwe sociale activeringsaanpak is ontwikkeld. Dit is bij 25 experimenten het geval. Eén grote gemeente heeft gedurende het experiment een eigen methode ont- wikkeld: onbenutte kwaliteiten. Bij andere experimenten gaat het veelal om maat- werk door middel van individuele gesprekken en een vaste trajectbegeleider, waarbij verschillende elementen van bestaande aanpakken worden gecombineerd en toege- past. De trajecten zijn gebaseerd op persoonlijke wensen en mogelijkheden. Middels een open vraag konden functionarissen een omschrijving geven van de nieuw ontwikkelde sociale activeringsaanpak. Kerngedachte van die nieuwe aanpakken is een individuele en vaak intensievere benadering van de cliënten. Zo zijn als nieuwe aanpakken genoemd:

* begeleidingsmethodieken (intensief en individueel);
* huisbezoeken;

* activerende hulpverlening;

* individuele vraaggerichte benadering;

28

* maatwerkaanpak voor woonwagenbewoners;

* inkoop van nieuwe instrumenten;

* professionele samenwerking met zorg- en welzijnsinstellingen. Een combinatie van de genoemde nieuwe aanpakken komt in de praktijk ook voor.

Bijna driekwart van de gemeentelijke functionarissen is van mening dat de gebruikte aanpak in het experiment (heel) goed werkt.

Conclusie
Gemeenten zijn aan de slag gegaan met methodieken die voor de desbetreffende gemeente nieuw zijn. Dit hoeft niet te betekenen dat de methodiek als zodanig niet eerder ergens anders is toegepast:
a. gemeenten hebben ten opzichte van de eigen situatie het accent meer en meer gelegd op individuele, intensieve en op maat gesneden benaderingen van de cliënten;
b. gemeenten hebben meer aandacht gekregen voor veelomvattendheid van de problematiek bij een deel van de cliënten en geprobeerd op individueel niveau te komen tot samenhangende ondersteuning en hulpverlening; c. cliënt is het vertrekpunt.

2.6 Verplichtingen en afspraken

2.6.1 Verplichtingen en afspraken volgens functionarissen

Deelnameverplichting
Aan de functionarissen is gevraagd of aan bijstandsontvangenden in de periode mei
1999 tot het eind van het experiment een verplichting tot deelname wordt opgelegd, en zo ja, wat er gebeurt als iemand deze verplichtingen niet nakomt. Van 62 experi- menten is bekend of deelname aan het experiment verplicht is. Voor tweederde van deze experimenten wordt het uitgangspunt gehanteerd dat deelname aan het experi- ment uitsluitend op vrijwillige basis plaatsvindt. In 31% van de experimenten bestaat de mogelijkheid om naast vrijwillige deelname ook cliënten te verplichten aan het experiment deel te nemen. Een deel van de deelnemers heeft bij deze experimenten een aanwezigheidsplicht en een deel niet. Bij één experiment is uitsluitend sprake van verplichte deelname. Vergelijken we deze percentages met de cijfers uit de eindevaluatie dan zien we dat er een lichte verschuiving heeft plaatsge- vonden: het aantal experimenten met uitsluitend vrijwillige deelname is afgenomen

ten gunste van het aantal experimenten waarbij deelname soms verplicht, soms vrijwillig is.

Hoewel deelname overwegend vrijwillig is, kan deelname over het algemeen niet zonder meer geweigerd worden. Aan de 70 functionarissen is gevraagd wat er gebeurt als een cliënt uit de gemeente weigert deel te nemen. In totaal hebben 61 functionarissen deze vraag beantwoord en zien we dat bij weigering verschillende acties (al dan niet in combinatie) mogelijk zijn. Bij 25% van deze experimenten wordt een weigering tot deelname zonder verdere acties geaccepteerd. In 1999 werd bij 31% van de experimenten een weigering tot deelname geaccepteerd. In 80% van deze experimenten wordt gepoogd een cliënt via overreding alsnog tot deelname te bewegen (was in 1999 70%): geen dwang, maar drang. Bij 12% van deze experimenten heeft een weigering een sanctie-maatregel in de vorm van een strafkorting tot gevolg. Bij 3 experimenten worden andere maatrege- len getroffen: er vindt een gesprek plaats tussen de bijstandsconsulent, de uitvoerder en de deelnemer of er wordt een andere maatregel genomen (welke is onbekend).

Aanwezigheidsverplichting
Wanneer een cliënt eenmaal aangegeven heeft dat hij/zij zal deelnemen aan het experiment, dan leidt dat doorgaans tot een aanwezigheidsverplichting waaraan deze zich niet zonder meer kan onttrekken. Van 61 experimenten is bekend of de deel- nemers een aanwezigheidsplicht hebben. Voor 59% van deze experimenten geldt dat een deelnemer ook daadwerkelijk aanwezig moet zijn bij de activiteiten (bij de eindevaluatie was dit in 74% van de experimenten). Bij 28% van deze experimenten is er geen sprake van een aanwezigheidsplicht. In 13% van deze experimenten heeft maar een deel van de deelnemers een aanwezigheidsplicht. In totaal hebben 61 functionarissen de vraag beantwoord wat er gebeurt als de deelnemer zonder geldige reden afwezig is. Dat de deelname niet vrijblijvend is, komt tot uitdrukking in het feit dat bij 30% van deze experimenten afwezigheid zonder een geldige reden financiële consequenties kan hebben in de vorm van de inhouding van de premie of onkostenvergoeding.
Bij 7% van de experimenten kan afwezigheid leiden tot een strafkorting op de uitkering. Absentie kan er verder toe leiden dat er een gesprek met de deelnemer plaatsvindt (bij 87% van de experimenten) of dat een cliënt van verdere deelname wordt uitgesloten (7% van de experimenten). Bij 5 experimenten worden andere maatregelen getroffen: (gedeelte) terugbetaling van de trajectkosten, motiveren en stimuleren van cliënten om betrokkenheid bij cliënt te creëren, gesprek tussen

cliënt, bijstandsconsulent en trajectbegeleider, heronderzoek met mogelijke maatre- gelen, telefonisch contact op dezelfde dag.

Aan de functionarissen is gevraagd wat er gebeurt als deelnemers voortijdig het experiment verlaten. Meerdere antwoorden konden worden gegeven. In totaal hebben 59 functionarissen deze vraag beantwoord, waarvan 5% aangeeft dat er bij uitval niets wordt ondernomen in de richting van de deelnemer. In 80% van deze experimenten wordt de deelnemer door de sociale dienst opgeroe- pen voor een gesprek. In bijna driekwart van de experimenten (73%) neemt de functionaris van het experiment contact op met de deelnemer. In 9% van de experi- menten krijgt de deelnemer een sanctie of strafkorting opgelegd bij het voortijdig verlaten van het experiment. Van 61 experimenten hebben functionarissen aange- geven of de GSD direct op de hoogte wordt gesteld als een deelnemer uitvalt. In
90% van deze experimenten is dit meestal of altijd het geval, in 10% wordt de GSD soms op de hoogte gesteld.

Andere verplichtingen
Aan de gemeentelijke functionarissen is naast de vraag of deelnemers een deel- nameplicht en/of een aanwezigheidsplicht hebben, ook de vraag voorgelegd of er nog andere verplichtingen zijn opgelegd. In totaal hebben 58 functionarissen deze vraag beantwoord. Bij 7 experimenten worden ook andere verplichtingen opgelegd. Het gaat hierbij om afspraken met de deelnemer die zijn vastgelegd in individuele contracten/trajectplannen, afspraken met de begeleider, de verplichting dat de deelnemer het project goed afrondt en dat de deelnemer zijn/haar volledige mede- werking verleent aan het experiment. Ook wordt genoemd dat de deelnemer ver- plicht is zich aan de binnen het bedrijf geldende regels te houden. Wanneer bij deze 7 experimenten de verplichtingen niet worden nagekomen, dan vindt er een gesprek met de deelnemer plaats. Daarnaast wordt bij 5 van deze experimenten ook de mogelijkheid aangegeven dat de cliënt van verdere deelname wordt uitgesloten en bij 3 van deze 7 experimenten wordt er (ook) een strafkorting opgelegd.

Vastlegging afspraken/verplichtingen
Van 59 experimenten is bekend op welke wijze afspraken en verplichtingen zijn vastgelegd; in al deze experimenten worden de afspraken schriftelijk vastgelegd. In ruim de helft van de experimenten maakt de consulent in het dossier een aanteke- ning van de afspraken (54%) met en verplichtingen van de deelnemer of bestaat er een trajectplan (53%) waarin deze afspraken en verplichtingen zijn vastgelegd. In

46% van de experimenten is er een contract met de deelnemers opgesteld. Bij 7 experimenten worden afspraken en/of verplichtingen op een andere wijze vastgelegd zoals in een beschikking of op een verwijzingsformulier waarvan een kopie in het dossier van de consulent wordt gedaan.

Tabel 2.7: wijze vastlegging afspraken in absolute aantallen en in percentage van het totaal aantal experimenten.

aantal % exprimenten Wijze vastlegging afspraken/verplichtingen

- consulent maakt aantekening in dossier 32 54
- afspraken liggen vast in trajectplan 31 53
- afspraken liggen vast in contract 27 46
- anders 7 12 totaal aantal experimenten 59 165% onbekend 11

In de helft van de experimenten (51%) worden de afspraken op meer dan een manier vastgelegd. De combinatie waarbij een trajectplan wordt opgesteld en de consulent een aantekening maakt in het dossier, komt het meest voor (18x) (zie tabel
2.8).

32

Tabel 2.8: Combinaties van wijze vastlegging verplichtingen/afspraken in absolute aantallen en in percentage van het totaal aantal experimenten.

aantal % experimenten Wijze vastlegging verplichtingen/afspraken

- aantekening in dossier sec 8 14%
- aantekening in dossier+ trajectplan 10 17%
- aantekening in dossier+ contract+ trajectplan 7 12%
- aantekening in dossier+ contract 4 7%
- aantekening in dossier + anders 2 3%
- aantekening in dossier + trajectplan + anders 1 2%

- trajectplan sec 7 12%
- contract + trajectplan 5 8%
- trajectplan + anders 1 2%

- contract sec 11 18%

- anders sec 3 5% totaal 59 100% onbekend 11

Oordeel gemeentelijke functionarissen over wijze van vastlegging afspraken In tabel 2.9 staan de oordelen vermeld van de functionarissen over de wijze van vastlegging van de afspraken. De functionarissen zijn over het algemeen (zeer) tevreden hierover.

Tabel 2.9: Oordeel functionarissen over wijze vastlegging van afspraken*.

(heel) redelijk (heel) totaal geen goed slecht (100%) antwoord/- onbekend Wijze vastlegging

- aantekening in dossier 62% 35% 3% 32 0
- trajectplan 70% 30% 0% 30 1
- contract 81% 19% 0% 26 1
* De aantallen uit de voorlaatste en de laatste kolom tellen per item op tot het totaal in de eerste kolom van tabel 2.7.

33

Het vastleggen van afspraken in een contract wordt door 81% van de gemeentelijke functionarissen als goed tot zeer goed beoordeeld. Ook trajectplannen en het maken van aantekeningen door de consulent in het dossier van de betrokkene wordt door de meerderheid van de functionarissen als goed tot zeer goed gekwalificeerd. Het oordeel van functionarissen over andere wijzen van vastlegging is niet gepresen- teerd, omdat het aantal uitspraken te gering is (n=6). De ondervraagden lijken wat positiever te oordelen over verplichtende afspraakvor- men (contract/trajectplan).

2.6.2 Verplichtingen en afspraken volgens deelnemers

Afspraken
Aan de deelnemers is de vraag voorgelegd of er afspraken gemaakt zijn met de sociale dienst over de deelname aan het experiment. In totaal hebben 493 deel- nemers een antwoord op deze vraag gegeven waarvan meer dan de helft van de deelnemers (56%) aangeeft dat er inderdaad afspraken gemaakt zijn over hun deelname. Middels een open vraag konden de deelnemers aangeven waarover afspraken zijn gemaakt. In de meeste gevallen betreft het afspraken over het aantal uren en dagen dat men daadwerkelijk aanwezig moet zijn bij de activiteiten, 21% van de deelnemers noemt dit. Ook zijn er afspraken gemaakt over de duur van deelname (door 11% van de deelnemers genoemd), het takenpakket van de deel- nemer (door 7% van de deelnemers genoemd), premies en vergoedingen ( door 7% van de deelnemers genoemd), ontheffing van de sollicitatieplicht (door 6% van de deelnemers genoemd), trajectplanning/doorgroei (door 4% van de deelnemers genoemd), begeleiding (door 2% van de deelnemers genoemd) en scholing en cursussen die de deelnemer kan volgen (door 2% van de deelnemers genoemd).

Vastlegging afspraken/verplichtingen
Aan de deelnemers met wie afspraken zijn gemaakt is verder gevraagd op welke wijze afspraken en verplichtingen zijn vastgelegd. Tabel 2.10 geeft hiervan een overzicht.

34

Tabel 2.10: Absoluut aantal en percentage deelnemers waarbij een bepaalde wijze van vastlegging afspraken/verplichtingen wordt gehanteerd (in % van het aantal deelnemers).

absoluut % ja totaal geen aantal aantal dln antwoord/ dln (100%) onbekend Wijze vastlegging

- consulent maakt aantekening in dossier 328 71% 461 39
- trajectplan 130 28% 472 28
- contract 257 53% 484 16
- anders 33 7% 495 5
Bijna driekwart (71%) van de deelnemers geeft aan dat de consulent een aanteke- ning in het dossier heeft gemaakt van de afspraken en verplichtingen. In iets meer dan de helft van de gevallen is er een contract opgesteld.

Oordeel deelnemers over wijze van vastlegging afspraken

Tabel 2.11: Oordeel deelnemers over wijze vastlegging van afspraken*. (heel) rede- (heel) totaal geen goed lijk slecht aantal 100% antwoord Wijze vastlegging

- aantekening in dossier 80% 18% 2% 318 10
- trajectplan 90% 9% 1% 128 2
- contract 89% 9% 2% 252 5
- anders 77% 13% 10% 31 2
* De aantallen uit de voorlaatste en laatste kolom tellen per item op tot het totaal in de eerste kolom van tabel 2.10.

Het vastleggen van afspraken in een contract of in een trajectplan wordt door ongeveer 90% van de deelnemers als goed tot zeer goed beoordeeld. Ook het maken van aantekeningen door de consulent in het dossier van de betrokkenen wordt door een zeer ruime meerderheid (80%) van de deelnemers als goed tot zeer goed gekwa- lificeerd.
Iets meer dan 80% van de deelnemers is van oordeel dat de afspraken door de gemeente of de uitvoerder altijd of meestal wel worden nagekomen. Ongeveer 5% van de deelnemers zegt dat dit nooit of meestal niet het geval is.

Conclusie
Hoewel ook in 2001 bij een meerderheid van de experimenten het uitgangspunt wordt gehanteerd dat deelname aan het experiment uitsluitend op vrijwillige basis is, zien we dat ten opzichte van 1999 er een lichte verschuiving heeft plaatsgevon- den waarbij het aantal experimenten met uitsluitend vrijwillige deelname is afgeno- men ten gunste van het aantal experimenten waarbij deelname soms verplicht, soms vrijwillig is. Hoewel deelname overwegend vrijwillig is, kan deelname niet zonder meer door de deelnemer worden geweigerd. Gemeenten lijken ten opzichte van
1999 strenger op te treden. Het percentage experimenten waar een weigering tot deelname zonder verdere acties wordt geaccepteerd, is afgenomen. Deelname is niet vrijblijvend. Wanneer een cliënt eenmaal heeft aangegeven dat hij zal deelnemen aan het experiment leidt dit doorgaans tot een aanwezigheidsverplichting. Uit de organisatie-enquête blijkt dat in ruim de helft van de experimenten de afspra- ken schriftelijk door de consulent in het dossier en/of in een trajectplan worden vastgelegd. Eveneens in de helft van de experimenten worden de afspraken op meer dan een manier vastgelegd.
Zowel de functionarissen als de deelnemers zijn (zeer) tevreden over het vastleggen van afspraken via een aantekening in het dossier, in een trajectplan en/of in een contract.

2.7 Begeleiding

2.7.1 Functionarissen over begeleiding

Van 61 van de 70 gestarte experimenten is bekend of cliënten gedurende hun deelname worden begeleid. Alle 61 functionarissen geven aan dat de deelnemers begeleiding ontvangen, vrijwel steeds in de vorm van een vaste begeleider of vaste contactpersoon.

Begeleidende organisatie
Bij de begeleiding van de deelnemers blijken andere dan gemeentelijke organisaties frequent een rol te spelen. In een groot deel van experimenten hebben niet-gemeen- telijke instellingen een functie in de begeleiding van de deelnemers (tabel 2.12).

Tabel 2.12: Experimenten en begeleidende organisaties naar type. aantal % experimenten sociale dienst 21 36% andere gemeentelijke afdeling 3 5% inlener (op de werkplek) 27 46% projectorganisatie 33 56% overig 16 27% totaal aantal experimenten 59 170%* begeleidende organisatie onbekend 2 onbekend of de deelnemers begeleid worden 11
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een organisatie worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Een 'projectorganisatie' (dat wil zeggen de organisatie die het experiment voor de desbetreffende gemeente uitvoert) vervult in 56% van de lopende experimenten een rol in de begeleiding van deelnemers. Daarnaast is er bij 46% van de lopende experimenten ook een begeleidende taak weggelegd voor de inlenende instanties.

Vorm van begeleiding
De begeleiding is bij bijna alle experimenten (97%) in de vorm van individuele gesprekken. Ook worden de deelnemers in een ruime meerderheid (81%) van de experimenten op de werkplek begeleid tijdens het verrichten van activiteiten.

Tabel 2.13: Experimenten en vorm van begeleiding.
aantal % experimenten individuele gesprekken 57 97% via groepsgesprekken (tezamen met andere deelnemers) 18 31% begeleiding tijdens het verrichten van activiteiten/ 81% werkzaamheden ('on the job') 48 andere vorm van begeleiding 4 7% totaal aantal experimenten 59 216% * begeleidingsvorm onbekend 2 onbekend of deelnemers begeleid worden 11
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een organisatie worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Frequentie begeleidingsgesprekken
Van 42 van de 70 experimenten is bekend hoe vaak in de regel begeleidingsgesprek- ken met deelnemers plaatsvinden. De frequentie waarmee begeleidingsgesprekken worden gehouden varieert. Bij 10 experimenten vindt wekelijks een begeleidings- gesprek plaats, variërend van 1 tot 3 keer in de week. Bij 20 experimenten vinden
1 of 2 keer per maand begeleidingsgesprekken plaats en bij 12 experimenten varieert het aantal begeleidingsgesprekken van 1 tot 6 keer per jaar. Uitgedrukt in een maandgemiddelde vindt bij ruim driekwart van de experimenten waarvan het aantal begeleidingsgesprekken bekend is, maximaal 2 keer per maand een gesprek plaats.

Van de 35 functionarissen die antwoord hebben gegeven op de vraag wat de gewen- ste contactfrequentie is om deelnemers optimaal te kunnen activeren, vindt ruim eenderde (37%) dat 4 of meer gesprekken per maand nodig zijn.

In totaal hebben 34 functionarissen zowel aangegeven hoeveel begeleidingsgesprek- ken er feitelijk plaatsvinden als hoeveel gesprekken gewenst zouden zijn. 53% Van deze functionarissen vindt de huidige frequentie goed, 41% zou liever vaker een gesprek willen met de deelnemer en 6% minder vaak.

Inhoud begeleidingsgesprekken
Van 49 experimenten is bekend welke zaken in de begeleidingsgesprekken zoal aan de orde komen. Met name wordt aandacht geschonken aan het verloop van de deelname aan het experiment voor betrokkene. In bijna 60% van deze experimenten wordt in grote mate gesproken over mogelijke stappen ten aanzien van verdere persoonlijke ontwikkeling (zelfontplooiing). Dit percentage is hoger dan bij de eind- evaluatie: toen 40%.
Daarnaast is er in 45% van deze experimenten veel aandacht voor aspecten/proble- men die betrekking hebben op de privé-situatie. In 31% van deze experimenten wordt er in grote mate gesproken over vervolgtrajecten na deelname. Concrete stappen richting opleiding of betaald werk krijgen minder aandacht.

Uren begeleiding
Van 50% van de gestarte experimenten is bekend of en hoeveel uren begeleiding wordt gegeven. Uit de beschikbare informatie over het aantal begeleidingsuren, blijkt dat deze in omvang varieert. Bij 12 experimenten vindt wekelijks begeleiding plaats, variërend in omvang van 1 uur per week tot 5 uur per week. Bij 16 experi- menten is sprake van een maandelijkse begeleiding, ook weer in intensiteit uiteen- lopend van 1 uur per maand tot 11 uur per maand. Zeven experimenten hebben de

begeleidingsuren uitgedrukt in uren per jaar (minimaal 2 uur, maximaal 40 uur per jaar).
Uitgedrukt in een maandgemiddelde blijkt de omvang in ruim een kwart van de experimenten waarvan het aantal begeleidingsuren bekend is, maximaal 4 uur per maand te bedragen.
Van de 32 functionarissen die antwoord hebben gegeven op de vraag hoeveel uren begeleiding gewenst is om deelnemers optimaal te kunnen activeren, geeft 69% 5 of meer uren per maand aan.

In totaal hebben 29 functionarissen zowel het feitelijk aantal uren als het gewenste aantal uren begeleiding aangegeven. Van deze functionarissen is 69% tevreden over het aantal begeleidingsuren, 28% zou liever meer uren begeleiding geven en 3% is van mening dat ook met minder uren begeleiding volstaan kan worden.

Nazorg
In de vorige paragraaf hebben we gezien dat de sociale dienst in bijna alle experi- menten direct op de hoogte wordt gesteld wanneer een deelnemer voortijdig het experiment verlaat. Maar ook in andere gevallen kan het wenselijk of nuttig zijn om een cliënt ook na afloop van de deelname nog kortere of langere tijd te volgen. Op de vraag of de situatie van uitvallers wordt gevolgd nadat zij het experiment hebben verlaten, hebben 61 functionarissen een antwoord gegeven. In 62% van deze experimenten wordt de situatie meestal of altijd gevolgd, in 20% soms en in 18% niet. De situatie van doorstromers en afronders wordt in 45% meestal of altijd gevolgd nadat zij het experiment hebben verlaten. In een kwart van de experimenten is dit soms het geval en bij 30% wordt de situatie van doorstromers en afronders niet meer gevolgd, nadat zij het experiment hebben verlaten. In totaal hebben 55 functionarissen aangegeven of er een 'exit'-interview volgt wanneer deelnemers uit het experiment doorstromen of deelname aan het experi- ment beëindigen. In 61% van de experiment blijkt dit meestal of altijd plaats te vinden, in 15% soms en bij 24% vindt geen exit-interview plaats.

2.7.2 Oordeel deelnemers over begeleiding

Frequentie begeleidingsgesprekken
Aan de deelnemers is gevraagd hoe vaak in de regel begeleidingsgesprekken plaats- vinden. Het aantal begeleidingsgesprekken blijkt sterk te variëren. Uitgedrukt in een

maandgemiddelde blijkt het aantal keren dat er een begeleidingsgesprek plaatsvindt in 90% van de experimenten maximaal 1x per maand bedraagt.

In totaal hebben 495 deelnemers antwoord gegeven op de vraag of zij liever meer of minder begeleidingsgesprekken krijgen of dat het zo goed is. Ongeveer 8% van deze deelnemers zou liever meer begeleidingsgesprekken per maand willen krijgen, 1% zou juist liever minder vaak een begeleidingsgesprek willen krijgen en 91% is tevreden met de huidige situatie.

Aan de deelnemers is verder gevraagd naar het nut van deze begeleidingsgesprek- ken. In totaal hebben 483 deelnemers deze vraag beantwoord. Bijna driekwart van deze deelnemers (73%) vindt deze gesprekken (zeer) nuttig, 19% vindt ze een beetje nuttig en 8% vindt de gesprekken niet nuttig.

Uren begeleiding
Aan de deelnemers is gevraagd hoeveel uren begeleiding zij ontvangen. Van 467 deelnemers is het aantal begeleidingsuren per week, maand of jaar bekend. Het aantal begeleidingsuren blijkt sterk in omvang te variëren. Bij 43% van deze deel- nemers vindt wekelijks begeleiding plaats, bij 21% is sprake van een maandelijkse begeleiding en 36% van de deelnemers heeft de begeleidingsuren uitgedrukt in uren per jaar.
Uitgedrukt in een maandgemiddelde blijkt de omvang in het merendeel van deze experimenten (80%) maximaal 4 uur per maand te bedragen. Bijna alle deelnemers (497) hebben aangegeven of ze liever meer of minder uren begeleiding krijgen. De meeste deelnemers (87%) vinden het aantal uren begelei- ding dat men krijgt voldoende, 11% zou liever meer uren begeleiding krijgen en 2% minder.

Conclusie
Van 87% van de experimenten is bekend of de deelnemers begeleiding ontvangen; dat blijkt bij al deze experimenten het geval te zijn en wel in de vorm van een vaste begeleider of een vaste contactpersoon.
Die begeleiding is in bijna alle experimenten van individuele aard. Bij de begelei- ding van de deelnemers blijken andere dan gemeentelijke organisaties frequent een rol te spelen. Een meerderheid van de functionarissen is tevreden over het huidige aantal begeleidingsgesprekken en het aantal begeleidingsuren. Toch zou 41% van de functionarissen vaker een gesprek willen voeren met de deelnemer en 28% zou meer uren begeleiding willen geven. Van de deelnemers is 91% tevreden over de huidige

frequentie van de begeleidingsgesprekken en vindt 87% het aantal uren begeleiding dat men krijgt voldoende.

2.8 Feitelijke uitvoering en samenwerking

De sociale dienst kan het experiment feitelijk zelf uitvoeren of uitbesteden aan een andere organisatie. Ook kan de sociale dienst in het kader van een experiment samenwerken met verschillende organisaties. In deze paragraaf focussen wij eerst op de vraag welke organisatie het experiment feitelijk uitvoert. Vervolgens komt de samenwerking en het oordeel over deze samenwerking aan de orde.

Feitelijke uitvoering
Van 62 experimenten is bekend door welke organisatie het experiment feitelijk wordt uitgevoerd. In 31% van de experimenten is de WIW-organisatie verantwoor- delijk voor de feitelijke uitvoering. Eveneens is in 31% van de experimenten een welzijnsorganisatie de feitelijke uitvoerder. De sociale dienst neemt in 19% van de experimenten de uitvoering voor zijn rekening.

Tabel 2.14: Feitelijke uitvoering van het experiment (in % experimenten).

aantal % experimenten Feitelijke uitvoering door:

- WIW-organisatie 19 31%
- welzijnsorganisatie 19 31%
- sociale dienst 12 19%
- projectorganisatie 11 18%
- vrijwilligersorganisatie 11 18%
- één of meer gemeentelijke afdelingen anders dan de sociale dienst 3 5%
- onderwijsorganisatie/scholingsinstituut 3 5%
- anders 2 3%
- arbeidsvoorziening 1 2%
- andere gemeente(n) 0 0% totaal aantal experimenten 62 132%* onbekend 8
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een organisatie worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Met wie wordt samengewerkt?
In de experimenten wordt het meest samengewerkt met welzijnsorganisaties. Daar- naast wordt in 59% van de experimenten samengewerkt met vrijwilligersorganisa- ties en in 57% met een WIW-organisatie.

Tabel 2.15: Feitelijke uitvoering van het experiment (in % experimenten).

aantal % experimenten GSD werk samen met:

- welzijnsorganisatie 37 62%
- vrijwilligersorganisatie 36 59%
- WIW-organisatie 34 57%
- andere gemeentelijke afdelingen 21 35%
- onderwijsorganisatie/scholingsinstituut 17 28%
- arbeidsvoorziening 16 27%
- projectorganisatie 13 22%
- andere gemeente(n) 11 18%
- anders 9 15% totaal aantal experimenten 60 323%* onbekend 10
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een organisatie worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Oordeel van de gemeente over de samenwerking
Indien een gemeente samenwerkt met een andere organisatie, is aan de gemeentelij- ke functionaris gevraagd wat het oordeel over de samenwerking is. Deze oordelen staan in tabel 2.16. Bij het trekken van conclusies dienen wij wel te bedenken dat het in een aantal gevallen om een klein aantal (zie tabel 2.16, kolom 4) functionaris- sen gaat dat een oordeel heeft gegeven.

42

Tabel 2.16: Oordeel functionarissen over de samenwerking met verschillende orga- nisaties*.

(heel) rede- moei- totaal onbekend goed lijk zaam aantal (100%) welzijnsorganisatie 89% 11% 0% 36 1 vrijwilligersorganisatie 86% 11% 3% 35 1 WIW-organisatie 79% 18% 3% 33 1 andere gemeentelijke afdelingen 81% 19% 0% 21 0 onderwijsorganisatie/scholings-
instituut 88% 12% 0% 17 0 arbeidsvoorziening 56% 38% 6% 16 0 projectorganisatie 92% 8% 0% 12 1 andere gemeente(n) 64% 36% 0% 11 0 anders 89% 11% 0% 9 0
* De aantallen uit de voorlaatste en de laatste kolom tellen per item op het totaal in de eerste kolom van tabel 2.15

Wij kunnen constateren dat de samenwerking met andere organisaties overwegend als goed tot heel goed wordt gekwalificeerd. Alleen de samenwerking met Arbeids- voorziening en andere gemeenten lijkt in vergelijking met de samenwerking met andere organisaties wat minder vaak soepel te verlopen. Het percentage functiona- rissen dat de samenwerking met Arbeidsvoorziening als (heel) goed beoordeeld is ten opzichte van 1999 gedaald van 84% naar 56%. Wellicht heeft dit te maken met de reorganisatie die bij Arbeidsvoorziening heeft plaatsgevonden.

Een mogelijke verklaring voor de positieve beoordeling van de samenwerking tussen GSD en de uitvoerende organisaties is dat afspraken van te voren goed en schrifte- lijk zijn vastgelegd. De verdeling van taken en verantwoordelijkheden in het experi- ment tussen GSD/gemeentelijke organisaties en de uitvoerende organisaties, is in
89% van de experimenten schriftelijk vastgelegd. Dit kan in de vorm van convenan- ten, contracten, samenwerkingsovereenkomsten en dergelijke. Volgens de functionarissen van 91% van de experimenten is de verdeling van taken en verantwoordelijkheden in de praktijk duidelijk. Ook is volgens 85% van de gemeentelijke functionarissen de verdeling van taken en verantwoordelijkheden in de praktijk goed werkbaar.

Aan de functionarissen is ook gevraagd door welke organisaties er wel eens proble- men/knelpunten worden ervaren m.b.t. de verdeling van taken en verantwoordelijk-

heden. Meerdere antwoorden waren mogelijk. In totaal hebben 53 functionarissen deze vraag beantwoord. De functionarissen geven in de helft (49%) van deze experimenten aan dat door de GSD knelpuntenten/problemen op dit punt worden ervaren. In 42% van de experimenten geven functionarissen aan dat er wel eens problemen/knelpunten ervaren worden door uitvoerende organisaties. Volgens de functionarissen wordt in 38% van deze experimenten door geen van de betrokken organisaties problemen/knelpunten op dit punt ervaren. Bij deze resultaten moet wel bedacht worden dat zij gebaseerd zijn op het oordeel van een gemeentelijke functionaris.

Van 35 experimenten (dit is 50% van alle ondervraagde experimenten) is bekend om wat voor soort knelpunten het gaat (zie tabel 2.17).

Tabel 2.17: Percentage experimenten waarbij knelpunten worden ervaren*.

aantal % ja experimenten Knelpunt

- onvoldoende aanlevering van deelnemers 20 57%
- ontbreken voldoende communicatie tussen GSD en betrok- ken organisatie 16 46%
- ontbreken goede overdracht 10 29%
- onvoldoende kwaliteit bij deelnemers 9 26%
- onvoldoende aansluiting aanbod bij mogelijkheden deelne- 7 20% mers

- anders 5 14%
- onvoldoende flexibiliteit bij instroom in de activiteiten 3 9%
- wachtlijsten bij instantie waar deelnemer naar toe wordt 9% verwezen 3 totaal aantal experimenten 35 210% onbekend 35
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een organisatie worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

In 57% van de experimenten waarvan gemeentelijke functionarissen een antwoord hebben gegeven op de vraag om wat voor soort knelpunten het gaat, blijkt het onvoldoende aanleveren van deelnemers voor het experiment een probleem te zijn. Het ontbreken van voldoende communicatie tussen de GSD en de betrokken organi- satie blijkt in 46% van deze experimenten een knelpunt te zijn.

Conclusie
Gemeentelijke functionarissen zijn over het algemeen (zeer) positief over de samen- werking met andere organisaties. Gemeenten en uitvoeringsorganisaties hebben de taken en verantwoordelijkheden over het algemeen schriftelijk vastgelegd. De verdeling van taken en verantwoordelijkheden blijken duidelijk genoeg en goed werkbaar in de praktijk. Wel wordt een aantal knelpunten ervaren. De meest genoemde knelpunten zijn dat voor het project/experiment onvoldoende deelnemers worden aangeleverd en dat er onvoldoende communicatie is tussen de GSD en de betrokken organisaties.

2.9 Inkadering van de experimenten

Deelname experiment onderdeel van een traject?
Van 43 experimenten is bekend wat de gemiddelde duur van deelname aan het experiment is: de gemiddelde deelnameduur per experiment loopt uiteen van 12 weken tot 120 weken. Deelnemers nemen gemiddeld een jaar deel aan het experi- ment.
Ook aan de deelnemers zelf is gevraagd om aan te geven hoe lang men al deelneemt aan het experiment. De deelnemers zeggen gemiddeld reeds 19 maanden deel te nemen aan het experiment.
Aan de gemeentelijke functionarissen is de vraag gesteld of deelname aan het experiment een onderdeel vormt van een langer durend of meer omvattend sociaal- activeringstraject. In totaal hebben 57 functionarissen deze vraag beantwoord. In meer dan de helft van deze experimenten (31) maakt het experiment meestal of altijd onderdeel uit van een langer durend traject. Bij 16 experimenten is dat soms het geval en bij 10 experimenten staat het experiment op zichzelf en is geen onderdeel van een meer omvattend sociaal-activeringstraject.

In totaal hebben 35 functionarissen waarvan het experiment (soms) een onderdeel uitmaakt van een langer durend traject aangegeven hoe lang zo'n traject gemiddeld duurt. Dit varieert van 20 weken tot 136 weken. De gemiddelde duur van dergelijke langdurende trajecten bedraagt 68 weken.
De langer durende trajecten bestaan onder ander uit voorbereidende stappen, zoals een oriëntatiefase of gewenningsfase, maar ook uit vervolgstappen, zoals stappen richting regulier vrijwilligerswerk of richting betaald werk (WIW, ID, regulier werk). Daarnaast zijn er meeromvattende trajecten die bestaan uit scholing, stage, zorgtrajecten en nazorgactiviteiten.

45

Een ruime meerderheid van de experimenten die onderdeel uitmaken van een langdurend of meer omvattend traject, sluit volgens de gemeentelijke functionarissen in voldoende mate aan bij de andere onderdelen van het langer durend/meeromvat- tend traject.

Financiële incentives

Eenmalige of periodieke premie
Mede naar aanleiding van de tussentijdse en eindevaluatie van de experimenten ex artikel 144 Abw is een aantal afwijkingsmogelijkheden in het kader van de bij- standsexperimenten door middel van wetswijzigingen duurzaam in de regelgeving verankerd. Gemeenten kunnen de deelname aan experimenten stimuleren met financiële incentives in de vorm van een eenmalige of periodieke premie. Per 1 januari 1999 is de mogelijkheid om de premie die verstrekt is bij het verrichten van activiteiten in het kader van sociale activering niet in mindering te brengen op de uitkering structureel in de Abw opgenomen. In 75% van de experimenten worden er feitelijk premies verstrekt aan de deelnemers. Bij 80% van de experimenten waar feitelijk premies worden verstrekt, ontvangt driekwart tot alle deelnemers een premie.
Bij 6 experimenten wordt een eenmalige premie verstrekt, die varieert van 70 tot
900 gulden (31,67 tot 408,40 euro). Van 35 experimenten is bekend dat er een periodieke premie wordt toegekend in de vorm van een vast bedrag. In 17 experi- menten wordt een maandelijkse premie uitgekeerd die varieert van 100 gulden (45,38 euro) tot maximaal 150 gulden (68 euro). In 12 experimenten wordt een premie gegeven die lager is dan 100 gulden (45,38 euro) per maand en in 6 wordt een premie die hoger is dan 150 gulden (68 euro) per maand met een maximum van
350 gulden per maand (158,82 euro).

Premie bij succesvolle uitstroom uit het experiment In bijna 10% van de experimenten wordt bij succesvolle uitstroom uit het experi- ment een uitstroompremie verstrekt. Premies die worden verstrekt bij uitstroom uit de Abw worden hier niet bedoeld. Bij de 6 experimenten waar een dergelijke uitstroompremie wordt verstrekt, ontvangt bij 1 experiment minder dan 10% van de deelnemers een dergelijke uitstroompremie, bij 2 experimenten 26 tot 50% van de deelnemers en eveneens bij 2 experimenten 75 tot 100% van alle deelnemers.

Een ruime meerderheid (82%) van de gemeentelijke functionarissen vindt dat het verstrekken van premies aan deelnemers een stimulans voor mensen is om deel te gaan nemen aan het experiment.

Forfaitaire onkostenvergoedingen
Onkostenvergoedingen behoren niet tot de elementen uit de Abw, waarop het experimenteerartikel betrekking heeft. Zoals reeds in de eindevaluatie7 is geconsta- teerd worden premies en onkostenvergoedingen door gemeenten door elkaar heen gebruikt. Daarom is ook bij dit slotonderzoek nagegaan in hoeverre gemeenten onkostenvergoedingen verstrekken.
Bij 25% van de experimenten wordt altijd een forfaitaire onkostenvergoeding aan de deelnemers verstrekt en bij 40% is dit soms wel en soms niet het geval. Bij 35% van de experimenten ontvangen de deelnemers geen forfaitaire onkostenvergoeding. Tabel 2.18 geeft een overzicht door wie deze forfaitaire onkostenvergoeding wordt verstrekt. Uit deze tabel blijk dat dit in bijna tweederde van de experimenten door de gemeentelijke sociale dienst uit het WIW-budget gebeurt. Bij 28% van de experi- menten wordt de onkostenvergoeding door een andere instelling verstrekt, zoals de inlenende organisatie, een vrijwilligersorganisatie, een WIW-organisatie of een welzijnsorganisatie.

Tabel 2.18: Verstrekking onkostenvergoeding.

aantal % ja experimenten Onkostenvergoeding verstrekt door:

- Gemeentelijke sociale dienst uit het WIW budget 25 64%
- Gemeentelijke sociale dienst uit andere middelen 7 18%
- andere organisatie 11 28% totaal aantal experimenten 39 110%* onbekend 31
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een organisatie worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

In totaal hebben 4 functionarissen aangegeven dat er eenmalig een bedrag aan onkostenvergoeding aan deelnemers aan het experiment wordt verstrekt. Deze

7 Zie Jehoel-Gijsbers, Van de Pas, Serail, Het experimenteerartikel in de Abw, blz
62.

47

onkostenvergoeding varieert van 72 tot 1000 gulden (32,57 tot 453,78 euro). Van
16 experimenten is bekend hoe hoog de periodieke onkostenvergoeding is. Bij 13 experimenten wordt de periodieke onkostenvergoeding maandelijks uitgekeerd; deze en varieert van 50 tot 150 gulden (22,68 tot 68,07 euro) per maand. Bij 2 experi- menten bedraagt de onkostenvergoeding 5 gulden (2,26 euro) per dag en bij 1 experiment 40 gulden(18,15 euro) per week.
Aan de deelnemers is de vraag voorgelegd of men vanwege de deelname aan het project bovenop de uitkering nog een premie of onkostenvergoeding ontvangt. Iets meer dan driekwart van de deelnemers (76%) zegt dat dit inderdaad het geval is. Gemiddeld genomen ontvangen de deelnemers maandelijks bovenop de uitkering nog een bedrag van 87 gulden (39,48 euro) als premie of onkostenvergoeding.

Vergoeding kosten van kinderopvang
Naast deze algemene onkostenvergoeding is aan de gemeentelijke functionarissen gevraagd of de kosten van kinderopvang voor de deelnemers worden vergoed. In totaal hebben 54 functionarissen deze vraag beantwoord. De resultaten worden in tabel 2.19 gepresenteerd.

Tabel 2.19: Verstrekking onkostenvergoeding voor de kosten van kinderopvang.

aantal ex- % ja perimenten ja, op grond van Regeling Kinderopvang Alleenstaande ouders 34 63% ja, op grond van Bijzondere bijstand 26 48% ja, in de vorm van regulier gesubsidieerde kinderopvangplaatsen 10 19% nee, er wordt geen vergoeding verstrekt. 14 26% totaal aantal experimenten 54 156% * onbekend 16
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een antwoord kon worden gegeven, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Van de Regeling Kinderopvang Alleenstaande ouders wordt het meest gebruik gemaakt als het gaat om de vergoeding voor de kosten van kinderopvang. Van de deelnemers die gebruik maken van betaalde kinderopvang om deel te kunnen nemen aan het experiment zegt 83% dat de kosten daarvan door de sociale dienst vergoed worden.

48

Ontheffing sollicitatieplicht bij deelname
Een andere belangrijke wetswijziging (naast de premievrijlating) is de mogelijkheid voor gemeenten om een tijdelijke ontheffing van de actieve sollicitatieplicht te verlenen bij het verrichten van sociale activeringsactiviteiten. Deze wetswijziging is op 1 juni 2001 in werking getreden. Aan de gemeentelijke functionarissen is gevraagd of in het experiment gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheid om deelnemers te ontheffen van de sollicitatieplicht bij deelname aan het experiment. In totaal hebben 59 functionarissen deze vraag beantwoord. Uit deze antwoorden blijkt dat 92% van de experimenten gebruik maakt van deze mogelijkheid. Bij eenderde van deze experimenten is 75% tot 100% van de deelnemers ontheven van de sollici- tatieplicht bij deelname aan het experiment. Deelnemers die om andere redenen reeds ontheffing van de sollicitatieplicht hebben, zijn hierbij niet meegerekend. Een groot deel (70%) van deze gemeentelijke functionarissen ervaart de ontheffing van de actieve sollicitatieplicht als een stimulans voor mensen om deel te gaan nemen aan het experiment.

Conclusie
De helft van de experimenten maakt deel uit van een langer durend traject. Gemeen- ten kunnen deelname aan experimenten onder andere stimuleren met financiële incentives. In driekwart van de experimenten worden er feitelijk premies verstrekt aan deelnemers. Dit kan een eenmalige of periodieke premie zijn. de periodieke premies variëren van 50 gulden (22,68 euro) tot 350 gulden (158,82 euro) per maand. In de helft van de experimenten varieert de maandelijkse premie van 100 gulden (45,38 euro) tot maximaal 150 gulden (68 euro). In 1 op de 10 experimenten wordt bij succesvolle uitstroom uit het experiment een uitstroompremie verstrekt. Premies die worden verstrekt bij uitstroom uit de Abw worden hier niet bedoeld.
Bij 65% van de experimenten wordt (soms) een forfaitaire onkostenvergoeding verstrekt. Bij 34 experimenten (63%) worden de kinderopvangkosten vergoed op grond van de Regeling Kinderopvang Alleenstaande Ouders. Bijna alle experimenten maken gebruik van de mogelijkheid om deelnemers te ontheffen van de sollicitatieplicht bij deelname aan het experiment

2.10 Samenvatting

In 1996 hebben 147 gemeenten een experimenteerstatus gekregen. Ten tijde van de eindevaluatie in 1999 bleken 136 experimenten daadwerkelijk te zijn gestart. Uit het

bestand van het ISSA (Informatie- en Servicepunt Sociale Activering) blijkt dat voor
116 experimenten verlenging is aangevraagd en ook door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is toegekend. In dit hoofdstuk is een beschrijving gegeven van een aantal kenmerken van de experimenten ex artikel 144 ABW. Deze beschrijving is gebaseerd op informatie over 70 experimenten. Voor het merendeel van deze experimenten is verlenging van de experimenteerbevoegdheid aangevraagd en is het verzoek ook ingewilligd. De experimenten uit het slotonderzoek waarvoor geen verlenging is aangevraagd, zijn reeds voor of op het moment van het verlopen van de bevoegdheid van de beschikking beëindigd.

De experimenten kennen een tweeledige doelstelling: terugdringing sociale uitslui- ting en bevordering arbeidstoeleiding. In 2001 is het overgrote deel van de experi- menten (primair) gericht op sociale activering van bijstandsgerechtigden. In 1999 hebben we geconcludeerd dat er in de loop van de experimenteerperiode een ver- schuiving heeft plaatsgevonden van experimenten gericht op terugdringing sociale uitsluiting naar experimenten met een gecombineerde doelstelling en experimenten gericht op bevordering arbeidstoeleiding. Deze verschuiving zet zich deels voort in
2001. Het aantal experimenten met uitsluitend de doelstelling terugdringing sociale uitsluiting is wederom licht gedaald, terwijl het aantal experimenten met een gecom- bineerde doelstelling is gestegen. Opmerkelijk is wel dat het aantal experimenten dat zich primair richt op bevordering arbeidstoeleiding is gedaald.

De activiteiten in het kader van de experimenten vertonen een grote verscheidenheid (vrijwilligerswerk, maatschappelijk nuttige activiteiten, cursussen/trainingen, stages, zorgtrajecten, persoonsgerichte activiteiten). In 80% van de experimenten wordt meer dan 1 soort activiteit aangeboden. In 66% van de experimenten wordt deelne- mers de mogelijkheid geboden om scholing of cursussen te volgen.

De gehanteerde methodiek is veelal individueel en intensief, waarbij de cliënt het vertrekpunt is. Gemeenten hebben meer aandacht gekregen voor de veelomvattend- heid van de problematiek.

Ook in 2001 is bij een meerderheid van de experimenten het uitgangspunt dat deelname uitsluitend op vrijwillige basis is. Toch worden gemeenten strenger: deelname is niet vrijblijvend en kan niet zonder meer door de deelnemer worden geweigerd.

50

De afspraken en verplichtingen worden in alle experimenten op enigerlei wijze schriftelijk vastgelegd; in ruim de helft (51%) van de experimenten gebeurt dat op meer dan één manier. De combinatie waarbij een trajectplan wordt opgesteld en de consulent een aantekening maakt in het dossier komt het meest voor. Zowel functio- narissen als deelnemers zijn (zeer) tevreden over de wijze van vastlegging van de afspraken. De hoeveelheid begeleiding wordt door een meerderheid van de functio- narissen en deelnemers als voldoende geacht.

De samenwerking met andere organisaties wordt door gemeentelijke functionarissen als (zeer) goed beoordeeld. Over het algemeen zijn de taken en verantwoordelijk- heden schriftelijk vastgelegd en is de verantwoordelijkheidsverdeling duidelijk genoeg en goed werkbaar in de praktijk.

In 75% van de experimenten worden er feitelijk premies verstrekt aan deelnemers en bijna alle experimenten (92%) maken gebruik van de mogelijkheid om deel- nemers te ontheffen van de sollicitatieplicht bij deelname aan het experiment.

3 Omvang en bereik

3.1 Inleiding

In dit hoofdstuk gaan we nader in op de omvang en het bereik van de experimenten. Met behulp van informatie van het Ministerie van Sociale Zaken, het Centraal Bureau voor de Statistiek en de gegevens uit de IVA organisatie-enquête kunnen we het aantal deelnemers aan de experimenten weergeven. Daarnaast biedt de IVA organisatie-enquête inzicht in de werving, selectie van deelnemers en het bereik van de experimenten. Tot slot gaan we in op de kenmer- ken van de bereikte doelgroep.
Hoofdstuk 3 is als volgt opgebouwd. In paragraaf 3.2. wordt het aantal deelnemers aan de experimenten beschreven. Vervolgens gaan we in paragraaf 3.3. in op de werving en selectie van deelnemers en het bereik van de experimenten. In paragraaf
3.4. staan de kenmerken van de bereikte doelgroep centraal. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvatting.

3.2 Aantal deelnemers aan experimenten

3.2.1 Aantal deelnemers volgens registratie Ministerie SZW en IVA-enquête

Voor het slotonderzoek hebben de gemeenten de sofinummers van de bijstands- ontvangers die op 31 mei 2001 aan de experimenten deelnamen, aan het CBS doorgegeven. Nadat de dubbele sofinummers door het CBS zijn verwijderd, resteren er 5.956 unieke sofinummers van deelnemers. Door deze gegevens te koppelen aan

gegevens uit het bestand van de Statistiek Algemene Bijstand wordt inzicht verkre- gen in de samenstelling van het deelnemersbestand in vergelijking tot de totale Abw- populatie. Op deze vergelijking is in paragraaf 3.4 ingegaan1. Volgens opgave van de 70 experimenten in de enquête bedraagt het aantal deel- nemers in oktober 2001 4.619 personen (zie paragraaf 3.2.2). Hoewel de respons op de organisatie-enquête laag is (51%), kunnen we concluderen dat de experimenten die in het onderzoek betrokken zijn een afspiegeling zijn van ruim driekwart van personen die medio 2001 hebben deelgenomen aan een experiment.

De bijstandsexperimenten zijn bedoeld voor bijstandsontvangers met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Op basis van de door de gemeentelijke functionarissen verstrekte gegevens is berekend dat 51% van de bijstandsontvangers in deze gemeenten behoort tot fase 4. Relateren wij het aantal deelnemers aan het totaal ontvangers van een bijstandsuitkering respectievelijk aan het aantal fase 4-cliënten in de gemeenten met een experiment, dan neemt ongeveer 5% van de bijstands- gerechtigden en 9,5% van de fase 4-cliënten in deze gemeenten aan de experimenten deel.
Relateren we de cijfers uit de IVA-enquête aan de totale bijstandspopulatie dan neemt in oktober 2001 1,4% van de bijstandsontvangenden deel aan de experimen- ten en 1,8% als wij uitgaan van het aantal aan het CBS geleverde sofinummers (5.956/330.940). Wanneer we ervan uitgaan dat het percentage fase 4-cliënten in de onderzochte gemeenten representatief is voor het totale bijstandsbestand, betekent dit dat landelijk gezien 3,5% van de doelgroep deelneemt aan een experiment. De genoemde cijfers zijn waarschijnlijk een onderschatting van het aantal bijstands- gerechtigden dat aan sociale activeringsactiviteiten deelneemt. Gemeenten kunnen ook buiten de experimenten om sociale activeringsactiviteiten ontwikkelen. Lande- lijke gegevens over deze activiteiten en over de deelname hieraan ontbreken echter. Wel besteden we in hoofdstuk 7 aandacht aan wat de ondervraagde gemeenten naast het experiment organiseren aan andere sociale activeringsactiviteiten.

1 Het IVA heeft geen gegevens over individuele personen gekregen. Het CBS heeft op verzoek van het IVA een aantal tabellen samengesteld waarin de kenmerken van de deelnemers en de gehele Abw-populatie zijn beschreven.

3.2.2 Omvang van de afzonderlijke experimenten

Tabel 3.1 geeft op basis van de IVA organisatie-enquête een overzicht van de verdeling van het aantal deelnemers aan de experimenten op de peildatum oktober
2001. Zoals eerder vermeld is de respons in vergelijking met de meting in 1999 op de organisatie-enquête veel lager. Hiermee dient rekening gehouden te worden bij de interpretatie van de resultaten. Van 46 experimenten is een opgave van het aantal deelnemers per oktober 2001 ontvangen. Van 24 experimenten is onbekend hoeveel personen er in oktober 2001 deelnemen.

Per oktober 2001 heeft 10% van de experimenten uit het slotonderzoek geen deel- nemers (meer), 24% van de experimenten heeft 5 of minder deelnemers en 6% heeft zes tot en met tien deelnemers. Van de 10 experimenten met meer dan vijftig deelnemers heeft één experiment meer dan 3.000 deelnemers.

Tabel 3.1: De experimenten naar het aantal deelnemers per oktober 2001 (IVA- organisatie-enquête) en naar het totaal aantal deelnemers dat sinds de start deelneemt of heeft deelgenomen. oktober 2001 sinds de start aantal % aantal % Aantal deelnemers:

- geen deelnemers 7 10 - -
- 1 tot en met 5 10 14 7 10
- 6 tot en met 10 4 6 7 10
- 11 tot en met 25 6 9 7 10
- 26 tot en met 50 9 13 8 11
- 51 tot en met 100 5 7 10 14
- 101 tot en met 250 4 6 7 10
- 250 en meer 1 1 5 7
- onbekend 24 34 19 27 totaal experimenten 70 100 70 100 totaal aantal deelnemers 4.619 12.137

Van de experimenten uit het slotonderzoek heeft, geteld vanaf de start, 20% in totaal 10 of minder deelnemers gehad. Er zijn 22 experimenten (31%) met meer dan
50 deelnemers sinds de start van het desbetreffende experiment.

55

Bij aanvang van de experimenten heeft een aantal gemeenten een taakstelling geformuleerd ten aanzien van het aantal deelnemers. Van 10 experimenten is onbekend of er bij aanvang een taakstelling is geformuleerd, voor 35 experimenten is wel en bij 25 experimenten is er geen taakstelling bij aanvang geformuleerd. Deze taakstelling is geen voorwaarde geweest bij het verlenen van toestemming om gebruik te maken van het experimenteerartikel.
Van 20 van de 35 experimenten waarvan bij aanvang een taakstelling is geformu- leerd, is de taakstelling ook daadwerkelijk gerealiseerd. Bij 14 experimenten niet en van 1 experiment is dit onbekend.

Conclusie
In totaal nemen in het tweede kwartaal van 2001 5.956 personen deel aan de experi- menten. Dat is 5% van de bijstandsontvangers en bijna 10% van het fase-4-bestand in de gemeenten met een experiment. Van de landelijke bijstandspopulatie is dat 2% en 3,5% van het landelijke fase-4-bestand. Het totale aantal deelnemers aan sociale activering is waarschijnlijk groter.

3.3 Werving, selectie en bereik

3.3.1 Werving en selectie van deelnemers

Werving
Aan de gemeenten is gevraagd, op welke manier de werving en de eerste selectie van deelnemers plaatsvinden. In totaal hebben 61 functionarissen deze vraag beant- woord. Bij de werving en de selectie zijn verschillende organisaties betrokken, maar de belangrijkste rol is weggelegd voor de sociale dienst. Voor 85% van de experi- menten geldt dat de sociale dienst als eerste instantie de potentiële deelnemers benadert. In zo'n 95% van de lopende experimenten wordt deelname aan een experiment in het kader van een heronderzoek met de bijstandsgerechtigde aan de orde gesteld. Dit wordt ook als de meest effectieve manier van werven gezien. Het percentage experimenten waar cliënten zichzelf aanmelden is gestegen ten opzichte van 1999. In bijna 45% van de experimenten melden de cliënten zichzelf aan voor het experiment. Bij 34% van de experimenten worden bijstandscliënten geïnfor- meerd en/of benaderd via een brochure, cliëntenkrant of brief.

In een kwart van experimenten worden cliënten (ook) benaderd door welzijnswer- kers, in 23% van de experimenten door medewerkers van een WIW-organisatie en in 15% van de experimenten door medewerkers van een vrijwilligersorganisatie.

Het merendeel van de deelnemers (85%) zegt dat hun vooraf (bij de werving) de bedoeling van hun deelname is uitgelegd. Volgens de deelnemers hebben de func- tionarissen hierbij de volgende aspecten genoemd:

* mogelijkheid om weer terug te keren in het arbeidsproces; het vergroten van de kans op een betaalde baan;

* sociale activering/integratie in de maatschappij;
* verrichten van vrijwilligerswerk;

* uitleg van de regels.

Selectie
Na het werven van potentiële deelnemers komt het moment van selectie. Bij de selectie zijn vaak verschillende instanties betrokken. Bij het overgrote deel van de experimenten (85%) verrichten bijstandsconsulenten (mede) de selectie. Daarnaast zijn instellingen voor individuele trajectbegeleiding bij deze eerste selectie betrokken (bij circa 53% van de experimenten).
In 39% van de experimenten vindt selectie plaats middels de Arbvo-fasering en in eenderde via een geautomatiseerd cliëntenbestand van de GSD. In 34% van de experimenten is de organisatie/afdeling die het experiment uitvoert betrokken bij de selectie.

3.3.2 Doelgroepen

Nagenoeg alle experimenten (89%) rekenen de fase 4-cliënten in het algemeen tot hun doelgroep. Een deel van deze experimenten (14 van de 55) onderscheidt daar- naast nog een of meer specifieke doelgroepen. De overige experimenten (11% ofwel
7 experimenten) noemen alleen specifieke doelgroepen die overigens wel allemaal tot de categorie fase 4 behoren. De categorie fase-4 in de bestanden van de sociale diensten is echter zeer divers; het enige gemeenschappelijke kenmerk is dat de afstand tot de arbeidsmarkt voor deze cliënten dermate groot is dat inschakeling in het arbeidsproces binnen afzienbare termijn nauwelijks verwacht mag worden, en dat de instrumenten van Arbeidsvoorziening niet toereikend zijn om een betere aansluiting te realiseren. Met het oog op deze diversiteit is het zinvol om na te gaan

in hoeverre binnen of naast de algemene doelgroepdefinitie van fase-4 nog specifie- kere doelgroepen worden onderscheiden.

Tabel 3.2: Doelgroepen van experimenten.

Algemene doelgroep:

- fase 4-cliënten 89% Specifieke doelgroep:

- eenoudergezin 21%
- allochtonen 19%
- vrouwen 18%
- woonwagenbewoners 11%
- ex-verslaafden 11%
- ex-asielzoekers 10%
- ex-psychiatriepatiënten 10%
- ex-gedetineerden 8%
- dak- en thuislozen 5%
- overige categorieën 3% totaal percentage* 205% totaal aantal experimenten 62 onbekend 8
* Omdat per experiment meerdere doelgroepen kunnen worden genoemd tellen de kolompercentages op tot meer dan 100%. 8 Functionarissen hebben deze vraag niet beantwoord.

Zo richt 21% van de experimenten zich meer in het bijzonder op de doelgroep eenoudergezinnen. In vergelijking met de tussen- en eindevaluatie is dit percentage gestegen (1998: 10%, 1999 14%). De doelgroep allochtonen wordt bij 19% en de doelgroep vrouwen bij 18% van de experimenten expliciet vermeld, terwijl de andere doelgroepen in geringere mate worden genoemd. Dit wil echter niet zeggen dat aan een experiment dat fase 4 als doelgroep noemt, specifieke categorieën fase
4-cliënten niet zouden kunnen deelnemen. Wel mogen wij verwachten dat experi- menten bijzondere aandacht besteden aan die fase 4-cliënten die zij specifiek tot hun doelgroep rekenen.

3.3.3 Functionarissen over het bereik

De ondervraagde functionarissen zijn gematigd optimistisch over de mate waarin de groep van sociaal-geïsoleerde personen wordt bereikt. In totaal hebben 59 functiona- rissen deze vraag beantwoord. Ruim een kwart (27%) van de ondervraagde functio-

narissen is van mening dat deze groep in grote mate wordt bereikt. Daarnaast zegt
42% van de ondervraagde functionarissen dat sociaal-geïsoleerde personen in redelijke mate wordt bereikt.

Tegenover deze redelijk positieve inschatting van de functionarissen over het bereik van de doelgroep staat het gegeven dat een aanzienlijk deel van de potentiële deel- nemers afvalt voordat zij aan het project beginnen. Bij 52% van de experimenten valt de helft of meer van de cliënten af, die voor deelname aan het experiment benaderd zijn, voordat feitelijk aan het experiment zou kunnen worden deelgeno- men. Dit percentage is lager dan tijdens de voorgaande meting. Toen viel bij bijna
65% van de experimenten de helft of meer van de cliënten af voordat zij aan het project beginnen.
Bij 14% van de experimenten valt een kwart of minder van de benaderde cliënten af.

Aan de gemeentelijke functionarissen is gevraagd wat de belangrijkste redenen zijn waarom cliënten niet gaan deelnemen. In totaal hebben 55 functionarissen deze vraag beantwoord.

Tabel 3.3: Redenen die functionarissen noemen, waarom het bij kandidaat-deelne- mers niet tot deelname komt*.

aantal % te grote persoonlijke problematiek 50 91% gezondheidsredenen 42 76% onvoldoende motivatie 29 53% zorg voor kinderen of anderen 22 40% capaciteiten te laag 12 22% geen sprake van sociaal isolement 11 20% geen passende activiteiten beschikbaar 8 15% alleen betaald werk gewenst 8 15% behoort niet tot doelgroep experiment 6 11% anders 1 2% capaciteiten te hoog 0 0% totaal aantal antwoorden 189 345% totaal aantal experimenten 55 100%
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer dan een reden worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan 100%.

Als belangrijkste factor die uiteindelijk de deelname belemmert, komt de omvang van de persoonlijke problematiek2 naar voren. Deze reden wordt bij 91% van de experimenten genoemd. Dit is een stijging ten opzichte van de voorgaande meting. Toen noemde 75% van de gemeentelijke functionaris de grote persoonlijke proble- matiek als belangrijkste reden waarom kandidaat-deelnemers 'afvallen'. Belemme- ringen in de gezondheidstoestand en gebrek aan motivatie zijn qua frequentie de tweede en derde reden waarom het niet tot deelname komt; deze twee factoren worden bij 76% (in 1999: 67%) respectievelijk 53% (in 1999: 67%) van de experi- menten genoemd.
De experimenten lijken met een steeds moeilijkere doelgroep te maken te krijgen. In vergelijking met het evaluatieonderzoek uit 1999 is het percentage experimenten waarbij potentiële deelnemers afvallen vanwege te grote persoonlijke problemen of gezondheidsproblemen, nu hoger.

Ondanks de grote uitval van kandidaatdeelnemers bij de intake lijken de experimen- ten er volgens de informatie van gemeentelijke functionarissen wel redelijk goed in te slagen om de doelgroep al bij de eerste benadering te selecteren. Redenen die erop wijzen dat de selectie van cliënten die een uitnodiging krijgen voor een eerste gesprek, op dit punt niet goed is, worden weinig genoemd in vergelijking met de zojuist genoemde redenen. Slechts in beperkte mate noemt men:
* er is geen sociaal isolement (20%);

* cliënt behoort niet de doelgroep van het experiment (11%);
* de capaciteiten van de cliënt zijn niet in overeenstemming met wat in het kader van het experiment wordt verlangd (te laag (22%)).

Dat cliënten niet kunnen deelnemen omdat er geen passende activiteiten zijn, wordt in 15% van de experimenten als een reden genoemd waarom het soms niet tot deelname komt. In deze gevallen is het kennelijk niet mogelijk gebleken om datgene wat cliënten kunnen en willen af te stemmen op het aanbod dat de gemeente in het kader van het experiment doet.

Conclusie
Bij de werving en selectie spelen verschillende organisaties een rol, maar de belang- rijkste is weggelegd voor de sociale dienst. Vrijwel alle experimenten noemen de fase 4-cliënten als hun doelgroep, hetgeen ook in lijn is met wat het Ministerie van

2 Het gaat hierbij met name om psychische problemen en om een samenloop van problemen.

60

Sociale Zaken en Werkgelegenheid beoogt met de experimenten. Binnen of naast deze algemene doelgroepdefinitie worden ook specifiekere doelgroepen onderschei- den (eenoudergezinnen, allochtonen en vrouwen). Hoewel het percentage experi- menten waarbij de helft of meer van de cliënten reeds voor deelname afvalt ten opzichte van de meting in 1999 is gedaald, valt ook in 2001 toch nog een aanzienlijk deel van de potentiële deelnemers af voordat zij aan het project beginnen. Des- ondanks zijn functionarissen redelijk positief over het bereik van de doelgroep. De experimenten lijken met een steeds moeilijkere doelgroep te maken te krijgen. In vergelijking met de meting in 1999 is het percentage experimenten waarbij poten- tiële deelnemers afvallen vanwege te grote persoonlijke problemen of gezondheids- problemen in 2001 hoger.

3.4 Kenmerken van de bereikte doelgroep

In deze paragraaf wordt de bereikte doelgroep beschreven aan de hand van een aantal kenmerken. Daarbij is niet alleen gekeken naar persoonskenmerken zoals die zijn opgenomen in de Statistiek Algemene Bijstand, maar ook naar kenmerken als opleiding en motivatie van deelnemers, sociale participatie en de aard en ernst van hun persoonlijke problematiek. Deze gegevens zijn afkomstig uit de enquête onder de deelnemers aan de experimenten.

Persoonskenmerken
In tabel 3.4 staat een aantal persoonskenmerken beschreven. In de eerste kolom staan de percentages voor de totale bijstandspopulatie (CBS, mei 2001), in de tweede kolom voor de totale groep deelnemers zoals die door gemeenten aan het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zijn verstrekt én voor wie het CBS een koppeling kon maken met de Statistiek Algemene Bijstand, in de derde, vierde en vijfde kolom voor de responsgroep van de deelnemersenquête in 1998,
1999 en 2001.
Door een vergelijking van de verschillende kolommen kan worden nagegaan in hoeverre de deelnemers aan de experimenten afwijken van de totale bijstandspopula- tie (vergelijking tussen kolom 1 en 2); in hoeverre de responsgroep van de deel- nemersenquête afwijkt van de populatie deelnemers (vergelijking tussen kolom 2 en
5); en in hoeverre de responsgroep van deelnemers uit 1998 afwijken van die in 1999 (vergelijking tussen kolom 3 en 4) en 2001 (vergelijking tussen kolom 3 en 5). De eerste vergelijking geeft inzicht in welke doelgroep door de experimenten wordt bereikt, de tweede in de selectiviteit van de responsgroep van deelnemers en de

derde en vierde vergelijking in de ontwikkeling van de experimenten voor wat betreft het bereik van deelnemers.
Om twee redenen is de vergelijkingsmogelijkheid echter beperkt:
* Helaas is op basis van de Statistiek Algemene Bijstand slechts van een be- perkt aantal kenmerken informatie beschikbaar, zodat de vergelijking met de totale bijstandspopulatie en met de populatie deelnemers beperkt moet blijven tot de kenmerken: sekse, leeftijd, burgerlijke staat, leefvorm en nationaliteit3.
* Een ander probleem vormt het feit dat maar 4.870 van de 5.956 sofinummers gekoppeld konden worden aan de Statistiek Algemene Bijstand. Aan de vergelijking tussen de verschillende kolommen kan dan ook geen absolute waarde worden toegekend. De vergelijking is slechts indicatief. Het resultaat van de verschillende vergelijkingen ziet er als volgt uit.

1e vergelijking (kolom 1 en 2):
De deelnemers voor wie het CBS een koppeling kon maken met de Statistiek Algemene Bijstand (kolom 2) verschillen qua geslacht en leeftijd enigszins van de totale bijstandspopulatie (kolom 1). Bij de deelnemers zijn de mannen en jongeren enigszins ondervertegenwoordigd. De groep tussen de 40 en 50 jaar is bij de deel- nemers oververtegenwoordigd.

2e vergelijking (kolom 2 en 5):
Wanneer de deelnemers voor wie het CBS een koppeling heeft gemaakt (kolom 2), worden vergeleken met de deelnemers die zijn geïnterviewd (kolom 5), blijkt dat de twee groepen op de kenmerken leefvorm en nationaliteit verschillen. Doordat er zowel bij de groep uit kolom 2 als uit kolom 5 sprake kan zijn van selectieve uitval, kan hier geen harde conclusie aan worden verbonden.

3e vergelijking (kolom 3, 4 en 5):
De responsgroep van deelnemers uit 2001 blijkt op een aantal kenmerken enigszins af te wijken van de responsgroep uit 1998 en 1999.

3 Het kenmerk uitkeringsduur is ook in de Statistiek Algemene Bijstand opgenomen, maar door het CBS worden uitkeringsduren langer dan 2 jaar niet verder uitge- splitst. Van het totale Abw-bestand (ultimo mei 2001) heeft 68% 2 jaar of langer een uitkering, van de gekoppelde deelnemers 89%

De groep uit 2001 is ouder dan in 1998, is lager opgeleid en kent een langere uitkeringsduur4. Dit duidt erop dat in 2001 de doelgroep van de experimenten, namelijk degenen met de minste kansen op de arbeidsmarkt, beter bereikt wordt dan in 1998. Bij de werving en selectie van deelnemers wordt mogelijk -na een aan- vankelijk afroming- 'dieper in de vijver gevist', waardoor meer ouderen, laag opgeleiden en cliënten met een langere uitkeringsduur aan bod komen. Ten aanzien van één kenmerk lijkt echter het tegenovergestelde het geval: in 2001 zijn wat minder allochtonen in de responsgroep vertegenwoordigd dan in 1998 (26% versus
30%).

Van de in 2001 geënquêteerde deelnemers is 71% 40 jaar of ouder, in 1999 66%. Wat betreft opleiding kan worden geconcludeerd dat eenderde (33%) van de deel- nemers in 2001 zeer laag is opgeleid, dit wil zeggen na het basisonderwijs geen enkele opleiding heeft afgerond. Dit percentage ligt wat lager dan in 1999 toen 38% tot de laagst opgeleiden behoorde. Het verschil tussen het opleidingsniveau in 1998 met dat in 1999 en 2001 wordt voor een deel veroorzaakt door het feit dat in 1999 en 2001 gevraagd is naar de hoogste opleiding die men in Nederland heeft afgerond; in 1998 is de toevoeging 'in Nederland' niet gedaan. Dit betekent dat degenen die niet altijd in Nederland hebben gewoond, en mogelijk hun opleiding in het buiten- land hebben genoten, in 2001 ingedeeld worden bij een lager opleidingsniveau dan in 1998 gebeurd is of zou zijn. Hierdoor valt het opleidingsniveau voor de totale groep lager uit. Echter wanneer we het opleidingsniveau apart voor de groep autochtonen bekijken, dan blijkt dat ook bij hen een groter deel dan in 1998 en 1999 tot het laagste opleidingsniveau behoort: 45% in 2001 versus 26% in 1998 en 32% in 1999 (cijfers niet in tabel).

4 Deze verschillen zijn significant. Verondersteld zou kunnen worden dat de deel- nemersgroep van 1999 ouder is en langer een uitkering ontvangt, omdat zij reeds langer in het experiment kunnen zitten en ook in 1998 al deelnamen. Wanneer echter de verdeling naar leeftijd en uitkeringsduur wordt bekeken voor dié deelne- mers uit 1999 die korter dan een jaar aan het experiment deelnemen, blijft de verdeling naar leeftijd en uitkeringsduur gelijk.

Tabel 3.4: aan de experimenten IVA-enquêtes 1998, 1999 en 2001. bijstands- deel- pop.* nemers (CBS'01) exp. (CBS'01) enq.'98 Sekse:

- man
- vrouw Leeftijd:

- - 30-39 jaar
- 40-49 jaar
- 50-64 jaar Burg. staat:

- ongehuwd/geh. gew.
- gehuwd/samenw. Leefvorm:

- alleenstaande
- alleenstaande ouder
- (echt)paar Nationaliteit **

- Nederlands
- niet-Nederlands
- onbekend Opleiding***

- geen opleiding
- lbo/mavo
- mbo/havo/vwo
- hbo/wo
- onbekend Uitkeringsduur:

- - 3 - 5 jaar
- 6 -10 jaar
- >10 jaar totaal percentage totaal aantal
* 2001.

** zoek onder de
*** in 1999 en 2001 Door dit verschil stuk lager dan percentage in toegenomen: Kenmerken van de populatie bijstandsontvangenden, van deelnemers volgens CBS-analyse en van deelnemers volgens deel- deel- deel- nemers nemers nemers IVA- IVA- IVA- enq.'99 enq.'01 42% 31% 38% 34% 32% 58% 69% 62% 66% 68% 28% 27% 33% 28% 23% 24% 34% 32% 36% 37% 30% 31% 24% 30% 34% 77% 72% 77% 74% 70% 23% 18% 23% 26% 30% 55% 55% 48% 49% 46% 29% 33% 28% 25% 24% 17% 12% 24% 26% 30% 86% 88% 70% 78% 74% 13% 11% 30% 22% 26% 1% 1% 0% 0% 0% - - 26% 38% 33% - - 41% 39% 43% - - 23% 18% 18% - - 8% 4% 6% - - 2% 0% 0% - - 25% 25% 23% - - 22% 24% 23% - - 32% 37% 39% 100% 100% 100% 100% 100% 397.000 1.712 444 487 500 Thuiswonenden jonger dan 65 jaar met een periodieke algemene bijstandsuitkering, ultimo mei In de Statistiek Algemene Bijstand wordt de nationaliteit geregistreerd. In het enquête-onder- deelnemers is gevraagd of men altijd in Nederland heeft gewoond. In de deelnemersenquête 1998 is gevraagd naar de hoogste opleiding die men heeft afgemaakt; is gevraagd naar de hoogste opleiding die men in Nederland heeft afgemaakt. in vraagstelling is het opleidingsniveau van allochtonen in 1999 en 2001 een in 1998: in 2001 geeft 80% van de allochtonen 'geen opleiding' op, terwijl dat 1998 31% was. Het percentage laag opgeleiden onder autochtonen is eveneens van 26% in 1998 naar 45% in 2001.

Helaas kan het opleidingsniveau van de geënquêteerde deelnemers niet worden vergeleken met dat van de populatie bijstandsontvangenden en van alle deelnemers die op basis van de sofinummers konden worden getraceerd, omdat actuele ge- gevens over opleiding in de Statistiek Algemene Bijstand ontbreken. Ook met betrekking tot de uitkeringsduur zijn geen populatiegegevens beschikbaar (behalve een uitsplitsing naar korter of langer dan 1 jaar), zodat deze vergelijking tussen deelnemers en populatie niet kan worden gemaakt. Aannemelijk is echter dat de deelnemers aan de experimenten relatief lang een bijstandsuitkering ontvangen. Het aandeel dat langer dan vijf jaar een uitkering ontvangt, is volgens de mondelinge IVA-enquête in 2001 62%; 39% ontvangt reeds langer dan 10 jaar een uitkering.

De experimenten lijken er in 2001 nog beter in te slagen de beoogde doelgroep te bereiken dan in 1998: de deelnemers van 2001 hebben -vergeleken met die van 1998- in grotere mate kenmerken die hun een geringere kans op de arbeidsmarkt geven: ze zijn ouder, lager opgeleid en kennen een langere uitkeringsduur. Veron- dersteld kan worden dat de kans op sociale uitsluiting bij deze groep relatief groot is. Vergeleken met de situatie in 1999 is de samenstelling van de deelnemersgroep nauwelijks veranderd.

Motivatie van deelnemers
Terwijl uit tabel 3.4 is gebleken dat de geënquêteerde deelnemers uit 2001 tot een
-in arbeidsmarkttermen- minder kansrijke groep behoren dan die van 1998, blijkt dat hun gerichtheid op de arbeidsmarkt in 2001 niet veel anders is dan die in het evaluatieonderzoek uit 1998 en 1999. Evenals in 1999 geeft ook in 2001 een groot deel van de deelnemers aan dat zij graag zouden willen werken: 50%. Wanneer aan de deelnemers wordt gevraagd om 'spontaan' (dit wil zeggen als antwoord op een open vraag) aan te geven wat voor hen een belangrijke overweging is geweest om aan het experiment deel te nemen, komt als meest genoemde reden naar voren: om weer meer onder de mensen te komen. Een op de vier deelnemers geeft dit als de belangrijkste motivatie aan. Het zich weer nuttig maken, het hebben van een dag- besteding en het vergroten van de kans op een baan worden eveneens spontaan als reden genoemd, maar in veel mindere mate (door ongeveer 14% van de deel- nemers).
Wanneer aan de deelnemers een aantal mogelijke redenen tot deelname wordt voorgelegd, blijkt dat ook andere overwegingen een belangrijke rol spelen. In tabel 3.5 is te zien dat vooral aspecten die te maken hebben met het terugdringen van sociale uitsluiting in sterke mate een rol hebben gespeeld in de beslissing om aan het experiment deel te nemen. Zo heeft bij meer dan de helft (51%) van de deel-nemers

het 'weer onder de mensen te komen' in sterke mate meegespeeld; op de tweede plaats komt als reden 'zichzelf weer nuttig te maken' (50%) en op de derde plaats (47%) het 'weer hebben van een dagbesteding'. Pas op de gedeelde vijfde plaats, na 'mezelf te ontplooien' (42%), komt het motief 'de kansen op een baan te vergroten' en 'om vrijwilligerswerk te gaan doen' (beide 35%).

Tabel 3.5: Mate waarin motief een rol heeft gespeeld om deel te nemen aan het experiment; in de cellen het % deelnemers dat motief noemt.

in sterke een geen totaal mate rol beetje rol gespeeld Motieven om deel te nemen:

- om weer onder de mensen te komen 51% 26% 23% 100% (486)
- om u nuttig te maken 50% 30% 20% 100% (494)
- om weer een dagbesteding te hebben 47% 30% 23% 100% (491)
- om uzelf te ontplooien 42% 31% 27% 100% (492)
- om uw kansen op een baan te
vergroten 35% 20% 45% 100% (487)
- om vrijwilligerswerk te gaan doen 35% 23% 42% 100% (480)
- om opleiding te gaan volgen 19% 16% 65% 100% (484)
- (vermeende) verplichting tot 100% (500) deelname 17% 12% 71%
- vanwege ontheffing sollicitatieplicht 9% 8% 83% 100% (494)
- vanwege premie/onkostenvergoeding 7% 13% 80% 100% (500)
Op één motief wijken de deelnemers van 2001 af van die van 1999, namelijk 'om de kansen op een baan te vergroten': in 2001 geeft 35% dit als een belangrijke reden op, in 1999 was dat 44%.
De (vermeende) verplichting tot deelname heeft volgens 29% van de deelnemers een rol gespeeld in de beslissing om deel te nemen aan het experiment. Dit motief speelt in 2001 wat vaker dan in 1999.

Belangrijkste reden om deel te gaan nemen
Het doorbreken van het isolement is verreweg de belangrijkste reden om aan de experimenten deel te nemen.

66

Tabel 3.6: Belangrijkste reden om deel te gaan nemen aan een experiment*.

aantal % meer onder de mensen komen 125 25% nuttig-verdienstelijk voelen 71 14% hebben van zinvolle dagbesteding 69 14% kansen op een baan vergroten 65 13% zelfontplooiing, nieuw dingen leren 38 8% verplichting of gedachte dat het verplicht was 37 7% ontheffing van de sollicitatieplicht 18 4% wens om opleiding te gaan volgen 12 2% premie/onkostenvergoeding 11 2% vrijwilligerswerk willen verrichten 6 1% andere reden 48 10% totaal aantal antwoorden 189 345% totaal aantal experimenten 55 100%
* Percentages zijn berekend op basis van het aantal experimenten. Er kon meer één antwoord worden gegeven.

Van de ondervraagde deelnemers noemt 25% het motief 'weer onder de mensen komen' als hun belangrijkste reden. Op ruime afstand volgen motieven als 'zich nuttig of verdienstelijk willen maken' en 'het hebben van een zinvolle dagbesteding (beide door 14% als belangrijkste reden genoemd) en 'vergroten van een kans op een baan'(13%). De premie en de ontheffing van de sollicitatieplicht zijn van marginale betekenis als motief voor deelname. Slechts voor 2% respectievelijk 4% zijn dit de belangrijkste redenen voor deelname.

Kenmerken sociale participatie
Een relevante vraag is of de experimenten ook degenen bereiken die sociaal geïso- leerd zijn. In het evaluatie-onderzoek is gebleken dat de deelnemers aan de experi- menten qua contacten in hun primaire netwerk (familie, buren, vrienden) niet afweken van andere burgers. Wel hadden zij een minder sterk ontwikkeld secundair sociaal netwerk. In het slotonderzoek beperken wij ons daarom tot de vraag naar de participatie van deelnemers in dit secundaire sociale netwerk. Aan de deelnemers is gevraagd of zij vóórdat zij aan het experiment gingen deelnemen lid waren van een sportvereniging, muziekvereniging, een andere vereniging, of zij participeerden in activiteiten op school van de kinderen of zij vrijwilligerswerk verrichtten, gebruik maakten van de bibliotheek en of zij het buurthuis/wijkcentrum bezochten. In tabel 3.7 staan de resultaten weergegeven.

67

Tabel 3.7: Mate van sociale participatie vóór deelname aan experiment (% deel- nemers dat lid is/deelneemt).

% ja Lidmaatschap:
a. sportvereniging 17% b. muziekvereniging 4% c. andere vereniging 15%
- lid van minstens 1 vereniging 29%
Verrichten van:
d activiteiten op school van kinderen 15% e. vrijwilligerswerk 36%

Bezoeken van:
f. bibliotheek 42% g. buurthuis/wijkcentrum 21%

minstens één van deze 7 activiteiten 76% minstens één van de 6 activiteiten (excl. bibliotheek) 64% totaal aantal deelnemers 499

Ruim een kwart van de deelnemers (29%) was vóór deelname lid van een vereni- ging (sport-, muziek- of andere vereniging). Driekwart (76%) van de deelnemers verrichtte een of meer van de in tabel 3.7 genoemde activiteiten. Wanneer biblio- theekbezoek -dat niet echt als een sociale activiteit kan worden gezien- buiten beschouwing wordt gelaten, dan is dit percentage 64%.

De deelnemers van 2001 hebben wat meer contacten in het secundaire sociaal net- werk dan de deelnemers van 1999. De deelnemers van 2001 zijn vrijwel even vaak lid van een vereniging, maar verrichten wel wat vaker activiteiten op school of in het vrijwilligerswerk en bezoeken in wat grotere mate de bibliotheek. In totaal participeert in 2001 64% van de deelnemers in verenigingen of sociale activiteiten, terwijl dat in 1999 55% was. Met name het aantal deelnemers aan vrijwilligerswerk is in 2001 duidelijk hoger dan in 1999. In 2001 neemt 36% al deel aan vrijwilligers- werk voordat men met het experiment start, in 1999 was dat 21%.

Persoonlijke problematiek
Een van de criteria op basis waarvan voor bijstandscliënten wordt vastgesteld hoe groot de afstand tot de arbeidsmarkt is, is de mate van persoonlijke problematiek.

Verwacht kan worden dat de bereikte doelgroep uit personen bestaat bij wie relatief vaak sprake is van persoonlijke problemen. Als indicator voor de mate van persoon- lijke problematiek is in dit onderzoek uitgegaan van het gebruik van professionele organisaties die behulpzaam zijn bij persoonlijke problemen. Informatie hierover (zie tabel 3.8) maakt duidelijk dat de experimenten de categorie met relatief grote persoonlijke problemen goed weten te bereiken: bijna de helft (45%) van de deelne- mers blijkt gebruik te maken van één of meer van de volgende hulporganisaties: Riagg, bureau voor verslavingshulp, maatschappelijk werk, schuldhulporganisatie/ kredietbank en reclassering. Het Riagg wordt het meest genoemd als instantie waarmee men contact heeft.

Tabel 3.8: Gebruik van hulporganisaties door deelnemers experiment (% deelne- mers dat gebruik maakt).

% ja Maakt gebruik van hulp van:
a. Riagg 18% b. Bureau voor verslavingshulp 2% c. Maatschappelijk werk 13% d. Schuldhulporganisatie/kredietbank 14% e. Reclassering 1% f. andere hulporganisatie 8%

minstens één van de hulporganisaties a t/m f 43% totaal aantal deelnemers 500

In een aantal gevallen is deze hulpverlening tot stand gekomen als gevolg van deelname aan het experiment. Zo zijn 13 personen als gevolg van deelname bij het Riagg terecht gekomen, 2 bij het bureau voor verslavingshulp, 18 bij maatschappe- lijk werk, 9 personen bij schuldhulporganisaties/kredietbank, 2 bij reclassering en
5 personen bij andere hulporganisaties. De overigen hadden al contact met de betreffende instanties voordat men ging deelnemen. Voor ruim 40% (43%) van degenen die reeds hulp ontvangen, is deze hulpver- lening niet voldoende; zij hebben behoefte aan nog meer hulp (zie tabel 3.9). Met name heeft deze groep behoefte aan (meer) hulp bij psychische en financiële proble- men.
Van degenen die nu geen professionele hulp krijgen, heeft slechts een beperkt deel wel behoefte daaraan: 17%. Ook bij hen betreft het dan relatief vaak hulp bij psychische problemen. Geconcludeerd kan worden dat de hulpvraag onder de

deelnemers groot is: ruim de helft (43% + 17%=60%) ontvangt hulp of heeft behoefte aan hulp.

Tabel 3.9: Behoefte van deelnemers aan (meer) professionele hulp bij persoonlijke problemen (% ja)*.

ontvangt nu ontvangt nu GEEN hulp WEL hulp (n=285) (n=215) % ja % ja Behoefte aan (meer) hulp t.a.v.:

- Psychische problemen 7 29
- Verslavingsproblemen 0 4
- Gezins- en opvoedingsproblemen 5 8
- Schulden/financiële problemen 3 15
- Juridische problemen/rechtshulp 3 8
- Andere problemen 4 8
minstens t.a.v. één aspect behoefte aan (meer) hulp 17 43
* Voor elk type hulp is gevraagd of men behoefte had aan (meer) hulp.
Oordeel van deelnemers over zorgtrajecten
Wanneer een deelnemer voor hulp bij één van de genoemde instanties komt, is gevraagd in hoeverre de hulp aansluit bij de behoefte aan ondersteuning van de deelnemers. Over het geheel genomen vinden de deelnemers dat de aangeboden hulp redelijk tot goed aansluit bij hun behoeften.

70

Tabel 3.10: Oordeel deelnemers over aansluiting zorgtraject bij de behoefte van de deelnemers*.

goed redelijk slecht totaal onbekend/- aantal geen (100%) antwoord

Aansluiting bij behoefte:

- traject bij RIAGG/andere
instelling geestelijke
gezondheidszorg 63% 22% 15% 81 8
- traject bij bureau voor ver-
slavingshulp/CAD - - - 10 0
- traject bij Maatschappelijk
werk 75% 16% 9% 64 3
- traject bij schuldhulp-
organisatie/kredietbank 70% 19% 11% 69 3
- traject bij reclassering - - 6 0
- ander traject 85% 15% 0% 40 0
* Als het aantal zo klein is dat het percentage geen betekenis heeft, dan is een liggend streepje weergegeven.

Tussen de groep deelnemers van 1999 en die van 2001 bestaan er nauwelijks verschillen in het gebruik van hulporganisaties. Het aantal deelnemers dat een beroep doet op het maatschappelijk werk is in 2001(13%) wat lager dan in 1999 (22%). Ook blijkt bij de deelnemers van 2001 dat de hulpverlening nagenoeg even vaak als bij de deelnemers in 1999 tot stand is gekomen door deelname aan het experiment: in 2001 is dat bij 8% van degenen die hulp ontvangen het geval, in 1999 gebeurde dat bij 10%. De overigen hadden al contact met de betreffende instanties voordat men ging deelnemen.
De deelnemersgroep blijkt, evenals in 1999, een grote mate van persoonlijke problematiek te kennen, hetgeen blijkt uit het feit dat in beide jaren een groot percentage (43% respectievelijk 45%) gebruik maakt van professionele hulpverle- ning. Het gaat vooral om psychische, sociale en schuldproblemen.

Conclusie
De experimenten lijken in 2001 een nog moeilijkere doelgroep te bereiken dan in 1998. De deelnemers zijn ouder, lager opgeleid en kennen een langere uitkerings- duur. Ten opzichte van 1999 is de deelnemersgroep nauwelijks veranderd. Ook in 2001 wordt de doelgroep bereikt voor wie toepassing van het experimenteerartikel noodzakelijk en/of werkzaam is.

71

De deelnemers van 2001 lijken wat meer contacten in het secundair sociaal netwerk te hebben dan de deelnemers van 1999. Net als in 1999 kent de bereikte doelgroep in 2001 een grote mate van persoonlijke problematiek, hetgeen blijkt uit het feit dat een groot percentage (43%) gebruikt maakt van professionele hulpverlening. Deel- nemers die voor hulp bij een van de hulpinstanties komen zijn over het algemeen tevreden over de aansluiting van het traject bij wat men nodig heeft aan hulp en ondersteuning. Vooral deelnemers die reeds voorafgaand aan het experiment reeds hulp ontvangen hebben behoefte aan meer hulpverlening.

3.5 Samenvatting

In dit hoofdstuk zijn de omvang en het bereik van de experimenten beschreven. In totaal namen in het tweede kwartaal van 2001 5.956 personen deel aan de experi- menten. In de gemeenten die aan het onderzoek hebben deelgenomen neemt onge- veer 5% van de bijstandsgerechtigden aan de experimenten deel. Volgens de gemeenten behoort ongeveer 51% van de bijstandscliënten tot fase 4. Dit betekent dat 9,5% van de in deze gemeenten wonende doelgroep aan de experimenten deelneemt. Landelijk gezien gaat het om bijna 2% van de bijstandspopulatie en 3,5% van de fase 4-cliënten.
Volgens opgaves van de 70 experimenten hebben er sinds de start inclusief de genen die oktober 2001 deelnemen, in totaal 12.137 mensen deelgenomen. Bij deze cijfers moet wel worden bedacht dat de respons op de IVA-organisatie-enquête lager is dan in voorgaande metingen. Niet alle experimenten hebben het aantal deel-nemers doorgegeven, waardoor het totaal aantal mensen dat deelgenomen heeft aan de experimenten hoger is dan 12.137. Bovendien kunnen gemeenten buiten de experi- menten om sociale activeringsactiviteiten hebben opgezet, waardoor het totaal aantal bijstandsgerechtigden dat aan sociale activering deelneemt of heeft deelgenomen ook hoger zal uitvallen dan het genoemde aantal van 12.137. Omdat landelijke gegevens over andere sociale activeringsactiviteiten ontbreken, kan geen schatting van de totale omvang van de deelname worden gemaakt.

De experimenten zijn klein van omvang. Van de experimenten heeft 30% in totaal 25 of minder deelnemers gehad. Bij de werving en selectie spelen verschillende organisaties een rol, maar de belangrijkste is weggelegd voor de sociale dienst. Vrijwel alle experimenten rekenen de fase-4-cliënten tot hun doelgroep. Binnen of naast deze algemene doelgroepdefinitie worden vaak nog specifiekere doelgroepen onderscheiden (allochtonen, vrouwen, eenoudergezinnen, ex-psychiatriepatiënten).

In de voorselectie vallen veel kandidaat-deelnemers af, maar de groep die bereikt wordt, voldoet aan de kenmerken waar de experimenten zich op richten. De belang- rijkste redenen waarom het bij kandidaat-deelnemers toch niet tot deelname is gekomen, is een te grote persoonlijke problematiek. Daarnaast zijn gezondheids- redenen en onvoldoende motivatie belangrijke factoren waarom het bij potentiële kandidaten niet tot deelname komt. De kandidaat-deelnemers lijken tot een moeilij- kere doelgroep te behoren dan in 1998 en 1999. In vergelijking met de meting in 1999 is het percentage experimenten waarbij potentiële deelnemers afvallen vanwe- ge te grote persoonlijke problemen of gezondheidsproblemen in 2001 hoger.

In 2001 wordt een moeilijkere doelgroep bereikt dan in 1998: de deelnemers zijn ouder, lager opgeleid en kennen een langere uitkeringsduur. In 2001 wordt in gelijke mate als in 1999 de doelgroep bereikt voor wie toepassing van het experi- menteerartikel noodzakelijk en/of werkzaam is. Net als in 1999 kent de bereikte doelgroep in 2001 een grote mate van persoonlijke problematiek, hetgeen blijkt uit het feit dat een groot percentage (43%) gebruik maakt van professionele hulpverle- ning. De meeste deelnemers die gebruik maken van een hulporganisatie hebben voorafgaand aan deelname aan het experiment al contact met één of meer hulpin- stanties. In een aantal gevallen is de hulpverlening tot stand gekomen als gevolg van deelname aan het experiment. Deelnemers die voor hulp bij een van de hulpinstan- ties komen zijn over het algemeen tevreden over de aansluiting van het traject bij wat men nodig heeft aan hulp en ondersteuning. Vooral deelnemers die reeds voorafgaand aan het experiment reeds hulp ontvangen hebben behoefte aan meer hulpverlening.

73

4 Effecten van deelname aan de
experimenten

4.1 Inleiding

De experimenten beogen een bijdrage te leveren aan de terugdringing van sociale uitsluiting en aan de bevordering van de arbeidstoeleiding. Als het gaat om de terugdringing van sociale uitsluiting richten de experimenten zich vooral op het verminderen van de negatieve gevolgen van sociale uitsluiting voor de leefsituatie van de deelnemers. Om de effecten van de deelname op dit terrein te kunnen vaststellen is nagegaan of deelname heeft geleid tot:
* het aangaan van sociale contacten;

* het verwerven van maatschappelijke waardering;
* meer maatschappelijke participatie;

* een verbetering van de tijdsstructurering;
* een vergroting van persoonlijke ontplooiing en welbevinden. Aan de verbetering van de inkomens- en schuldenpositie als gevolg van deelname aan de experimenten is in dit onderzoek slechts marginaal aandacht besteed. Inko- mensverbetering is immers geen doelstelling van deelname. Als het gaat om de bevordering van de arbeidstoeleiding, dan zou deelname aan de experimenten ertoe geleid moeten hebben dat de deelnemers beter toegerust zijn om deel te nemen aan activiteiten die hun positie op de arbeidsmarkt versterken of zelfs om direct een baan te verwerven.

In dit hoofdstuk staan wij stil bij de effecten van deelname ten aanzien van beide doelstellingen van sociale activering. Wij baseren ons in dit slotonderzoek hiervoor

uitsluitend op de perceptie van de deelnemers1. In paragraaf 4.2 wordt beschreven in hoeverre deelname leidt tot terugdringing van sociale uitsluiting. In paragraaf 4.3 wordt nagegaan in hoeverre de doelstelling van bevordering van arbeidstoeleiding wordt bereikt. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvatting (paragraaf 4.4).

4.2 Effecten op de mate van sociale uitsluiting

Voor de vaststelling of er sprake is van terugdringing van sociale uitsluiting vormen de mondelinge enquêtes onder de deelnemers een belangrijke informatiebron. Aan de deelnemers is gevraagd om aan te geven of er ten aanzien van de verschillende voorgelegde dimensies veranderingen zijn opgetreden als gevolg van deelname. Het gaat dus om het oordeel van de deelnemers over veranderingen zoals zij die zelf hebben ervaren2.

Per aspect van sociale uitsluiting is een aantal vragen voorgelegd. Daarnaast is ook gevraagd om spontaan, dit wil zeggen via een open vraag, aan te geven op welke punten hun leven het meest veranderd is. De punten die door de ondervraagden zelf naar voren zijn gebracht, komen sterk overeen met aspecten van het leven waarnaar in de vragenlijst expliciet gevraagd wordt:

* meer sociale contacten, meer onder de mensen zijn, weer het huis uit komen;
* meer structuur in het leven, weer een doel om voor op te staan, niet meer lang in bed blijven liggen;

* veranderingen in de houding ten opzichte van anderen als gevolg van toege- nomen zelfvertrouwen en meer waardering door die anderen;

1 In de tussenevaluatie (1998) en het evaluatie-onderzoek (1999) zijn hierover ook aan de gemeentelijke functionarissen vragen voorgelegd.

2 Wij achten dit oordeel een betere maatstaf om veranderingen vast te stellen dan bijvoorbeeld een vergelijking van een groep die wél en een groep die niet deel- neemt aan een experiment. Het is namelijk onmogelijk om een goede controlegroep te selecteren. Ook het vaststellen van veranderingen via een voor- en een nameting bij dezelfde groep deelnemers is niet zinvol: een voormeting is praktisch gezien al onhaalbaar; bovendien is het niet mogelijk om de kenmerken waarvoor een eventuele verandering dient te worden vastgesteld (sociaal isolement, maatschap- pelijke waardering, persoonlijk welbevinden etc.) zeer nauwkeurig te meten. Dit betekent dat vergelijking van scores uit een voor- en een nameting zeer zelden tot een statistisch significante verandering kunnen leiden, ook al is er sprake van een groot verschil.

76

* het gevoel hebben er weer bij te horen, deel te zijn van de maatschappij, ook omdat je zinvolle dingen doet;

* jezelf prettiger voelen, beter in je vel zitten, maar ook bijvoorbeeld minder drankgebruik;

* beter weten wat je kunt of wilt, of wat je juist niet wilt, dus meer zelfkennis. Deze aspecten en andere werken wij hierna verder en ook in kwantitatieve zin uit aan de hand van de vragen in de vragenlijst.

Sociale contacten
Toename van sociale contacten kan als een van de belangrijkste deeldoelstellingen van sociale activering worden gezien. Het aangaan van sociale contacten vormt de meest directe manier om sociaal isolement tegen te gaan. Voor veel deelnemers is het onder de mensen komen dan ook een belangrijke -zo niet de belangrijkste- beweegreden geweest om aan het experiment te gaan deelnemen: voor 77% speelde dat in enige of sterke mate een rol (zie tabel 3.5).

Toename contacten in het secundaire sociale netwerk Gevoelens van sociaal isolement worden vooral bepaald door het al dan niet hebben van sociale contacten buiten de directe familie- en kennissenkring. Op dergelijke sociale contacten blijkt deelname aan het experiment een positief effect te hebben gehad: 83% zegt (veel) meer sociale contacten buiten de eigen familie- en kennis- senkring te hebben gekregen en ruim een derde (38%) voelt zich minder eenzaam dan voorheen. Overigens voelt op het moment van de enquête 'slechts' 14% zich vaak eenzaam, 37% is dat soms en 49% zegt zich nooit eenzaam te voelen. De toename van sociale contacten wordt niet veroorzaakt doordat men vaker in georga- niseerd verband contactactiviteiten onderneemt: deelname aan verenigingen is slechts met enkele procenten veranderd, waarbij vrijwel even vaak sprake is van een toename als van een afname.
Van de deelnemers was 11% zowel voor als tijdens het experiment lid van een sportvereniging. Een kleine groep (7%) was voor deelname aan het experiment geen lid van een sportvereniging, maar tijdens het experiment wel. Aan de andere kant was een kleine groep (6%) voor deelname wel lid van een sportvereniging en tijdens het experiment niet meer. Ruim driekwart (76%) van de deelnemers is tijdens het experiment noch voor deelname aan het experiment lid van een sportvereniging. Bij muziekverenigingen en andere verenigingen zien we hetzelfde beeld als bij het lidmaatschap van sportverenigingen.

77

Het bezoek aan een bibliotheek en buurthuis is nauwelijks veranderd sinds deel- name aan het experiment. Van de deelnemers gaat 6% nu wel eens naar de biblio- theek en 7% naar een buurthuis, terwijl ze dat voor deelname niet deden. Een kleine groep (3% van de deelnemers) bezocht voor deelname wel eens een buurthuis of bibliotheek, maar doet dat tijdens deelname aan het experiment niet meer. Voor een ruime meerderheid is het bezoek aan een bibliotheek (91%) of buurthuis (90%) tijdens deelname aan het experiment niet veranderd ten opzichte van voor deelname. De toename in sociale contacten lijkt vooral te bestaan uit contacten die men heeft als deelnemer aan de activiteiten die in het dader van de experimenten plaatsvinden.

Tabel 4.1: Verandering in sociale contacten/eenzaamheid sinds deelname aan experiment; volgens deelnemers.

Sinds deelname: meer maakt minder totaal niet uit (n=) Gevoelens van eenzaamheid 3% 58% 38% 100%(497)

Contacten secundaire sociale netwerk:

- aantal contacten met andere mensen 83% 13% 4% 100%(497)
Maatschappelijke waardering en maatschappelijke participatie Deelnemen aan een experiment heeft onder meer als doel dat de maatschappelijke participatie van cliënten wordt bevorderd, waardoor zij ook meer waardering van anderen zullen ervaren. Voor een groot deel van de deelnemers is het zich nuttig, verdienstelijk kunnen maken voor de samenleving dan ook een reden geweest om aan het project te gaan deelnemen: voor de helft van de deelnemers speelde dit een belangrijke rol, voor nog eens 30% speelde het een beetje mee.

Bijna de helft deelnemers voelt zich nu meer gewaardeerd In tabel 4.2 is weergegeven in welke mate er verandering is opgetreden in het ervaren van maatschappelijke waardering en betrokkenheid. Van de deelnemers is
61% van mening dat anderen hen sinds deelname aan het experiment meer waar- deren om wat ze doen. Een kleiner deel (35%) heeft het gevoel sinds deelname weer meer te zijn gaan meetellen in de maatschappij. In 1999 waren de effecten van deelname op deze twee aspecten iets minder positief (46% ondervond meer waar- dering en 29% had het gevoel meer mee te zijn gaan tellen in de maatschappij).

Tabel 4.2: Verandering in maatschappelijke waardering sinds deelname aan experiment; volgens deelnemers.

Sinds deelname: meer maakt minder totaal niet uit (n=) Maatschappelijke waardering/
betrokkenheid

- waardering door anderen 61% 38% 1% 100% (493)
- meetellen in maatschappij 35% 63% 2% 100% (495)
- vertrouwen in overheidsinstanties 35% 58% 7% 100% (494)
Het vertrouwen dat mensen in overheidsinstanties hebben, blijkt in 2001 vrijwel evenveel te zijn toegenomen als bij de deelnemers in 1999: ongeveer eenderde deel (35%) heeft meer vertrouwen gekregen in overheidsinstanties, terwijl dat in 1999
31% was. Het grotere vertrouwen in overheidsinstanties kan als een positief 'bij- product' van deelname worden gezien. De experimenten zijn er immers niet expli- ciet op gericht het vertrouwen in instanties te vergroten.

Een ander aspect van maatschappelijke participatie, is de mate waarin men deel- neemt aan onbetaalde activiteiten ten dienste van de samenleving. Eén van de belangrijkste activiteiten in dit kader is het verrichten van vrijwilligerswerk. Deze activiteit wordt in het kader van de experimenten vaak aangeboden. In totaal ver- richt 62% van de ondervraagde deelnemers ten tijde van het slotonderzoek vrijwilli- gerswerk. Van de deelnemers is 40% vrijwilligerswerk gaan verrichten, waar zij dat voorheen niet deden (daarnaast is er een groep van circa eenderde van de deel- nemers die zowel nu als vóór deelname vrijwilligerswerk verricht). Van degenen die ten tijde van het slotonderzoek géén vrijwilligerswerk doen, heeft 21% plannen om hiermee in de nabije toekomst te beginnen.
Aan de deelnemers is ook gevraagd of men activiteiten op scholen (van de kinderen) verricht: 9% van de deelnemers verrichtte deze activiteiten zowel tijdens als voor deelname aan het experiment, 82% verrichtte noch voor deelname noch tijdens deelname aan het experiment activiteiten op school, 4% was voor deelname niet actief op school, maar tijdens deelname wel en 5% was voor deelname wel actief op school, maar tijdens deelname niet meer.

79

Tijdsstructurering
Mensen die reeds jarenlang een uitkering ontvangen en wier dag- of weekindeling niet meer van buiten af gestructureerd is, hebben een grote kans dat er steeds minder sprake is van een vast dag- of weekritme. Door bijna de helft van zowel niet-werkenden als werkenden wordt 'het bieden van structuur in je leven' als een zeer belangrijk voordeel van werken gezien (Hoff en Jehoel-Gijsbers, 1998, pag.
56). Voor bijna de helft van de deelnemers (46%) heeft 'het weer hebben van een dagbesteding' in sterke mate een rol gespeeld in het besluit te gaan deelnemen aan het experiment. Voor nog eens 29% speelde deze reden een beetje mee in de afweging.

Uit het slotonderzoek blijkt -evenals in 1999- dat deelname voor een groot deel van de deelnemers ook daadwerkelijk verbetering brengt in hun tijdsstructurering (tabel
4.3): driekwart van de deelnemers (46+27=73%) is van mening dat er meer structuur en regelmaat in hun leven is gekomen en vindt dat zij een betere dagbeste- ding hebben gekregen (52+26=78%). Ruim tweederde (47+22=69%) heeft meer het gevoel gekregen dat zij een doel hebben om voor op te staan.

Tabel 4.3: Verandering in tijdsstructurering en tijdsbesteding sinds deelname aan experiment; volgens deelnemers.

ja, in ja, een maakt totaal sterke beetje niets uit (n=) mate
Er is sprake van:

- meer structuur in leven 46% 27% 27% 100% (497)
- betere dagbesteding 52% 26% 22% 100% (498)
- een doel om voor op te staan 47% 22% 31% 100% (497) meer maakt minder totaal tijd niet uit tijd (n=) Meer/minder tijd besteed aan:

- huishoudelijk werk 6% 70% 24% 100% (497)
- zorg voor kinderen/anderen 8% 81% 11% 100% (497)
- slapen 7% 82% 11% 100% (498)
- tv kijken 3% 73% 24% 100% (498)
De tijd die deelnemers nu besteden aan de activiteiten van het experiment is voor een aantal mensen ten koste gegaan van andere zaken (tabel 4.3): 24% besteedt nu minder tijd aan huishoudelijk werk, 11% besteedt minder tijd aan zorg voor kinde-

ren of anderen, 11% slaapt nu minder en 24% kijkt minder naar de tv. Een zeer klein percentage is meer tijd aan deze activiteiten gaan besteden.

Persoonlijke ontwikkeling en welbevinden
Als een belangrijke voorwaarde voor goed persoonlijk en maatschappelijk functione- ren kan worden gezien dat mensen zelfvertrouwen hebben en zich prettig voelen, goed in hun vel zitten. Op dit punt is er als gevolg van deelname aan het experiment een belangrijke verbetering opgetreden.

Ongeveer 70% geeft aan (veel) meer zelfvertrouwen te hebben gekregen. Maar ook hebben zij meer zelfkennis gekregen: ongeveer tweederde geeft aan dat zij (veel) meer inzicht hebben gekregen in wat zij willen (66%) en ook in wat zij kunnen (64%). Bijna driekwart van de deelnemers (74%) voelt zich (veel) prettiger dan voor deelname aan het experiment. Bij vrijwel niemand (slechts 3%) is het psy- chisch welbevinden afgenomen sinds de deelname. Ook ten aanzien van de lichame- lijke gezondheid geven de deelnemers aan dat er veranderingen zijn opgetreden als gevolg van deelname. Van de ondervraagde deelnemers meldt 17% dat de lichame- lijke gezondheid (sterk) is verbeterd en 10% dat deze (sterk) is verslechterd.

Tabel 4.4: Verandering in persoonlijk welbevinden sinds deelname aan het experi- ment; volgens deelnemers.

ja, veel ja, een nee totaal meer beetje (n=) Meer ........ gekregen:

- zelfvertrouwen 34% 36% 30% 100% (498)
- inzicht in eigen kunnen 29% 35% 36% 100% (498)
- inzicht in wat men wil 33% 33% 34% 100% (495)
- vertrouwen in de toekomst 21% 36% 43% 100% (495) (veel) hetzelfde (veel) totaal beter gebleven slechter (n=)
- psychische gezondheid* 74% 23% 3% 100% (497)
- lichamelijke gezondheid 17% 73% 10% 100% (498)
* Gemeten met behulp van de vraag: Voelt u zich prettiger, zit u beter in uw vel?
Het experiment heeft er bij 57% van de deelnemers toe bijgedragen dat hun vertrou- wen in de toekomst is vergroot.

81

De toename in psychisch welbevinden en een groter vertrouwen in de toekomst doen vermoeden dat het beroep op hulpverlening -dat nu heel groot is bij de deelnemers- in de toekomst zou kunnen afnemen.

Conclusie: veel positieve effecten van deelname
Ten aanzien van een aantal belangrijke dimensies van de leefsituatie is er als gevolg van deelname aan de experimenten verbetering opgetreden. Aansluitend bij de vijf onderscheiden dimensies (zie paragraaf 4.1), kan het volgende worden geconclu- deerd:

* sociale contacten: het aantal sociale contacten buiten eigen kring is toegeno- men, en het gevoel van sociaal isolement is minder geworden;
* maatschappelijke waardering: men voelt zich meer gewaardeerd door ande- ren;

* maatschappelijke participatie: men voelt men zich meer betrokken bij de maatschappij en het vertrouwen in (overheids)instanties is toegenomen; 40% van de deelnemers is vrijwilligerswerk gaan verrichten, terwijl zij dat eerst niet deden;

* tijdsstructurering: men heeft meer structuur en regelmaat in het leven en de dagbesteding is verbeterd. Deelnemers besteden minder tijd aan huishoudelijk werk en tv kijken;

* persoonlijke ontplooiing en welbevinden: het zelfvertrouwen en eigen inzicht is toegenomen, men heeft meer vertrouwen in de toekomst gekregen en het psychisch welbevinden is verbeterd.

Gebleken is dat de situatie ten aanzien van sociaal isolement en maatschappelijke waardering in 2001 in wat sterkere mate is verbeterd dan in 1999. Voor het overige zijn er nauwelijks verschillen. Dit betekent dat de experimenten voor de deelnemers van 2001 in iets grotere mate dan voor de deelnemers van 1999 hebben bijgedragen aan terugdringing van sociale uitsluiting. Geconcludeerd kan worden dat ook in
2001 de experimenten een positieve bijdrage leveren aan het terugdringen van sociale uitsluiting.

4.3 Effecten op bevordering arbeidstoeleiding

De geïnterviewde deelnemers nemen ten tijde van het slotonderzoek nog steeds deel aan het experiment. Derhalve kan nog niet worden vastgesteld in welke mate deelname aan het experiment hun arbeidstoeleiding werkelijk heeft bevorderd. Wel

kan aan hen gevraagd worden wat hun verwachtingen op dat punt zijn en in hoever- re zij op dat moment al activiteiten ondernemen die gericht zijn op het vinden van betaald werk3.

Het blijkt dat de helft van de deelnemers heel graag betaald werk wil hebben, 21% zou misschien wel willen werken en 29% zegt geen betaalde baan te ambiëren. Iets meer dan eenderde van de deelnemers geeft aan dat de sociale dienst met hen gesproken heeft over het zoeken naar betaald werk. Met 21% van deze deelnemers zijn er ook afspraken gemaakt over de termijn waarop men betaald werk zou kunnen verrichten.

Van de totale groep deelnemers zoekt 19% ten tijde van de mondelinge enquête actief naar werk. Eenderde van deze deelnemers geeft aan hierbij door de sociale dienst begeleid te worden. Wanneer we kijken naar de acties die de deelnemers zelf al ondernomen hebben om een baan te vinden dan blijkt dat 59% zich heeft in- geschreven bij het arbeidsbureau of een uitzendbureau, 48% houdt vacatures bij,
41% heeft reeds een of meerdere keren gesolliciteerd en 27% zegt een cursus of training gevolgd te hebben.
Het aantal deelnemers dat aangeeft actief op zoek te zijn naar betaald werk is lager dan in 1999 (nu 19%, toen 28%). Daar staat tegenover dat in het slotonderzoek meer deelnemers een cursus of opleiding volgen of plannen in die richting hebben. Een op de zes (18%) deelnemers volgt op het moment van het slotonderzoek een cursus of opleiding buiten het experiment om, dus op eigen initiatief. Daarnaast zegt nog eens 44% het voornemen of plannen te hebben om een cursus of scholing te gaan volgen. In vergelijking met 1999 zijn deze percentages iets hoger (toen name- lijk 13% en 35%).

3 Van de deelnemers heeft 2% al betaald werk.

83

Tabel 4.5: Aspecten van bevordering arbeidstoeleiding.

totaal Motivatie:

- wil heel graag betaald werken* 50%
- is momenteel op zoek naar werk 19%
Activiteit nu:

- volgt scholing of cursus buiten experiment om 18%
Indien geen scholing of cursus:

- heeft (misschien) plannen om scholing of cursus te volgen 44%
Effecten van deelname

- het zal nu beter lukken werk te krijgen 51%
- beter inzicht in welk werk men kan krijgen 46%
- beter inzicht in welk werk men wil 55% totaal (maximale n=) 500
* Aan de deelnemers is gevraagd of ze graag betaald werk willen hebben. In tabel 3.5 is gevraagd of het motief 'het vergroten van de kans op een baan' een rol heeft gespeeld om deel te nemen aan het experiment.

Deelname aan het experiment heeft er met name toe bijgedragen dat men beter inzicht heeft verworven welk werk men wil verrichten: bij 55% is dat het geval. In mindere mate (bij 46%) heeft deelname er toe geleid dat men beter inzicht heeft gekregen in welk werk men kan krijgen. Het percentage dat van mening is dat door deelname aan het experiment hun kansen op de arbeidsmarkt zijn verbeterd, be- draagt 51%. Dit is duidelijk hoger dan in 1999 toen 38% deze mening was toe- gedaan. Wellicht hebben de deelnemers ook de situatie van de arbeidsmarkt in hun beoordeling betrokken.

Reden niet zoeken naar betaald werk
Aan degenen die niet naar werk zoeken is de vraag voorgelegd om welke reden zij dat niet doen. Ongeveer eenderde (35%) zegt momenteel niet op zoek te zijn naar betaald werk omdat men tevreden is met de huidige situatie. Daarnaast worden vooral de aanwezigheid van lichamelijke (31%) of psychische klachten (22%) en de zorg voor de kinderen (13%) vaak als een belangrijke reden genoemd waarom men op dit moment niet op zoek is naar betaald werk.

84

Tabel 4.6: Voor de niet-zoekers: reden van niet zoeken*.

totaal Redenen van niet zoeken:

- tevreden huidige situatie 35%
- lichamelijke klachten 31%
- psychische klachten 22%
- zorgtaken voor kinderen 13%
- zorgtaken partner/familielid 4%
- hebben betaald werk 3%
- gering financieel voordeel 2%
- overig 25%
135% totaal (n=) 407
* Er kon meer dan een reden worden genoemd, waardoor het totaal optelt tot meer dan
100%.

In vergelijking met het evaluatie-onderzoek blijken tevredenheid met de huidige situatie en gezondheidsproblemen een belangrijkere rol te spelen als reden om geen werk te zoeken. In 1999 was tevredenheid met de huidige situatie voor 15% en de gezondheid voor 27% van de niet-zoekers de reden om geen werk te zoeken4.

Totaalscores voor terugdringing sociale uitsluiting en bevordering arbeids- toeleiding
In de voorgaande paragrafen zijn de effecten met betrekking tot terugdringing sociale uitsluiting voor een groot aantal indicatoren apart besproken. Om de hoe- veelheid informatie te reduceren is een somscore gemaakt. Voor de mate van terugdringing sociale uitsluiting is op basis van 13 indicatoren voor iedere deel- nemer een somscore berekend, die aangeeft op hoeveel van deze 13 aspecten verbetering is opgetreden. Voor de mate van bevordering van arbeidstoeleiding is een somscore gemaakt, gebaseerd op 3 indicatoren. In tabel 4.7 staan deze totaal- scores weergegeven.
Vrijwel alle deelnemers (98%) geven aan dat als gevolg van de deelname aan het experiment op een of meer aspecten van sociale uitsluiting een verbetering is

4 In de eindevaluatie is geen onderscheid gemaakt tussen lichamelijke en psychische klachten. Na correctie voor dubbeltellingen noemt in het slotonderzoek 43% van de niet-zoekers gezondheidsproblemen als reden van niet-zoeken.

opgetreden. Met betrekking tot de bevordering van de arbeidstoeleiding blijkt hier- van bij ongeveer tweederde van de deelnemers sprake te zijn. In dit opzicht wijken de resultaten van deze meting niet af van de situatie in 1999. Wel blijkt het aantal deelnemers bij wie op een groot aantal aspecten verbeteringen zijn opgetreden wat toegenomen te zijn.

Tabel 4.7: Effecten van deelname t.a.v. terugdringing sociale uitsluiting en bevor- dering arbeidstoeleiding (totaalscores).

totaal Aantal aspecten sociale uitsluiting
waarin verbetering is opgetreden (max. 13 aspecten):
- geen enkel aspect 2%
- 1 t/m 4 aspecten 18%
- 5 t/m 8 aspecten 36%
- 9 of meer aspecten 44%

Aantal aspecten bevordering
arbeidstoeleiding waarin verbetering is opgetreden (max. 3 aspecten):
- geen enkel aspect 33%
- 1 aspect 18%
- 2 aspecten 15%
- 3 aspecten 34% Totaal 100% aantal deelnemers 500

Conclusie
Uit het voorafgaande kan worden geconcludeerd dat de helft van de deelnemers sterk gericht is op het verwerven van een betaalde baan. Een relatief groot deel van de deelnemers is scholing of een cursus gaan volgen of heeft plannen hiertoe. Wanneer men niet naar werk zoekt, wordt dat veelal veroorzaakt door gezondheids- problemen of andere beperkingen. Een deel van de deelnemers (35%) zegt momen- teel niet op zoek te zijn naar betaald werk omdat men tevreden is met de huidige situatie.
Deelname aan het experiment heeft vooral bijgedragen aan het vergroten van het inzicht in welk werk men zou willen verrichten. Daarnaast draagt deelname bij 46% van de deelnemers bij aan een beter inzicht in de eigen mogelijkheden. De helft van de deelnemers is van mening dat het door de deelname aan het experiment beter zal

lukken een baan te vinden. Vergeleken met de meting van 1999 (38%) is dit percen- tage een stuk hoger.

4.4 Samenvatting

In dit hoofdstuk staat de vraag centraal of deelname aan de experimenten leidt tot het bereiken van de twee doelstellingen: terugdringing sociale uitsluiting en bevor- dering arbeidstoeleiding. De belangrijkste bevindingen zullen we hier samenvatten. De experimenten blijken een positieve bijdrage te leveren aan het terugdringen van sociale uitsluiting. Deelname aan de experimenten heeft positieve effecten als het gaat om het aantal sociale contacten, maatschappelijke waardering, maatschappelijke participatie, tijdsstructurering en persoonlijke ontplooiing en welbevinden. Ten aanzien van de effecten van deelname op bevordering arbeidstoeleiding kunnen we concluderen dat deelnemers sterk gericht zijn op uitstroom naar een betaalde baan. Wanneer men niet naar werk zoekt, wordt dat veelal veroorzaakt door het feit dat men tevreden is met de huidige situatie, door gezondheidsredenen of andere beperkingen. Volgens de deelnemers heeft deelname aan het experiment vooral bijgedragen aan het vergroten van inzicht in welk werk men zou willen verrichten. Ruim de helft van de deelnemers (51%) geeft aan dat deelname aan het experiment de kans op een baan heeft vergroot.

87

5 Uitstroom uit de experimenten

5.1 Inleiding

De uitstroom uit de experimenten staat in dit hoofdstuk centraal. Er kan sprake zijn van directe uitstroom van het experiment naar een gesubsidieerde of reguliere baan of van indirecte uitstroom naar vervolgtrajecten. Wij zullen allereerst aangeven in welke mate er tot nu toe sprake is geweest van uitstroom naar de diverse bestem- mingen. De uitstroomgegevens zijn gebaseerd op de opgave van de gemeenten in de organisatie-enquête. Het betreft 35 tot 43 experimenten met 10.000 tot 12.000 deelnemers sinds de start van de experimenten.

In paragraaf 5.2 gaan wij in op de verschillende vormen van uitstroom uit de experimenten: de doorstromers, continueerders, afronders en uitvallers. Deze begrippen worden in paragraaf 5.2.1 gedefinieerd, waarna een kwantitatief beeld geschetst wordt van de verschillende soorten uitstroom. In paragraaf 5.2.2 wordt ingegaan op de bestemmingen van de doorstromers. In paragraaf 5.3 komen de redenen van voortijdige uitval aan bod zowel vanuit het perspectief van de gemeen- telijke functionarissen als van de projectleiders. In paragraaf 5.4 worden de conclu- sies geformuleerd.

89

5.2 Uitstroom uit de experimenten volgens opgave gemeen- telijke organisatie

5.2.1 Soorten uitstroom

De uitstroom hebben wij verdeeld in de volgende categorieën:
* doorstromers: personen die vanuit een experiment doorstromen naar vervolg- trajecten in het kader van arbeidsmarkttoeleiding, naar reguliere arbeid of gesubsidieerde arbeid, naar scholing, vrijwilligerswerk, stage- of werkerva- ringsplaats;

* continueerders: personen, die de activiteiten waarop de afwijking van toepas- sing was, voortzetten zonder dat zij nog in aanmerking komen voor toepas- sing van het experimenteerartikel;

* afronders: personen die niet uitstromen naar een vervolgtraject, arbeid of scholing, maar voor wie het sociale-activeringstraject of het experiment is beëindigd;

* uitvallers: er is geen sprake van afronding, maar van voortijdige verlating van het experiment.
Bij bovengenoemde indeling is geen rekening gehouden met zorgtrajecten. Het is niet uitgesloten dat mensen die stoppen met de activiteiten of die deze buiten het kader van het experiment voortzetten (ook) een zorgtraject volgen. Hierover zijn geen gegevens beschikbaar.

In tabel 5.1 geven wij een overzicht van het percentage experimenten waarbij de verschillende vormen van uitstroom voorkomen. In totaal hebben gemeentelijke functionarissen voor 43 experimenten de uitstroomgegevens ingevuld. Tijdens de eindevaluatie hebben 94 experimenten inzicht verschaft over de aard van de uit- stroom.
Bij de interpretatie van de gegevens uit tabel 5.1 moet rekening gehouden worden met een tijdseffect: naarmate de experimenten langer lopen, zal de uitstroom toene- men en daarmee ook de kans dat een experiment met verschillende vormen van uitstroom te maken krijgt.

90

Tabel 5.1: Percentage experimenten met uitstroomgegevens waarin bepaald type uitstroom voorkomt.

1998 1999 2001 Percentage Percentage Percentage experimenten experimenten experimenten Uitstroomcategorie

- doorstromer 63% 77% 81%
- continueerder - 15% 33%
- afronder 26% 32% 49%
- uitvaller 73% 69% 81%
- onbekend 17% 11% 26% totaal aantal experimenten met 52 94 43 uitstroomgegevens*

* Omdat per experiment meer dan een vorm van uitstroom kan plaatsvinden, tellen de percentages op tot meer dan 100%

In 81% van de experimenten die gegevens over de uitstroom hebben verstrekt, zijn deelnemers doorgestroomd naar vervolgactiviteiten. Eveneens in 81% van de experimenten is er sprake geweest van uitval.
Wij kunnen constateren dat in bijna de helft van de experimenten waar uitstroom is opgetreden, deelnemers hun activiteiten 'volgens plan' hebben afgerond zonder dat er (voorzover bij de betrokken organisatie bekend) vervolgactiviteiten hebben plaatsgevonden (de 'afronders'). In vergelijking met de meting van 1998 en 1999 is het percentage experimenten met doorstromers en afronders gestegen. De uitstroomcategorie continueerders is voor het eerst gedefinieerd in de meting
1999. Een vergelijking van de meting in 2001 met die van 1999 laat zien dat het percentage experimenten met continueerders is gestegen.

Geeft tabel 5.1 inzicht in de mate waarin de verschillende soorten uitstroom in de experimenten voorkomen, tabel 5.2 beschrijft de omvang van de uitstroom, uit- gedrukt in het aantal deelnemers. In deze tabel wordt bovendien het aantal uitstro- mers uit de experimenten gerelateerd aan het totaal aantal personen dat sinds de start van de experimenten heeft deelgenomen of nog deelneemt. De 43 experimenten, die opgave hebben gedaan van het aantal deelnemers en uitstromers, hebben sinds de start in totaal 12.137 deelnemers gehad, waarvan er 6.568 zijn uitgestroomd. In totaal is dus 54% van het totaal aantal deelnemers sinds de start van het experiment inmiddels (oktober 2001) uitgestroomd. Volgens de opgaven van 43 experimenten

is sinds de start 29% van de deelnemers doorgestroomd, heeft 19% van de deelne- mers het experiment voortijdig verlaten, behoort 2% van de deelnemers tot de categorie continueerder, 2% tot de categorie afronder en is van 2% de uitstroom- categorie onbekend.

Tabel 5.2: Totaal aantal deelnemers en gerealiseerde uitstroom sinds de start, met een uitsplitsing naar categorie uitstroom*.

Totaal Totaal aantal deelnemers:

- vanaf de start 12.137
- uitgestroomd 6.568
Percentage uitstromers sinds start 54% Categorie uitstromer**:

- doorstromer 29%
- continueerder 2%
- afronder 2%
- uitvaller 19%
- onbekend 2%
totaal uitstromers 54%
* Gebaseerd op de opgave van 43 experimenten.
** In percentage van het totaal aantal deelnemers vanaf start uitgedrukt.

5.2.2 Bestemming van uitstromers

Van 35 experimenten is het aantal doorstromers en de bestemming van de doorstro- mers bekend. Deze 35 experimenten tellen 10.449 deelnemers vanaf de start, waaronder 6.417 uitstromers. Dat is dus 61% van alle personen die aan een van deze 35 experimenten sinds de start hebben deelgenomen. Van 8 experimenten met in totaal 1.688 deelnemers zijn geen gedetailleerde gegevens over de uitstroom bekend; uit deze 8 experimenten zijn 151 personen uitgestroomd. Van de 6.417 uitstromers uit de 35 experimenten behoort 54% tot de categorie doorstromer en
35% tot de uitvallers5.

5 Omdat van 8 experimenten gegevens ontbreken, wijken de percentages en aantallen in tabel 5.3 iets af van de in tabel 5.2 en paragraaf 5.2.1 genoemde.

In de vragenlijst zijn zeven doorstroomcategorieën onderscheiden: activerings- project, toeleidingstraject, vrijwilligerswerk, opleiding/scholing, stage/werkerva- ringsplaats, reguliere arbeid en gesubsidieerde arbeid. Omdat 2 gemeenten waarvan een met een zeer groot aantal doorstromers, geen gegevens volgens deze verfijnde indeling konden verstrekken, moesten de doorstroomcategorieën worden geclusterd tot twee categorieën.
In tabel 5.3 zijn de percentages berekend waarbij voor alle 35 experimenten is uitgegaan van de volgende tweedeling:

* doorstroom naar andere projecten, vrijwilligerswerk, opleiding;
* doorstroom naar een betaalde baan (stage/werkervaringsplaats1, reguliere arbeid, gesubsidieerde arbeid).

Tabel 5.3: Gerealiseerde uitstroom naar categorie uitstroom, waarbij doorstroom is onderverdeeld in 2 categorieën*.

in % van in % van uitstromers deelnemers Categorie uitstromer:

- doorstromer 54% 33% waarvan naar:

- opleiding/projecten/vrijwilligers-werk/stage 27% 17%
- betaalde baan (gesubsidieerd dan wel regulier) 27% 16%

- continueerder 4% 2%
- afronder 4% 2%
- uitvaller 35% 22%
- onbekend 3% 2% totaal 100% 61% totaal aantal deelnemers sinds de start 10.449 aantal uitgestroomde deelnemers 6.417
* Gebaseerd op de opgave van 35 experimenten. Omdat van 8 experimenten gedetail- leerde gegevens ontbreken, wijken de percentages en aantallen in tabel 5.3 enigszins af van die in tabel 5.2.

1 Bij de eindevaluatie behoorde de categorie stage/werkervaringsplaats niet tot doorstroom naar betaalde arbeid. De twee gemeenten die geen uitsplitsing konden maken naar de diverse doorstroommogelijkheden en enkele categorieën hebben samengevoegd, hebben een totaal aantal doorgegeven voor de categorie stage- werkervaringsplaats, reguliere arbeid en gesubsidieerde arbeid.

In totaal is 27% van het aantal deelnemers uitgestroomd naar een ander traject (dit is vrijwel altijd vrijwilligerswerk of een ander arbeidstoeleidingstraject) en eveneens
27% van het aantal deelnemers dat het experiment heeft verlaten, is uitgestroomd naar een betaalde baan. Enkele gemeenten hebben bij de uitstroomgegevens geen onderscheid gemaakt naar reguliere en gesubsidieerde arbeid, zodat een verdere uitsplitsing van de categorie betaalde baan niet mogelijk is. Van het totaal aantal deelnemers sinds de start, is ten tijde van het slotonderzoek in oktober 2001 17% uitgestroomd naar een ander traject en 16% is uitgestroomd naar een betaalde baan (zie laatste kolom van tabel 5.3).

Van het totaal aantal deelnemers dat een experiment heeft verlaten (de uitstromers) behoort 35% tot de uitvallers, mensen dus, die hun deelname voortijdig afbreken, en 4% rondt de deelname aan het experiment 'volgens' plan af zonder dat er sprake is van een vervolgtraject. Daarnaast blijft 4% de activiteiten waarop de afwijking van toepassing was, voortzetten zonder dat zij nog in aanmerking komen voor toepassing van het experimenteerartikel. Vrijwel steeds gaat het om vrijwilligers- werk.

Zoals verwacht mag worden is de uitstroom zowel in aantallen als in percentage van het aantal deelnemers in 2001 groter dan in 1999. In vergelijking met de eindevalua- tie lijken de experimenten vaker te maken hebben gekregen met het fenomeen van uitval: in 1999 werd 29% van de uitstroom veroorzaakt door uitval, in 2001 35%.

Conclusie
Vanaf de start tot oktober 2001 is volgens de opgave van 43 experimenten 54% van de deelnemers uitgestroomd, waaronder 31% die na uitstroom uit het experiment nog betaald of onbetaald actief is (de zogenaamde doorstromers en continueerders).
35 experimenten hebben een gedetailleerdere opgave gedaan van de bestemmingen van de uitstromers. Uit deze gegevens blijkt dat van de uitstromers uit deze experi- menten 54% is doorgestroomd naar een ander traject of betaalde arbeid. Ruim eenderde (35%) heeft het experiment voortijdig verlaten zonder aan een vervolgtra- ject deel te nemen (uitvallers). Worden de uitstroomgegevens gerelateerd aan het totale aantal personen dat sinds de start aan deze 35 experimenten heeft deelgeno- men, dan concluderen wij 17% van alle deelnemers is uitgestroomd naar een vervolgtraject, vrijwilligerswerk, opleiding; naar een betaalde baan is 16% uitge- stroomd en 35% is uitgevallen.

94

5.3 Reden van uitval

5.3.1 Reden van uitval volgens opgave in organisatie-enquête

In totaal zijn er in het slotonderzoek 35 experimenten waarbij deelnemers voortijdig het experiment hebben verlaten. Aan de functionarissen is gevraagd naar de redenen van uitval. Zij konden meerdere antwoorden geven, maar hebben niet gespecificeerd in hoeveel gevallen een bepaalde reden van toepassing is geweest. Als het gaat om aanduidingen als 'belangrijk', 'veel' dan zijn dat inschattingen van de desbetreffende functionarissen.

Als een belangrijke reden van uitval wordt genoemd dat de persoonlijke problema- tiek van de cliënten te groot blijkt om met succes te participeren. Functionarissen van vrijwel alle experimenten waar uitval heeft plaatsgevonden, geven deze reden op.
Van de experimenten met uitvallers geeft 26% van de gemeentelijke functionarissen aan dat deelnemers voortijdig het experiment verlaten, omdat het experiment niet aan de verwachtingen van de cliënt voldoet. Verder is volgens 29% van de functio- narissen die met uitval te maken hebben gehad, een verklaring dat deelnemers niet altijd kunnen voldoen aan de vereisten van het experiment. Andere redenen waarom deelnemers het experiment voortijdig verlaten zijn: verhuizing van cliënt, beëindi- ging van de uitkering, gezondheidsproblemen, gebrek aan motivatie, het werk niet kunnen en willen combineren met zorg voor kinderen. Voor de beantwoording van de vraag wat er gebeurt als deelnemers voortijdig het experiment verlaten, verwijzen we terug naar hoofdstuk 2.

5.3.2 Projectleiders over redenen voortijdige uitval

De vraag naar de redenen van voortijdige uitval uit het experiment is ook aan bod gekomen tijdens de telefonische interviews met een aantal projectleiders. De pro- jectleider is in de praktijk verantwoordelijk voor de uitvoering van het experiment en kan een meer gedetailleerd beeld geven van de redenen van voortijdige uitval uit het experiment. Ook hier is geen gespecificeerde informatie over aantallen bekend. De uitvalredenen die het meest door de projectleiders worden genoemd zijn: per- soonlijke, lichamelijke, psychische problemen of problemen in de huishoudenssitua- tie. Ook (terugval in) verslavingsproblemen (drugs, alcohol, gokken) of een combi-

natie van verschillende problemen worden door de projectleiders genoemd als redenen van voortijdige uitval.
Onvoldoende motivatie speelt volgens een deel van de projectleiders eveneens een rol bij het voortijdig verlaten van het experiment. Gebrek aan motivatie kan in tweeërlei opzicht leiden tot uitval. In de eerste plaats kan een cliënt onvoldoende gemotiveerd zijn om aan de activiteiten zelf deel te nemen en laat hij daarbij verstek gaan. In de tweede plaats kan deelname of de kans op succes worden belemmerd door problemen bij de cliënt. Als de cliënt bereid is om actief aan een oplossing van die problemen mee te werken, kan -zeker op termijn- de kans op succesvolle deelname worden vergroot. Ontbreekt die bereidheid, dan mag verwacht worden dat ook de deelname aan het experiment zal mislukken. Deelnemers kunnen onvoldoen- de gemotiveerd zijn om de activiteiten te verrichten, maar daarnaast kunnen deel- nemers geen motivatie hebben om de problematiek (bijvoorbeeld verslavingproble- men) weg te nemen die deelname aan het experiment belemmert. Sommige project- leiders geven te kennen dat zij geen problemen in motivatie ervaren. Dit hangt samen met het feit dat bij deze projecten de deelnemers vooraf al op hun motivatie worden getoetst. Zijn potentiële kandidaten onvoldoende gemotiveerd, dan mogen zij niet starten aan het experiment.
Andere redenen van voortijdige uitval die in de telefonische interviews met de projectleiders zijn genoemd:

* het niet kunnen voldoen aan de eisen van het project of het project voldoet niet aan de verwachtingen;

* verhuizing;

* overlijden;

* vanwege het grote aantal deelnemers kan men niet die begeleiding bieden aan de deelnemers die gewenst en optimaal zou zijn.

De redenen van uitval die door de projectleiders worden genoemd, stemmen over- een met die van de gemeentelijke functionarissen.

Conclusie
Redenen van uitval zijn vooral gelegen in de persoonlijke situatie van de deelnemer. Persoonlijke, lichamelijke, psychische problemen of problemen in de thuissituatie worden door functionarissen en projectleiders genoemd. Ook gebrek aan motivatie en onvoldoende aansluiting van de aangeboden activiteiten bij de mogelijkheden en wensen van de doelgroep worden als oorzaken van uitval gezien.

5.4 Samenvatting

Het succes van de experimenten kan onder meer worden afgeleid uit de mate van uitstroom uit de experimenten in combinatie met de bestemming van de uitstroom. Uit de opgave van 43 experimenten blijkt dat ruim de helft (54%) van de personen die vanaf de start op enig moment aan de experimenten hebben deelgenomen, het experiment inmiddels heeft verlaten (uitstroom, stand oktober 2001). De volgende vier vormen van uitstroom zijn daarbij onderscheiden:
* doorstroom: cliënt stroomt door naar een ander project, betaalde arbeid, scholing e.d. (29%);

* continuering: cliënt blijft doorgaan met de activiteiten die tijdens deelname aan het experiment werden verricht, maar er is geen sprake meer van toepas- sing van artikel 144 Abw (2%);

* afronding: cliënt stopt omdat het project is beëindigd, zonder dat er sprake is van een vervolg (2%);

* uitval: cliënt verlaat voortijdig het experiment (19%). Van 2% is onbekend wat er na uitstroom is gebeurd. Van 35 experimenten is meer gedetailleerde informatie over de bestemmingen van de uitstromers. Uit de gegevens van deze 35 experimenten blijkt dat ruim de helft (58%) van deze uitstroom kan gekwalificeerd worden als succesvolle uitstroom: de ex-deelnemers hebben betaald werk gevonden (27% van de uitstromers), nemen deel aan een vervolgtraject of zijn actief als vrijwilliger of verrichten andersoortige onbetaalde activiteiten (27% van de uitstromers) en 4% zet de activiteiten voort buiten de experimenten om (de continueerders). De overige uitstroom bestaat uit afronders (3%) en uitvallers (35%). Persoonlijke problematiek is de belangrijkste oorzaak waarom deelnemers voortijdig afhaken. Van 3% is de uitstroombestemming onbekend.
Van het totaal aantal deelnemers van deze 35 experimenten sinds de start is in oktober 2001 17% uitgestroomd naar een ander traject (vrijwilligerswerk, ander project, opleiding en dergelijke), 16% is uitgestroomd naar een betaalde baan en 2% continueert de activiteiten. Ruim één vijfde (22%) van de deelnemers uit deze experimenten behoort tot de uitvallers en 2% tot de afronders.

6 Duurzaamheid van effecten

6.1 Inleiding

In dit hoofdstuk gaan wij in op de vraag in hoeverre effecten van deelname stand houden als deelnemers hun deelname aan het experiment hebben beëindigd. Wij kunnen daarbij verschillende soorten effecten onderscheiden: a. effecten in termen van het behouden of verwerven van betaalde arbeid; b. effecten in termen van het behouden of verwerven van onbetaalde activiteiten; c. effecten op andere aspecten van sociale uitsluiting (contacten, lichamelijk en psychisch welbevinden, et cetera).
Bij de onder a en b genoemde effecten gaat het om vragen als:
* Kunnen ex-deelnemers betaalde arbeid respectievelijk onbetaalde activiteiten die zij gedurende of na afloop van deelname aan het experiment hebben verworven, ook langere tijd behouden?

* In hoeverre slagen ex-deelnemers die na afronding van hun deelname geen betaald werk of onbetaalde activiteiten verrichten er na verloop van tijd in om wel betaald werk te verwerven of pakken zij onbetaalde activiteiten op? Bij de onder c genoemde effecten gaat het om de vraag of de verbeteringen die ex- deelnemers hebben ervaren tijdens hun deelname aan de experimenten in stand blijven of dat er weer een verslechtering optreedt, bijvoorbeeld doordat nieuwe contacten weer verloren gaan, lichamelijke of psychiche problemen zich weer manifesteren, et cetera. Ook is interessant om na te gaan of positieve ontwikke- lingen die door de deelname aan de experimenten in gang zijn gezet, verder gaan na beëindiging van deelname.

De gegevens voor de analyse van de duurzaamheid van effecten zijn ontleend aan de enquête onder personen die -voorzover bekend- vrijwel alle een jaar of langer

uitgestroomd zijn uit de experimenten. Dit betekent dat er over het geheel genomen voldoende tijd is geweest tussen het moment van uitstroom en het slotonderzoek om veranderingen te kunnen signaleren als deze zich hebben voorgedaan.

Tabel 6.1: Ex-deelnemers naar lengte van periode na uitstroom uit de experimen- ten.

aantal maanden uitgestroomd aantal %
6 tot 12 maanden 5 1
12-24 maanden 108 29
24-36 maanden 69 19
36 maanden of langer 73 20 onbekend 118 32 totaal 373 100

De ex-deelnemers zijn in categorieën ingedeeld op basis van de activiteiten die zij zelf hebben aangegeven:
a. ex-deelnemers met uitsluitend betaalde arbeid; b. ex-deelnemers die betaalde arbeid combineren met onbetaalde activiteiten anders dan de zorg voor eigen huishouden, kinderen en/of partner; c. ex-deelnemers zonder betaalde arbeid, maar wel met onbetaalde activiteiten anders dan de zorg voor eigen huishouden, kinderen en/of partner; d. ex-deelnemers die noch betaalde arbeid noch onbetaalde activiteiten verrich- ten.
Bij de indeling van de ex-deelnemers voor de situatie bij beëindiging van deelname aan de experimenten is als uitgangspunt gehanteerd dat mensen die binnen maximaal drie maanden na beëindiging van de deelname betaald werk hadden verworven, gerekend worden tot ex-deelnemers met betaalde arbeid. Ook mensen die tijdens deelname aan het experiment betaald werk hadden of hebben gekregen, worden gerekend tot ex-deelnemers met betaalde arbeid. Afhankelijk van het feit of zij naast betaalde arbeid onbetaalde activiteiten verrichten, zijn deze ondergebracht in de categorie a of b. Degenen die na een periode van meer dan drie maanden na beëin- diging van deelname betaald werk hebben aanvaard, worden niet gerekend tot de ex- deelnemers met betaalde arbeid (categorie a of b). Als zij ten tijde van beëindiging van deelname onbetaalde activiteiten verrichtten, zijn zij gerekend tot categorie c; verrichtten zij geen onbetaalde activiteiten, dan zijn zij gerekend tot categorie d. De informatie over (het verkrijgen van) een baan door deze ex-deel-nemers is niet verloren gegaan. Bij de controle van de vragenlijsten bleken vrijwel alle personen

100

die door de maximumgrens van drie maanden na beëindiging van deelname, niet tot de ex-deelnemers met betaalde arbeid gerekend werden, deze baan nog steeds te hebben. Zij tellen dus mee bij degenen die ten tijde van het slotonderzoek betaald werk hebben. Op grond van de activiteiten die de ex-deelnemers ten tijde van het slotonderzoek verrichten, is voor de situatie van dat moment namelijk eenzelfde indeling gemaakt. Bij 44 ex-deelnemers kon niet worden vastgesteld of zij bij uitstroom en/of op het moment van het slotonderzoek betaald werk hadden. Uiteindelijk heeft dit geleid tot de indeling van de ex-deelnemers naar de situatie bij uitstroom en ten tijde van het slotonderzoek die in tabel 6.2 is weergegeven. Op beide tijdstippen heeft ongeveer een kwart van de ex-deelnemers uitsluitend betaald werk, bijna één vijfde zowel betaalde als onbetaalde activiteiten en ruim één derde uitsluitend onbetaalde activiteiten en eveneens bijna één vijfde heeft noch betaalde noch onbetaalde activiteiten.
In vergelijking met de nameting in 2000 zijn er geen verschillen op het punt van activiteiten bij beëindiging van deelname1.

Tabel 6.2: Indeling van ex-deelnemers naar activiteiten ten tijde van de uitstroom uit de experimenten en ten tijde van het slotonderzoek

bij uitstroom bij slotonderzoek soort activiteiten aantal % aantal % alleen betaald werk 76 23 98 27 werk plus onbetaalde activi- 63 19 63 18 teiten
alleen onbetaalde activitei- 127 38 131 36 ten
geen activiteiten 65 20 67 19 totaal 331 100 359 100 onbekend 42 14

In de volgende paragrafen gaan wij in op eventuele veranderingen in effecten. Net als bij de deelnemers maken wij onderscheid tussen effecten waar het de toeleiding naar de arbeidsmarkt betreft en effecten op het terrein van sociale uitsluiting.

1 Zie Serail en Van de Pas, 2001, p. 12.

101

6.2 Duurzaamheid van effecten op de arbeidsmarktpositie

Op het moment van uitstroom uit de experimenten hadden 139 van de ondervraagde ex-deelnemers betaald werk. Verreweg de meeste (101 personen of 73%) hadden een gesubsidieerde arbeidsplaats of werkervaringsplaats.

Tabel 6.3: Soort baan na afloop van deelname en ten tijde van het slotonderzoek.

bij einde deelname bij slotonderzoek soort werk aantal % aantal % ID-baan 58 42 66 41 WIW-plaats 33 24 45 28 gewone baan 31 22 30 19 Wsw 10 7 11 7 anders 3 2 2 1 onbekend 4 3 7 4 totaal 139 100 161 100 geen betaald werk 234 212

In samenhang hiermee ging het vooral om banen met een aanstellingsomvang van 32 uur of meer (63%); 22% heeft een baan van meer dan 20 uur maar minder dan 32 uur2.
Net als ten tijde van de nameting worden de banen met een beperkte aanstellings- omvang vooral door vrouwen bezet. Het gaat dan met name om alleenwonende vrouwen of vrouwelijke hoofden van eenoudergezinnen.

Als wij vervolgens kijken naar de arbeidsmarktpositie ten tijde van het slotonder- zoek, dan blijkt in de eerste plaats dat het aantal ex-deelnemers dat een baan heeft, is toegenomen tot 161. Deze toename manifesteert zich met name in de groei van het aantal ex-deelnemers met een WIW-plaats en in iets mindere mate van die met een ID-baan.
Tweederde van de banen heeft een aanstellingsomvang van 32 uur of meer. Op- nieuw zijn de 'kleine banen' vooral banen van vrouwen.

2 In het slotonderzoek had 34% een baan van 32 uur. In de nameting werden aanstel- lingen van 32 uur bij de deeltijdbanen gerekend (banen van maximaal 32 uur). Daardoor zijn de percentages uit beide onderzoeken niet te vergelijken.

102

Vanuit het oogpunt van duurzaamheid is de vraag van belang in hoeverre de ex- deelnemers die op enig moment werk hebben verworven, erin slagen niet terug te vallen in een situatie van werkloosheid. De toename van het aantal ex-deelnemers ten tijde van het slotonderzoek met een baan ten opzichte van het aantal dat bij beëindiging van een deelname een baan had, suggereert dat ex-deelnemers er in elk geval ook na beëindiging van deelname in slagen betaald werk te krijgen. Er kan echter een zeer grote dynamiek achter het aantal werkenden schuil gaan: sommige mensen verliezen hun baan, terwijl andere een baan krijgen. Om zicht op deze dynamiek te krijgen hebben wij op individueel niveau gekeken of een ex-deelnemer op het moment van uitstroom uit het experiment werkzaam was en of diezelfde werknemer ten tijde van het slotonderzoek werkzaam is. Dat levert vier situaties op die in tabel 6.4 met de bijbehorende aantallen staan weergegeven. Geconstateerd kan worden dat van 86% van de ex-deelnemers de situatie van werken of niet-werken in de periode na het beëindigen van deelname niet is gewij- zigd. De toename van het aantal werkenden ten tijde van het slotonderzoek is het saldo van enerzijds 31 personen die in de periode tussen het einde van de deelname en het slotonderzoek werk hebben gevonden en anderzijds 17 personen die in die periode het werk dat zij bij het einde van de deelname hadden, weer verloren hebben.

Tabel 6.4: Eventuele overgangen van werken naar niet werken in de periode na uitstroom uit de experimenten.

bij einde deelname bij slotonderzoek aantal % werk werk 121 37 geen werk werk 31 9 geen werk geen werk 160 49 werk geen werk 17 5 totaal* 329 100
* Van 44 ex-deelnemers kon de situatie op tenminste een van beide tijdstippen niet worden vastgesteld.

Als wij nog verder inzoomen op de ex-deelnemers die op beide tijdstippen werk hebben, dan blijkt dat een aantal van hen toch van baan veranderd is. Van de 121

103

ex-deelnemers met werk op beide tijdstippen hebben er 22 een andere baan, 92 nog dezelfde baan3.
Een laatste interessant gegeven als het gaat om de duurzaamheid van de banen is verkregen door aan degenen die ten tijde van het slotonderzoek werken, te vragen hoe lang zij deze baan al hebben. Van de 150 ex-deelnemers met een baan hebben er 115 deze baan al 6 maanden of langer, waarvan 74 al 12 maanden of langer. Een deel van de verklaring voor de relatief duurzame situatie ligt waarschijnlijk in het feit dat het vaak om gesubsidieerde arbeidsplaatsen gaat. Dit maakt het eenvou- diger om die arbeidsplaats ook te behouden. Van de 41 ex-deelnemers die een reguliere (niet-gesubsidieerde) arbeidsplaats hebben en van wie ook bekend is hoe lang zij deze reeds hebben, blijkt echter ook 72% deze baan al 6 maanden of langer te hebben, waaronder 37% al 12 maanden of langer. Dit is wel minder dan bij de gesubsidieerde arbeidsplaatsen (81% respectievelijk 51%), maar toch een aanzien- lijk percentage.

6.3 Duurzaamheid van onbetaalde activiteiten

De experimenten beogen niet alleen activering in de richting van de arbeidsmarkt. In het besef dat de stap naar betaalde arbeid, ook als het gaat om gesubsidieerde arbeid, voor een deel van de bijstandspopulatie niet haalbaar is, wordt in het kader van sociale activering ook ernaar gestreefd om de deelname aan niet-betaalde activiteiten te stimuleren. In paragraaf 5.2 hebben wij laten zien dat volgens de enquête onder de gemeentelijke organisaties de uitstroom naar onbetaalde activitei- ten even groot is als naar betaald werk.

Van de ondervraagde ex-deelnemers heeft ruim de helft (55%) direct na het moment van beëindiging van de deelname aan het experiment een of meer onbetaalde activi- teiten. Vrijwilligerswerk is hiervan de meest genoemde activiteit.

3 Van 7 ex-deelnemers waren onvoldoende gegevens beschikbaar om vast te kunnen stellen of zij van baan waren veranderd.

104

Tabel 6.5: Soort onbetaalde activiteiten na afloop van deelname*.

soort activiteit aantal % vrijwilligerswerk 112 30 cursus of training 45 12 mantelzorg 43 12 scholing of opleiding 25 7 andere onbetaalde activiteit 18 5 ander sociale activeringsproject 12 3 stage 10 3 ander arbeidstoeleidingsproject 8 2 totaal ex-deelnemers 373 100
* De ex-deelnemers konden meer dan een activiteit noemen; de percentages zijn berekend op basis van het totaal aantal ondervraagde ex-deelnemers (373).

Van de ex-deelnemers heeft 30% na beëindiging van deelname aan het experiment vrijwilligerswerk, 12% deed mantelzorg, 12% volgde een cursus of training, 7% volgde een opleiding of scholing en 3% liep stage. In vergelijking met de nameting uit 2000 is de mantelzorg als onbetaalde activiteit bij uitstroom uit de experimenten wat belangrijker geworden (toen 6%).
Vrouwelijke ex-deelnemers doen vaker vrijwilligerswerk dan de mannelijke, terwijl bij de deelname aan cursussen juist het tegenovergestelde het geval is. Ex-deel- nemers van 50 jaar of ouder doen vaker vrijwilligerswerk dan de jongere, die juist wat vaker een cursus volgen. Opmerkelijk is verder dat er geen verschillen zijn tussen mannen en vrouwen op het punt van mantelzorg.

Net als in de nameting is ook in het slotonderzoek gekeken in hoeverre onbetaalde activiteiten bij uitstroom uit de experimenten werd gecombineerd met betaalde arbeid. De verdere gegevens voor het slotonderzoek staan in tabel 6.6.

105

Tabel 6.6: Soort onbetaalde activiteiten al dan niet in combinatie met betaalde arbeid na afloop van deelname*.

uitsluitend betaalde uitsluitend geen betaalde arbeid plus andere activiteiten arbeid andere activiteiten soort activiteit activiteiten betaald werk 100% 100% - - ander arbeidstoeleidingsproject - 5% 4% - scholing of opleiding - 13% 12% - cursus of training - 35% 16% - stage - 6% 5% - ander sociale activeringsproject - 10% 4% - vrijwilligerswerk - 37% 61% - mantelzorg - 21% 21% - andere onbetaalde activiteit - 6% 11% - totaal aantal** 76 63 127 65
* De ex-deelnemers konden meer dan een activiteit noemen, waardoor de percentages optellen tot meer dan 100%.

** Het totaal aantal telt op tot 331 omdat niet van alle respondenten de combinatie- variabele kon worden bepaald. De percentages zijn berekend op de kolomtotalen.

Werkenden blijken op het moment van uitstroom de betaalde baan nog vaak te combineren met vrijwilligerswerk of een cursus of training. Opmerkelijk is verder het hoge percentage werkenden dat de baan combineerde met mantelzorgtaken (21%); dat is even hoog als onder de niet-werkenden. In vergelijking met de situatie bij de nameting komt in het slotonderzoek betaald werk met deelname aan een ander toeleidingsproject minder vaak voor (toen 14%). Het aantal ex-deelnemers dat betaald werk combineert met een cursus of training of met mantelzorg is echter hoger dan bij de nameting (toen 16%).

Over de onbetaalde activiteiten ten tijde van het slotonderzoek zijn dezelfde gege- vens aan de ex-deelnemers gevraagd. In totaal 197 van de 373 ex-deelnemers (53%) hebben ten tijde van het slotonderzoek onbetaalde activiteiten. Wederom wordt vrijwilligerswerk het meest genoemd als onbetaalde activiteit: een kwart van de deelnemers is hierin actief.

106

Tabel 6.7: Soort onbetaalde activiteiten ten tijde van het slotonderzoek*.

soort activiteit aantal % ander arbeidstoeleidingsproject 12 3 scholing of opleiding 27 7 cursus of training 38 10 stage 8 2 ander sociale activeringsproject 11 3 vrijwilligerswerk 100 27 mantelzorg 46 12 andere onbetaalde activiteit 15 4 totaal 373 100
* De ex-deelnemers konden meer dan een activiteit noemen; de percentages zijn berekend op het totaal aantal ondervraagde ex-deelnemers (373).

Ook als het gaat om het aantal ex-deelnemers dat een cursus volgt of mantelzorg geeft, is er weinig veranderd ten opzichte van situatie ten tijde van uitstroom uit de experimenten.

Wij zoomen in tabel 6.8 in op de combinatie van betaald werk en onbetaalde activi- teiten ten tijde van het slotonderzoek.

107

Tabel 6.8: Soort onbetaalde activiteiten al dan niet in combinatie met betaalde arbeid ten tijde van het slotonderzoek*.

uitsluitend betaalde uitsluitend geen betaalde arbeid plus andere activiteiten arbeid andere activiteiten soort activiteit activiteiten betaald werk 100% 100% - - ander arbeidstoeleidingsproject - 10% 5% - scholing of opleiding - 24% 9% - cursus of training - 29% 14% - stage - 8% 2% - ander sociale activeringsproject - 8% 4% - vrijwilligerswerk - 25% 63% - mantelzorg - 24% 24% - andere onbetaalde activiteit - 2% 11% - totaal aantal** 98 63 131 67
* De ex-deelnemers konden meer dan een activiteit noemen, waardoor de percentages optellen tot meer dan 100%.

** Het totaal aantal telt op tot 359 omdat niet van alle respondenten de combinatie- variabele kon worden bepaald. De percentages zijn berekend op de kolomtotalen.

In vergelijking met de situatie rond de uitstroom uit de experimenten is er ten tijde van het slotonderzoek vaker sprake van een combinatie van werken en het volgen van scholing of een opleiding: het percentage ex-deelnemers dat deze activiteiten combineert is gestegen van 13% bij uitstroom naar 24% ten tijde van het slotonder- zoek. Het aandeel ex-deelnemers dat werk combineert met vrijwilligerswerk, is daarentegen afgenomen van 37% naar 25%.

Tenslotte is net als voor de werksituatie, op individueel niveau nagegaan in hoeverre ex-deelnemers in de periode tussen uitstroom uit de experimenten en het moment van het slotonderzoek gestopt zijn met onbetaalde activiteiten of deze juist hebben opgepakt.

108

Tabel 6.9: Eventuele veranderingen in onbetaald actief zijn in de periode na uitstroom uit de experimenten.

bij einde deelname bij slotonderzoek aantal % onbetaald actief onbetaald actief 155 42 niet onbetaald actief onbetaald actief 42 11 niet onbetaald actief niet onbetaald actief 127 34 onbetaald actief niet onbetaald actief 49 13 totaal 373 100

Bij 76% van de ex-deelnemers is de situatie voor wat betreft het onbetaald actief zijn tussen het moment van uitstroom en het moment van het slotonderzoek niet veranderd. Het aantal ex-deelnemers dat gestopt is met onbetaalde activiteiten is iets groter dan het aantal dat een dergelijke activiteit heeft opgepakt.

6.4 Duurzaamheid van effecten op sociale uitsluiting

In paragraaf 4.2 is nagegaan welke effecten deelname heeft op terugdringing van sociale uitsluiting bij personen die ten tijde van het slotonderzoek deelnamen aan het experiment. Dit wil zeggen dat het proces van terugdringing en bevordering nog steeds gaande is. In deze paragraaf wordt het effect van deelname bekeken voor degenen die hun deelname hebben beëindigd (ex-deelnemers). Daarbij is de vraag aan de orde in hoeverre de situatie op dit terrein in de periode na beëindiging van de deelname stabiel is gebleven dan wel zich in positieve of negatieve zin heeft ontwikkeld.

109

Tabel 6.10: Veranderingen in aspecten van sociale uitsluiting na uitstroom uit de experimenten (in percentages).

aard van de verandering positief ongewijzigd negatief totaal aspecten van sociale uitsluiting % % % aantal sociale contacten 42 43 15 316 eenzaamheidsgevoelens 29 57 14 310 waardering door anderen 45 46 9 314 betrokkenheid bij de maatschappij 45 43 13 312 vertrouwen in overheidsinstanties 20 58 22 310 structurering van het leven 46 45 9 311 algemeen welbevinden 46 41 13 315 gezondheidsbeleving 18 59 22 315 zelfvertrouwen 47 46 7 318 inzicht in eigen kunnen 50 42 7 316 inzicht in eigen wensen 48 44 8 318 vertrouwen in de toekomst 38 48 14 317 tijdsbesteding 51 41 8 331

Op verreweg de meeste aspecten van sociale uitsluiting hebben zich ook na beëindi- ging van deelname positieve veranderingen voltrokken of is de situatie min of meer onveranderd. Alleen als het gaat om het vertrouwen in overheidsinstanties en de gezondheidsbeleving is het aantal personen dat een positieve ontwikkeling heeft ervaren na uitstroom iets kleiner dan het aantal personen dat juist met een negatieve ontwikkeling wordt geconfronteerd. Op de andere aspecten varieert het percentage ex-deelnemers dat aangeeft dat zij een verslechtering hebben ervaren van 8% tot
15%.

Het hebben van betaald werk blijkt van groot belang voor hoe ex-deelnemers oordelen over de ontwikkeling van de genoemde levensaspecten. Ex-deelnemers die ten tijde van het slotonderzoek betaald werk hebben, oordelen aanzienlijk positiever dan degenen die geen werk hebben over de ontwikkeling na uitstroom met uitzonde- ring van het vertrouwen in overheidsinstanties (zie tabel 6.11).

110

Tabel 6.11: Positieve veranderingen in aspecten van sociale uitsluiting na uitstroom uit de experimenten (in percentages) uitgesplitst naar ex-deelnemers die ten tijde van het slotonderzoek wel en die geen betaald werk hadden.

betaald werk geen betaald ten tijde werk ten tijde van slot- van slot- onderzoek onderzoek positieve ontwikkeling aspecten van sociale uitsluiting % % meer sociale contacten 54 31 minder eenzaamheidsgevoelens 34 23 meer waardering door anderen 60 30 meer betrokkenheid bij de maatschappij 59 31 meer vertrouwen in overheidsinstanties 22 17 meer structuur in het leven 60 33 algemeen welbevinden: voelt zich nu prettiger 53 39 gezondheidsbeleving: minder lichamelijke klachten 24 12 meer zelfvertrouwen 57 39 meer inzicht in eigen kunnen 59 42 meer inzicht in eigen wensen 60 36 meer vertrouwen in de toekomst 54 23 betere tijdsbesteding 66 38 N min 143 159 N max 150 174

In tegenstelling tot het al dan niet hebben van betaald werk hebben, leidt het ver- richten van onbetaalde activiteiten niet tot een sterkere positieve ontwikkeling op de onderscheiden aspecten van sociale uitsluiting dan het ontbreken van onbetaalde activiteiten. Voor alle in tabel 6.11 genoemde aspecten geldt dat het percentage ex- deelnemers dat onbetaald actief is en een verdere positieve ontwikkeling ervaart, niet verschilt van het percentage ex-deelnemers dat niet onbetaald actief is en een verdere positieve ontwikkeling ervaart. Bovendien geldt dat deze percentages lager zijn dan van degenen met betaald werk.

Rekening houdend met andere (achtergrond)kenmerken van de ex-deelnemers, dan blijkt dat:

* vrouwen vaker dan mannen rapporteren dat zij ten tijde van het slotonderzoek meer lichamelijke klachten hebben dan op het moment van uitstroom, maar ook dat zij in de loop der tijd beter inzicht hebben gekregen in hun eigen capaciteiten;

111

* bij ex-deelnemers jonger dan 40 jaar in de periode na uitstroom vaker het vertrouwen in de toekomst is toegenomen dan bij de oudere ex-deelnemers;
* ex-deelnemers met een opleiding op mavo-, havo- of mbo-niveau vaker dan lager en hoger opgeleiden aangeven dat zij in die periode meer structuur in hun leven hebben gekregen, dat het inzicht in de eigen capaciteiten is toe- genomen en dat zij meer vertrouwen hebben in de toekomst dan op het moment van uitstroom;

* alleenwonenden vaker aangeven dat zij zich (weer) minder betrokken voelen bij de maatschappij dan toen zij uitstroomden dan degenen die met anderen samenwonen;

* allochtone ex-deelnemers vaker aangeven dat zij ten tijde van het slotonder- zoek minder goed inzicht hebben in wat zij kunnen en ook minder vaak aangeven dat dat inzicht is verbeterd na uitstroom dan autochtone ex-deel- nemers. Wel zeggen allochtone ex-deelnemers vaker dat zij meer vertrouwen hebben gekregen in overheidsinstanties.

Een bijzonder aspect van sociale uitsluiting is of iemand in staat is om door middel van betaalde arbeid in het bestaan te voorzien. Niet alleen de ex-deelnemers die ten tijde van het slotonderzoek geen betaald werk hebben, kunnen op een uitkering aangewezen zijn. Ook als het werk te weinig opbrengt, kan een (aanvullende) uitkering nodig zijn.
Het blijkt dat 75% van de werkenden ten tijde van het slotonderzoek voldoende verdient met betaald werk om geheel uit de uitkering uit te stromen. Van de ex- deelnemers met werk ontvangt 20% ten tijde van het slotonderzoek nog een (aanvul- lende) bijstandsuitkering en 5% heeft een (aanvullende) WAO-uitkering. Het feit dat een deel ondanks het werk nog een gedeeltelijke bijstandsuitkering ontvangt, hangt samen met de omvang van de baan: het betreft voor driekwart werk voor 20 uur of minder per week. Hoewel de meeste ex-deelnemers met een aanvullende uitkering een reguliere arbeidsplaats hebben, blijkt een gesubsidieerde arbeidsplaats ook niet altijd voldoende om geheel onafhankelijk van een uitkering te worden.

Het spreekt vanzelf dat bij de niet-werkende ex-deelnemers de situatie geheel anders is: van hen is 92% aangewezen op een uitkering, waaronder 80% op een bijstands- uitkering.

Conclusie
Na uitstroom uit de experimenten treedt een bij een groot deel van de ex-deelnemers een stabiele situatie van werken of niet werken op. Van 86% van de ex-deelnemers

112

is de situatie van werken of niet-werken in de periode na beëindiging van deelname aan het experiment niet veranderd. Ruim eenderde (37%) van de ex-deelnemers heeft zowel bij het einde van deelname aan het experiment als ten tijde van het slotonderzoek werk. Nog anders gezegd: 88% van de ex-deelnemers die bij beëindi- ging van deelname aan het experiment betaald werk hadden, werkt ook ten tijde van het slotonderzoek.
Het aantal ex-deelnemers dat een baan verliest is bovendien kleiner dan het aantal dat na uitstroom uit het experiment een betaalde baan vindt. Voor de uitstromers uit de experimenten is gesubsidieerde arbeid een zeer belangrijke uitstroombestemming: tweederde (67%) van de uitstromers uit de experimenten stroomt uit naar een gesub- sidieerde baan.
Bijna de helft (49%) van de ex-deelnemers heeft noch bij het einde van deelname aan het experiment werk, noch ten tijde van het slotonderzoek.

Ook als het gaat om onbetaalde activiteiten blijkt er een redelijk stabiele situatie te zijn. Vrijwilligerswerk (bij beëindiging 30% en ten tijde van het slotonderzoek
27%), is het meest populair, op afstand gevolgd door mantelzorg (op beide momen- ten 12%), cursussen of trainingen (bij beëindiging 12% en ten tijde van het slot- onderzoek 10%) en scholingsactiviteiten (op beide momenten 7%). Bij driekwart van de ex-deelnemers is de situatie voor wat betreft het onbetaald actief zijn in de periode tussen het moment van stoppen met de activiteiten in het kader van het experiment en het moment van het slotonderzoek niet veranderd. Ruim de helft van de ex-deelnemers verricht direct na het moment van beëindiging van het experiment een of meer onbetaalde activiteiten. Van de ex-deelnemers verricht 42% zowel bij einde van deelname aan het experiment on-betaalde activiteiten als ten tijde van het slotonderzoek. Ruim eenderde van de ex-deelnemers (34%) is noch bij het einde van deelname aan het experiment noch ten tijde van het slotonderzoek onbetaald actief. Eén op de zes ex-deelnemers combineert betaald werk met een of meer onbetaalde activiteiten.

Ten aanzien van de duurzaamheid van effecten op sociale uitsluiting concluderen we dat na beëindiging van deelname aan de experimenten er slechts in beperkte mate sprake is van een (hernieuwde) toename van sociale uitsluiting. Ex-deelnemers met betaald werk rapporteren veel vaker een verdere vermindering van sociale uitslui- ting dan ex-deelnemers zonder betaald werk. Tussen ex-deelnemers die onbetaald actief zijn en ex-deelnemers die géén onbetaalde activiteiten verrichten, zijn er geen verschillen in de mate waarin sociale uitsluiting na beëindiging van deelname aan de experimenten verder wordt verminderd.

113

Voor 75% van de werkenden zijn de inkomsten uit arbeid voldoende om geheel onafhankelijk te worden van een uitkering; bij deeltijdbanen blijven zij vaak deels afhankelijk van een uitkering.

6.5 Samenvatting

Van 86% van de ex-deelnemers is de situatie van werken of niet-werken in de periode na beëindiging van deelname aan het experiment niet veranderd. Ruim eenderde (37%) heeft zowel bij het einde van deelname aan het experiment als ten tijde van het slotonderzoek werk. Het aantal ex-deelnemers dat een baan verliest is bovendien kleiner dan het aantal dat na uitstroom uit het experiment een betaalde baan vindt. Van de 150 ex-deelnemers met betaald werk kan worden vastgesteld, hoe lang deze hun huidige baan hebben. Bijna een kwart (23%) heeft de huidige baan minder dan een half jaar, 27% heeft deze baan een half jaar tot een jaar en de helft meer dan een jaar.

Voorzover ex-deelnemers uitstromen naar betaald werk, blijkt de stap naar de reguliere arbeidsmarkt vaak te groot. De overgrote meerderheid heeft een gesubsi- dieerde arbeidsplaats. De inkomsten uit dat werk blijken overigens wel vaak vol- doende om uit de uitkering te geraken: driekwart van de ex-deelnemers met een betaalde baan heeft geen uitkering meer.
De ex-deelnemers blijken over het geheel genomen goed in staat werk dat zij hebben gevonden, ook te behouden.

Aanvaarding van werk leidt lang niet altijd tot beëindiging van onbetaalde activitei- ten. Uit de enquête onder ex-deelnemers komt naar voren dat ongeveer één vijfde betaald werk combineert met onbetaalde activiteiten, met name vrijwilligerswerk, mantelzorg of opleidingsactiviteiten. Mede in combinatie met betaald werk blijft de helft van de ex-deelnemers onbetaald actief. Ook voor de onbetaalde activiteiten geldt doorgaans: eenmaal actief, blijvend actief. Niettemin verricht ongeveer één op de vijf ex-deelnemers noch betaalde arbeid noch onbetaalde activiteiten.

Een groot deel van de deelnemers heeft positieve effecten ervaren van deelname op hun persoonlijk welbevinden en andere psycho-sociale dimensies. Volgens de ondervraagde ex-deelnemers blijven deze effecten in stand na beëindiging van hun deelname en zet de positieve ontwikkeling zich vaak ook door als zij niet meer deelnemen. Die positieve ontwikkeling blijkt wel sterk samen te hangen met het

114

hebben van werk, want ex-deelnemers zonder betaald werk ervaren een dergelijke ontwikkeling na beëindiging van de deelname veel minder vaak.

Het geheel overziende concluderen wij dat de experimenten voor bijstandsontvan- gers die hieraan deelnemen en deze tot een 'goed' einde brengen zeer veel positieve veranderingen met zich meebrengen van een blijvend karakter.

115

116

7 Betekenis van de experimenten:
lessen uit het verleden en lijnen
naar de toekomst

7.1 Inleiding

In dit hoofdstuk staan we stil bij de vraag wat de betekenis van de experimenten is geweest en nog kan zijn voor de ontwikkeling van het beleid inzake sociale active- ring. Hierbij blikken wij zowel terug als vooruit. Voor de terugblik hebben wij aan de gemeenten gevraagd in hoeverre de experimenten van invloed zijn geweest op de beleidsvorming inzake sociale activering, of zij buiten de experimenten activiteiten hebben georganiseerd op het terrein van sociale activering en in hoeverre de experi- menten van invloed zijn geweest op deze andere activiteiten. Met het oog op de toekomst is onder andere gevraagd naar positieve en negatieve aspecten van de manier waarop de experimenten zijn ingericht en uitgevoerd, naar knel- en verbeter- punten en naar hun verwachtingen ten aanzien van sociale activering in de nabije toekomst, onder meer naar de te verwachten ontwikkeling van de doelgroep van sociale activering. Met andere woorden: wat kan geleerd worden uit de ervaringen met de experimenten tegen de achtergrond van de te verwachten ontwikkeling van de doelgroep van sociale activering? Verder is aan de gemeenten gevraagd wat in hun ogen de bijdrage van de landelijke overheid zou kunnen zijn aan het lokale sociale-activeringsbeleid.
Deze vragen zijn aan de orde gesteld in de vragenlijst die aan de gemeentelijke functionarissen is toegezonden en in de telefonische interviews met de lokale projectleiders. De antwoorden die in deze enquêtes zijn verzameld, zijn vervolgens besproken in een werkconferentie met:

117

* beleidsfunctionarissen van gemeenten met en zonder experiment;
* uitvoerders uit gemeenten met en zonder experiment;
* deskundigen op het gebied van sociale activering.
7.2 De betekenis van de experimenten volgens gemeentelijke functionarissen en projectleiders

7.2.1 Bijdrage experimenten aan ontwikkeling sociale active- ring op lokaal niveau

De experimenten ex artikel 144 Abw staan niet op zichzelf. Al voor de invoering van de nieuwe Abw bestonden op een aantal plaatsen activiteiten die vergelijkbaar zijn met de activiteiten die in de experimenten worden aangetroffen en waaraan bijstandsgerechtigden konden deelnemen, al werden deze activiteiten niet altijd onder het label van sociale activering uitgevoerd en waren zij ook niet altijd (speci- fiek) bedoeld voor bijstandsontvangenden.

Voor de gemeenten in het slotonderzoek geldt dat de sociale-activeringsactiviteiten die buiten de experimenten plaatsvinden, voor het overgrote deel na de start van de experimenten zijn opgezet. In 60% van de gevallen bestaan er naast een experiment ook andere sociale activeringsactiviteiten; hiervan is 70% na de start van de experi- menten begonnen.
Er wordt een grote diversiteit aan soorten activiteiten vermeld, zij het dat niet altijd even duidelijk is wat deze activiteiten werkelijk inhouden: projecten voor vrouwen, faalangst-trainingen, fase 4-projecten, buurtgerichte projecten, het opzetten van een vrijwilligerscentrale, groepsaanpakken, stimulering zelfstandig ondernemerschap, hard-drugsproject, project voor WIW-ers en verstandelijke gehandicapten activitei- ten op regionaal niveau, opzetten plan van aanpak/-structuur voor sociale activering tot het schrijven van een beleidsnotitie sociale activering.

Ook de experimenten waarop het slotonderzoek betrekking heeft, zijn over het geheel genomen activiteiten die speciaal in het kader van artikel 144 Abw zijn opgezet. In het evaluatie-onderzoek hebben wij kunnen constateren dat 66 van de experimenten die medio 1998 van start waren gegaan nieuw waren en dat er 5 aanpassingen of voortzettingen van al lopende activiteiten waren. Van de 100

118

lopende experimenten waarover in het voorjaar van 1999 informatie is verkregen, waren er 85 nieuw en 15 voortzettingen.

Het feit dat zo'n groot aantal experimenten bestaat uit voor de desbetreffende gemeente nieuwe activiteiten geeft al een indicatie van het belang van de experimen- ten voor de ontwikkeling van sociale activering op gemeentelijk niveau. Expliciet gevraagd naar de bijdrage van de experimenten aan het sociale-activeringsbeleid in de desbetreffende gemeenten geven de functionarissen in 56% van de gemeenten aan dat de experimenten in (zeer) sterke mate bijgedragen hebben aan de ontwikkeling van de gemeentelijke visie op sociale activering. In nog eens 39% van de gemeenten hebben de experimenten in enige mate bijgedragen aan visie-ontwikkeling (tabel 7.1).
Het percentage functionarissen dat van oordeel is dat de bijstandsexperimenten in (zeer) sterke mate hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van het gemeentelijke sociale activeringsbeleid bedraagt 61%; 32% van de ondervraagde functionarissen vindt dat de experimenten enigszins hieraan hebben bijgedragen. Volgens 60% van de functionarissen hebben de experimenten in (zeer) sterke mate bijgedragen aan de ontwikkeling van draagvlak voor sociale activering binnen de gemeente.
In bijna alle (91%) gemeenten die aan het slotonderzoek hebben meegedaan, zijn de experimenten van betekenis geweest voor het ontwikkelen van sociale activerings- methodieken. Ruim 40% van de experimenten heeft hier volgens de functionarissen in (zeer) sterke mate toe bijgedragen.

119

Tabel 7.1: Oordeel functionarissen over de mate waarin bijstandsexperimenten hebben bijgedragen aan diverse aspecten van lokaal sociale- active- ringsbeleid.
in zeer in in in het totaal geen sterke sterke enige geheel aantal antwoord mate mate mate niet 100% Bijdrage experimenten aan:

- ontwikkeling gemeente-
lijke visie omtrent socia-
le activering 19% 37% 39% 5% 59 11
- ontwikkeling beleid om-
trent sociale activering 15% 46% 32% 7% 59 11
- ontwikkeling draagvlak
sociale activering bij:

* gemeenten 14% 46% 37% 3% 57 13
* andere organisaties 6% 41% 47% 6% 53 17
* deelnemers 4% 37% 50% 9% 54 16
- ontwikkeling van
sociale-activerings-
methodieken 4% 37% 50% 9% 54 16
- ontwikkeling van andere
sociale-activeringsactivi-
teiten buiten het experi-
ment om 2% 22% 67% 9% 54 16

In bijna een kwart (24%) van de gemeenten heeft het experiment er volgens de functionarissen in (zeer) sterke mate toe geleid dat er ook andere sociale activerings- activiteiten buiten het experiment om zijn ontwikkeld. Bij 6 gemeenten zijn de bijstandsexperimenten niet van invloed geweest op de ontwikkeling van andere sociale activeringsactiviteiten en van 8 gemeenten is hierover geen informatie beschikbaar.

De projectleiders van de experimenten waarvan deelnemers zijn geïnterviewd, zijn in de praktijk verantwoordelijk voor de uitvoering van het experiment. Ook aan hen is de vraag voorgelegd wat de betekenis is geweest van de experimenten voor de ontwikkeling van sociale activering in de gemeente. Net als de gemeentelijke functionarissen zijn zij van mening dat de experimenten van betekenis zijn geweest voor het ontwikkelen van:

* een visie omtrent sociale activering;

* het beleid op het gebied van sociale activering;
* het draagvlak voor sociale activering;
* de methodieken.

120

7.2.2 Bijdrage experimenten aan bevordering arbeidstoelei- ding en terugdringing sociale uitsluiting

Het experimenteerartikel in de Algemene bijstandswet had een tweeledige doelstel- ling:

* het terugdringen van sociale uitsluiting door mensen sociaal te activeren;
* het bevorderen van arbeidstoeleiding. In het evaluatie-onderzoek hebben wij geconcludeerd dat deelname aan de experi- menten zowel volgens de functionarissen als de deelnemers zelf in beide opzichten positieve effecten heeft. Afgaande op de uitspraken van de deelnemers en ex-deel- nemers die hun mening in het slotonderzoek hebben gegeven, dragen de experimen- ten nog steeds bij aan realisatie van de geformuleerde doelstellingen.

De opvattingen van de functionarissen die in het slotonderzoek hun mening hebben gegeven, sluiten aan bij deze bevindingen. Op grond van tabel 7.2 kunnen wij concluderen dat de functionarissen van 44% van de experimenten van oordeel zijn dat het experiment in (zeer) sterke mate heeft geleid tot het terugdringen van sociale uitsluiting en van 49% in enige mate. Het percentage experimenten dat volgens de functionarissen in (zeer) sterke mate heeft bijgedragen aan bevordering arbeidstoe- leiding is lager, namelijk 23%. Echter nog eens 71% is van mening dat deelname wel enig positief effect heeft gehad op de bevordering van de arbeidstoeleiding.

Tabel 7.2: Oordeel functionarissen over de mate waarin bijstandsexperimenten hebben bijgedragen aan terugdringing van sociale uitsluiting en bevor- dering arbeidstoeleiding.

in zeer in in in het totaal sterke sterke enige geheel aantal mate mate mate niet (100%)
- terugdringing sociale uitsluiting 5% 39% 49% 5% 57
- bevordering arbeidstoeleiding 5% 18% 71% 7% 56
Conclusie
De experimenten hebben volgens de ondervraagde functionarissen zowel geleid tot het terugdringen van sociale uitsluiting als het bevorderen van arbeidstoeleiding. De bijdrage van de experimenten aan het terugdringen van sociale uitsluiting is sterker geweest dan aan het bevorderen van arbeidstoeleiding.

121

7.2.3 Bijdrage experimenten aan vaardigheden die van in- vloed zijn op succesvolle doorstroom uit het experiment

Aan de gemeentelijke functionarissen is gevraagd welke vaardigheden naar hun mening van invloed zijn op een succesvolle doorstroom (en de duurzaamheid daarvan) uit het experiment naar reguliere of gesubsidieerde arbeid, scholing of andere onbetaalde activiteiten (anders dan de zorg voor eigen huishouding, kinderen en/of partner). Tabel 7.3 geeft een overzicht van de meningen van de functionaris- sen.

Tabel 7.3: Percentage experimenten waarbij een bepaalde vaardigheid van in- vloed wordt geacht op succesvolle doorstroom uit het experiment (in % van het aantal experimenten)*.

totaal geen aantal antwoord % ja (100%) Aard van de vaardigheden:

- beschikken over sociale vaardigheden 92% 52 18
- gemotiveerd zijn 89% 53 17
- beheersing Nederlandse taal 88% 51 19
- verantwoordelijkheidsgevoel hebben 84% 49 21
- beschikken over zelfvertrouwen 82% 51 19
- kunnen samenwerken 80% 51 19
- zelfredzaam zijn 74% 49 21
- in gezagsrelatie kunnen werken 74% 49 21
- zelfstandig kunnen werken 67% 48 22
- flexibel zijn 59% 49 21
- langere tijd kunnen concentreren 53% 47 23
* In de laatste kolom 'geen antwoord' varieert het aantal. De vraag naar welke vaardig- heden van invloed worden geacht op succesvolle doorstroom bestaat uit 13 items. Per item konden drie antwoorden worden gegeven: ja, nee of onbekend. In totaal is voor 17 experimenten geen enkel item beantwoord. In enkele gevallen is alleen op een bepaald item geen antwoord gegeven.

Volgens bijna alle functionarissen van de experimenten die een mening hebben gegeven, is het beschikken over sociale vaardigheden een belangrijke factor die de doorstroom en de duurzaamheid daarvan in positieve zin beïnvloedt. Ook motivatie, het beheersen van de Nederlandse taal, het hebben van verantwoordelijkheidsgevoel en zelfvertrouwen zijn belangrijke voorwaarden voor een succesvolle doorstroom.

122

De mate waarin deelname aan het experiment volgens de functionarissen bijdraagt aan het ontwikkelen van de genoemde vaardigheden staat in tabel 7.4. Volgens de meerderheid van de functionarissen draagt het experiment bij aan het ontwikkelen van sociale vaardigheden. Ruim driekwart van de experimenten zorgt er in grote mate voor dat deelnemers gemotiveerd raken waardoor de kans op succesvolle doorstroom wordt vergroot.

Tabel 7.4: Oordeel functionarissen over mate waarin deelname aan experiment bijdraagt aan het ontwikkelen van genoemde vaardigheden*.

in grote in niet totaal geen mate enige aantal antwoord mate 100%
- sociale vaardigheden 69% 31% 0% 48 4
- gemotiveerd zijn 77% 21% 2% 47 6
- beheersing Nederlandse taal 39% 44% 17% 46 5
- verantwoordelijkheidsgevoel
hebben 52% 46% 2% 46 3
- beschikken over zelfvertrouwen 65% 33% 2% 48 3
- kunnen samenwerken 63% 29% 8% 48 3
- zelfredzaam zijn 39% 59% 2% 46 3
- in gezagsrelatie kunnen werken 41% 50% 9% 44 5
- zelfstandig kunnen werken 39% 57% 4% 46 2
- flexibel zijn 24% 69% 7% 45 4
- langere tijd kunnen concentreren 25% 61% 14% 44 3
* De aantallen uit de voorlaatste en de laatste kolom tellen per item op tot het totaal in de tweede kolom van tabel 7.3.

Van de ondervraagde functionarissen geeft 17% aan dat deelname aan het experi- ment niet bijdraagt aan de beheersing van de Nederlandse taal. In zijn algemeenheid kan dit aspect belangrijk worden gevonden, maar in de concrete experimenten die niet specifiek gericht zijn op allochtonen wordt aan het ontwikkelen van deze vaardigheid echter niet of nauwelijks aandacht besteed.

Conclusie
De experimenten hebben volgens functionarissen in belangrijke mate bijgedragen aan ontwikkeling van sociale activering op lokaal niveau. In 56% van de gemeenten heeft het experiment in (zeer) sterke mate bijgedragen aan de ontwikkeling van de gemeentelijke visie op sociale activering en in 61% aan de ontwikkeling van beleid op dit gebied. De experimenten zijn ook van betekenis geweest voor het ontwikke-

123

len van sociale activeringsmethodieken en het ontwikkelen van draagvlak voor sociale activering binnen de gemeenten.
Het beschikken over sociale vaardigheden is volgens de functionarissen een belang- rijke factor die doorstroom uit het experiment en de duurzaamheid daarvan in positieve zin beïnvloedt. Daarnaast zijn motivatie, het beheersen van de Nederlandse taal, het hebben van verantwoordelijkheidsgevoel en zelfvertrouwen belangrijke voorwaarden voor een succesvolle doorstroom uit het experiment. Deelname aan het experiment levert een belangrijke positieve bijdrage aan het ontwikkelen van de genoemde vaardigheden.
Samenvattend: de experimenten zijn zowel van belang geweest voor de ontwikkeling van sociale activeringsbeleid op lokaal niveau als voor het feitelijk terugdringen van sociale uitsluiting en bevordering arbeidstoeleiding van uitkeringsgerechtigden.

7.3 Betekenis experimenten volgens deelnemers

Door middel van de enquête onder de deelnemers is nagegaan hoe zij deelname aan het experiment beleven. Dat is niet alleen gedaan voor een aantal specifieke aspec- ten die direct te maken hebben met terugdringing van sociale uitsluiting (zie hier- voor paragraaf 4.2) of met bevordering van arbeidstoeleiding (zie hiervoor para- graaf 4.3), maar ook is gevraagd naar enkele algemene oordelen over deelname aan het experiment.

Algemene oordelen van deelnemers
Een overzicht van deze algemene oordelen ziet er als volgt uit:
* 87% is van mening dat men (heel) veel heeft aan deelname. Slechts 2% zegt geen enkel profijt ervan te hebben;

* 87% vindt dat men voldoende begeleiding krijgt;
* het merendeel (86%) heeft nog nooit overwogen met deelname aan het expe- riment te stoppen, 3% heeft daar wel vaak aan gedacht en 11% een enkele keer;

* vrijwel iedereen (98%) voert de werkzaamheden graag uit;
* bijna iedereen (91%) vindt dat de activiteiten goed aansluiten bij wat men kan;

* het merendeel is van mening dat de activiteiten goed bij hen passen: 85% is van mening dat de activiteiten goed aansluiten bij wat men wil en 74% vindt dat men er veel van leert;

124

* 72% is het eens met het aantal uren dat men aan het project moet besteden; 23% zou liever meer uren en 5% zou liever minder uren besteden.

Door middel van een open vraag is aan de deelnemers gevraagd wat zij als de belangrijkste voordelen van deelname zien. Vrijwel alle ondervraagde deelnemers (97%) noemen één of meer voordelen.
Een toename van het aantal sociale contacten wordt verreweg het meest genoemd: van de deelnemers ervaart 31% dit als een belangrijk voordeel. Zij hebben dankzij hun deelname aan het experiment het gevoel gekregen weer onder de mensen te komen en er weer bij te horen. Andere veel genoemde voordelen van deelname zijn: verbetering van het algemeen welbevinden, het zich weer nuttig voelen, het opdoen van werkervaring en een vergroting van de maatschappelijke participatie.

Tabel 7.5: Voordelen van deelname volgens de deelnemers*.

aantal % geen voordelen 14 3% vergroting van het aantal sociale contacten 155 31% verbetering van algemeen welbevinden 90 18% het zich nuttig voelen, een doel in het leven hebben 76 15% het opdoen van werkervaring, eerste stap naar werk 74 15% vergroting van maatschappelijke participatie 58 12% meer regelmaat en structuur in het leven 41 8% verbeteren van kennis en vaardigheden 40 8% verbeteren inzicht in eigen kunnen en interesse 25 5% meer financiële ruimte (de vergoedingen, premies) 15 3% het vrijwillig karakter van deelname 15 3% de ontheffing van de sollicitatieplicht 6 1% totaal aantal antwoorden exclusief 'geen' 590 119% totaal aantal deelnemers 500 100%
* Omdat er meer dan één antwoord kon worden gegeven, tellen de antwoorden op tot meer dan 500 en de percentages tot meer dan 100%.

Conclusie
De deelnemers beoordelen hun deelname aan het experiment overwegend positief. De waarde van de deelname ligt vooral in een toename van sociale contacten. Dit was in 1999 ook het geval.

125

7.4 Belangrijkste lessen van de bijstandsexperimenten

In deze paragraaf worden de belangrijkste lessen van de bijstandsexperimenten beschreven, zowel vanuit de optiek van functionarissen, projectleiders als vanuit die van de (ex) deelnemers.

7.4.1 De functionarissen en projectleiders over de belangrijk- ste lessen

In de organisatie-enquête konden functionarissen middels een open vraag aangeven wat voor de gemeenten de belangrijkste lessen zijn van de experimenten van het activeren van langdurig werklozen via het instrument sociale activering. Deze vraag is ook gesteld in de telefonische interviews met de projectleiders van 32 gemeenten. De resultaten zijn besproken in de werkconferentie. Deze bespreking heeft zowel geleid tot een verdieping als ook op verschillende punten tot een nuancering van de antwoorden uit de enquêtes. Al met al wordt een goed inzicht verkregen welke lessen geleerd zijn uit de experimenten.

Maatwerk en cliënt als uitgangspunt
Er bestaat een brede consensus over het feit dat door de experimenten het belang van maatwerk als uitgangspunt voor sociale activering sterk onder de aandacht is gebracht. Je kunt niet alle cliënten over één kam scheren. Het is erg belangrijk om aan te sluiten bij wat een cliënt kan en wil.
Enkele ondervraagden wijzen erop dat het begrip 'cliënt' niet te eng mag worden gebruikt. Bij sociale activering moet ook rekening gehouden worden met de directe omgeving van de cliënt: het gaat om het cliëntsysteem. Dat betekent dat er in een aantal gevallen aanvullende voorzieningen (onder andere in de sfeer van kinder- opvang) moeten worden getroffen om deelname aan sociale activeringsactiviteiten mogelijk te maken of om ervoor te zorgen dat er een redelijke kans op succes is.

Streven naar voor de cliënt reële doelen
Sociale activering moet in de eerste plaats mensen in beweging brengen en ertoe bijdragen dat de aanwezige capaciteiten optimaal benut worden. Het resultaat van sociale activering zal daarmee van cliënt tot cliënt kunnen verschillen. Een belang- rijk concept is in dit verband de reïntegratieladder die verschillende gemeenten hanteren. Een voorbeeld van een dergelijke ladder is die van de Gemeente Tilburg:

126

Reïntegratieladder Gemeente Tilburg.

Bij de reïntegratieladder wordt ervan uitgegaan dat elke volgende stap hogere eisen qua vaardigheden, houding en/of kennis stelt aan de persoon. Uitgaan van de mogelijkheden van de cliënt bij het bepalen van de te bereiken doelen betekent dat voor de ene cliënt vrijwilligerswerk op korte termijn het hoogst haalbare is, terwijl voor een ander in hetzelfde tijdsbestek wellicht toegewerkt kan worden naar een additionele arbeidsplaats. Het te bereiken doel moet in de individuele gevallen zowel reëel als uitdagend zijn. Als bij aanvang een doel wordt geformuleerd dat door de cliënt niet als reëel wordt gezien, kan dit een negatief effect hebben op de motivatie en slaagkansen. Het is beter één of meer tussendoelen te formuleren dan een eind- doel dat te ver weg ligt.
Wat voor een cliënt een reëel doel is, kan in de tijd veranderen. Ervan uitgaande dat sociale activering mensen stimuleert zich te ontwikkelen, kunnen doelen die bij aanvang van een sociale-activeringstraject onhaalbaar leken, na verloop van tijd wel degelijk in beeld komen als reële perspectieven. Cliënten kunnen in een aantal gevallen dus meer treden op de reïntegratieladder klimmen dan aanvankelijk werd verwacht.

127

Inzicht in cliëntenbestand
Een belangrijke les die volgens de functionarissen geleerd kan worden uit de experi- menten is dat voordat gestart kan worden met sociale activering, de gemeente haar cliëntenbestand moet kennen. Welke personen met welke kenmerken behoren tot het fase 4-bestand? Inzicht in de kenmerken van de cliënt is van essentieel belang, ener- zijds om hun mogelijkheden richting betaald werk te kunnen inschatten, anderzijds vanwege de sociale uitsluitingsdimensie. Bovendien leren de ervaringen van functio- narissen dat bij een beter inzicht in het cliëntenbestand er vaak meer kan dan op het eerste gezicht wordt gedacht.
Om in het kader van sociale activering maatwerk te kunnen leveren, is een goed inzicht in het cliëntenbestand dus erg belangrijk.

Activering verplicht(?)
Uit de enquête onder de gemeenten en projectleiders blijkt dat verschillend gedacht wordt over de vraag of deelname aan sociale activeringsactiviteiten verplicht gesteld zou moeten worden. In een deel van de gemeenten is deelname verplicht gesteld, in de overige niet. Ook de deelnemers aan de werkconferentie oordelen hier genuan- ceerd over. De mogelijkheid om tot deelname te verplichten kan positief werken als 'stok achter de deur': mensen worden over de drempel 'geholpen'. Aan de andere kant wordt gesteld dat het opleggen van een deelnameverplichting niet nodig is als in het aanbod goed wordt ingestoken op wat mensen willen en kunnen. Als de gemeente een activiteit of traject aanbiedt dat goed aansluit bij wat een cliënt wil, dan is de motivatie er vanzelf.
Bovendien is nog een tweede nuancering aangebracht in het al dan niet verplichte karakter van activering. Er is onderscheid gemaakt tussen enerzijds het verplicht deelnemen aan een onderzoek of gesprek over de mogelijkheden tot activering en anderzijds de verplichting tot deelname aan een traject. Het gesprek of onderzoek zou kunnen leiden tot de conclusie dat deelname aan een traject op dat moment niet mogelijk of zinvol is. Dan moet de cliënt met 'rust worden gelaten' en is het ver- plicht volgen van een traject ook niet de orde. Is de conclusie van een gesprek dat deelname aan een traject wel zinvol kan zijn, dan kunnen daarover afspraken worden gemaakt. De deelname aan traject is dan niet meer vrijblijvend en de cliënt verbindt zich ertoe de gemaakte afspraken ook na te komen. Gebeurt dat niet, dan kunnen sancties volgen. Met het maken van de afspraak dat een cliënt een traject gaat volgen, verplicht de gemeente zich ertoe ook de middelen in te zetten om te voorzien in een passend aanbod. Het gaat in dat geval dus om een wederzijdse verplichting.

128

Sociale activering is vaak een lang, maar zinvol traject De experimenten hebben duidelijk gemaakt dat het lang kan duren voordat langdurig werklozen ook daadwerkelijk via het instrument sociale activering geactiveerd worden. Het gaat vaak om lange trajecten waarbinnen steeds kleine stapjes moeten worden gezet voordat er resultaten worden bereikt. Langdurig is echter niet synoniem met eindeloos. Tussen cliënt en consulent/bege- leider moeten duidelijke afspraken worden gemaakt over het tijdpad en momenten waarop de balans van het afgelegde traject wordt opgemaakt. Over de maximale tijdsduur die met een de traject gemoeid kan zijn, lopen de meningen uiteen van een half jaar tot maximaal 2 jaar.
Het instrument sociale activering is volgens functionarissen zeer zinvol. Sociale activering kan een eerste stap richting betaald werk zijn. Maar ook als betaalde arbeid nog geen reëel perspectief is, kan een succesvolle persoonlijke aanpak een positief effect hebben op de persoonlijke ontwikkeling van de cliënt en het gevoel van welzijn vergroten.

Continuïteit en intensiteit van de begeleiding is belangrijk Alom wordt erkend dat begeleiding van de deelnemers aan sociale activering van essentieel belang is. De ondervraagden wijzen erop dat die begeleiding ook aan bepaalde voorwaarden moet voldoen om de deelnemers voldoende ondersteuning te kunnen bieden.

Een eerste vereiste is continuïteit in de begeleiding: voorkomen moet worden dat deelnemers steeds met andere personen in de begeleiding te maken krijgen. Con- tinuïteit in de begeleidingsrelatie is zowel nodig om een vertrouwensrelatie te kunnen opbouwen tussen cliënt en begeleiders als om een goede bewaking van de voortgang van het traject te waarborgen. Overdrachtsmomenten leiden bijna altijd tot een vergroting van het afbreukrisico. Daarnaast is er de praktische overweging dat voorkomen moet worden dat een deelnemer zijn verhaal steeds opnieuw moet vertellen.

De ervaring met de experimenten leert dat veel deelnemers intensief begeleid moeten worden. Die begeleiding is nodig om te voorkomen dat mensen voortijdig uitvallen, maar dan blijkt ook dat mensen meer in hun mars hebben dan van tevoren werd aangenomen.

Voor een goed verloop van een sociale-activeringstraject is vertrouwen tussen cliënt en begeleider onontbeerlijk. Het zal niet altijd gemakkelijk zijn om het vertrouwen

129

van cliënten te winnen. Zij hebben vaak al veel negatieve ervaringen gehad met allerlei instanties en functionarissen. Projectleiders en begeleiders moeten er daarom voor zorgen dat zij geen dingen doen of zeggen die dat vertrouwen schaden. Of zoals een van de ondervraagden het verwoordde:

"Een projectleider moet betrouwbaar overkomen en geen toezeggingen doen die niet kunnen worden waargemaakt. Het zijn vaak al beschadigde mensen en die moeten daardoor niet nog wantrouwender worden."

Tenslotte werd opgemerkt dat een cliënt niet zomaar kan worden losgelaten als een activiteit of traject is beëindigd. Nazorg is belangrijk.

Sociale activering vraagt om nauwe samenwerking en goede afstemming Sociale activering is een complex proces waarbij in de meeste gevallen meer dan één instantie betrokken is en de cliënt dus te maken heeft met verschillende instan- ties. Voor het slagen van dat proces is een goede samenwerking tussen die instanties en daarmee ook een goede afstemming van activiteiten die door de verschillende instanties (moeten) worden ondernomen noodzakelijk. Anders bestaat het risico dat acties van de ene instantie of juist het achterwege blijven hiervan nadelig zijn voor wat een andere instantie doet of gedaan heeft. Dit vergt dat er over en weer duidelijke en goede afspraken worden gemaakt en dat regelmatig overleg plaatsvindt over hoe het sociale-activeringsproces verloopt.

Dit geldt in nog sterkere mate als sociale activering moet worden ingepast in een langer durend traject van opeenvolgende stappen. In dat geval is het van essentieel belang dat de opeenvolgende stappen zowel inhoudelijk als in de tijd goed op elkaar aansluiten. Geconstateerd wordt dat op dit punt nog wel het een en ander verbeterd kan worden. Een casemanager, die zicht houdt op het verloop van traject en goed weet welke trajectmogelijkheden er zijn, kan daarin een belangrijke rol spelen. Deze moet dan wel achter deze aanpak staan.

7.4.2 Lessen volgens de (ex-)deelnemers

De deelnemers en ex-deelnemers oordelen over het geheel genomen positief over deelname aan de experimenten, zowel als het gaat om de manier waarop deze georganiseerd zijn en uitgevoerd worden als waar de effecten van deelname op hun situatie betreft. In de voorgaande hoofdstukken is hierop uitgebreid ingegaan.

130

Toch wordt er door de deelnemers ook een aantal kritische kanttekeningen gemaakt. Evenals in 1999 noemt ongeveer éénderde deel (34%) van de deelnemers één of meer nadelen. Van de ondervraagde deelnemers noemt 10% de verplichtingen die deelname met zich meebrengt als nadeel en is 6% teleurgesteld in de inhoud van het experiment, omdat de activiteiten niet voldeden aan de verwachtingen die zij vooraf hadden. In dit verband werd bijvoorbeeld opgemerkt dat het niveau te laag was en dat de activiteiten niet interessant waren. Ook het feit dat verschillende deelnemers de deelname als een te grote belasting ervaren, is een indicatie dat het punt van aansluiting van de activiteiten op de mogelijkheden van de deelnemers wellicht nog extra aandacht behoeft. Als het gaat om de inpassing van deelname in het dagelijks leven, dan blijkt de combinatie van deelname met zorgtaken en in het bijzonder de zorg voor de kinderen in een aantal gevallen een probleem. Het antwoord dat men verplicht was te stoppen met deelname aan het experiment verwijst naar het feit dat men in een aantal gevallen maar een beperkte, overigens meestal vooraf bekende, duur aan de activiteiten kon deelnemen. Kennelijk voelden de deelnemers die dit punt naar voren hebben gebracht behoefte om de activiteiten voort te zetten, waaraan zij in het kader van de experimenten hebben deelgenomen of vonden zij de setting waarin deze plaatsvonden zo goed, dat zij deze niet kwijt willen.

Tabel 7.6: Nadelen van deelname volgens de deelnemers*.

aantal % geen nadelen 334 67% verplichtingen 41 10% inhoud experiment/activiteiten anders dan verwacht 29 6% tijdsbesteding gaat ten koste van vrije tijd, sociale contacten en/of huishouden 23 5% belasting van deelname (vermoeiend, zwaar) 17 5% de onkostenvergoeding is onvoldoende 10 2% (nog) geen betaalde baan 8 2% de begeleiding is onvoldoende/slecht 6 1% je krijgt een negatief stempel opgedrukt 6 1% verplicht te stoppen 5 1% totaal aantal antwoorden exclusief 'geen' 145 33% totaal aantal deelnemers 500 100%
* Omdat er meer dan één antwoord kon worden gegeven, hadden de antwoorden tot meer dan 500 kunnen optellen en de percentages tot meer dan 100%. Door het grote aantal deelnemers dat geen nadelen heeft genoemd, is dat niet het geval.

131

Ook aan de ex-deelnemers is gevraagd wat zij niet goed vinden aan het project. In totaal hebben 228 van de 373 ex-deelnemers (76%) deze vraag beantwoord. Van de personen die 'iets' hebben ingevuld, geven 80 personen (35%) aan dat er niets slecht is aan het experiment.
Het ontbreken van begeleiding of slechte begeleiding wordt door 52 personen (14% van alle ex-deelnemers) als een negatief aspect van het experiment ervaren. Daar- naast worden de doorlooptijd en aansluiting op andere activiteiten door 15 ex- deelnemers (4%) en de beloning/onkostenvergoeding door 13 ex-deelnemers (3%) het meest als negatieve elementen van het experiment genoemd.

Voorstellen (ex-)deelnemers voor verbetering experimenten Een deel van de deelnemers (36%) heeft één of meer ideeën voor verbetering van de experimenten. Deze voorstellen hebben betrekking op: a. de (beperkte) duur van deelname:
volgens enkele ex-deelnemers zou deelname aan de activiteiten niet aan bepaalde tijdsduur moeten zijn gebonden;
b. de kwaliteit van de begeleiding:
een deel van de ex-deelnemers stelt prijs op een intensievere begeleiding gedurende de periode van deelname, met name als het gaat om de individuele begeleiding in de vorm van begeleidingsgesprekken. Daarnaast zou extra hulp bij het zoeken naar werk of opleiding welkom zijn; c. de financiële tegemoetkomingen:
voorgesteld wordt om premies en onkostenvergoedingen te verhogen (vergoe- dingen van de reiskosten zijn niet altijd kostendekkend); d. de kwaliteit van hulpmiddelen, gereedschap en materialen: volgens sommige ex-deelnemers laat de kwaliteit hiervan te wensen over. Betere hulpmiddelen, gereedschappen en materialen worden wenselijk gevonden; e. de kinderopvang:
zowel meer opvangmogelijkheden als opvang die aansluit bij de tijden waarop de aanwezigheid bij activiteiten worden gevraagd. f. administratieve afhandeling:
de administratieve afhandeling door de gemeente zou versneld moeten worden.
Ex-deelnemers vinden vooral een betere begeleiding en een hogere beloning/onkos- tenvergoeding/premieverstrekking een punt dat verbetering behoeft.

132

Conclusie
De ervaringen met de experimenten hebben zowel de functionarissen als de project- leiders een aantal nieuwe inzichten verschaft over de mogelijkheden van het instru- ment sociale activering en de condities waaronder dit instrument met een redelijke mate van succes kan worden toegepast. Als belangrijke aandachtspunten komen naar voren:

* de noodzaak van maatwerk;

* de lange duur van het proces om tot succes te komen;
* het belang van goede en intensieve begeleiding;
* een goede organisatorische inbedding van het proces zowel in de eigen orga- nisatie als in organisaties die (onderdelen van) het traject uitvoeren. Reacties van deelnemers duiden erop dat goede en eerlijke voorlichting wat een project precies inhoudt van belang is.

7.5 Slaag- en faalfactoren

In deze paragraaf worden de slaag- en faalfactoren bij de uitvoering van sociale activering in het kader van de experimenten beschreven. De slaag- en faalfactoren worden zowel belicht van uit de optiek van de functionarissen als van de projectlei- ders.

7.5.1 Slaagfactoren volgens functionarissen

In totaal hebben 48 gemeentelijke functionarissen aangegeven wat slaagfactoren zijn bij de uitvoering van sociale activering in het kader van het experiment. Voor een deel vinden wij hierbij dezelfde (soorten) antwoorden terug als bij de lessen. De antwoorden hebben we kunnen indelen in de volgende categorieën:

Individueel maatwerk
Als slaagfactor wordt genoemd het zeer goed rekening houden met de situatie van de individuele cliënten. Individueel maatwerk is vaak essentieel voor de slaagkans van een traject. Dit maatwerk betreft niet alleen de inhoud van een traject, maar ook de flankerende voorwaarden (bijvoorbeeld de zorg voor adequate kinderopvang, aanvaardbare reistijden), de tijd en aandacht die men aan een cliënt besteedt of kan besteden en de benadering van de cliënten. Ook wordt opgemerkt dat het maken van goede afspraken een zeer belangrijke factor voor succes is.

133

Tot het individueel maatwerk behoort ook de keuze van de methodiek. Een metho- diek die bij de ene cliënt effectief is, hoeft dat bij een andere cliënt niet te zijn. Er moeten dus verschillende methodieken beschikbaar zijn om het beoogde doel te kunnen bereiken: soms past een individuele aanpak, soms een meer groepsgewijze aanpak. Ook als er geen sprake is van individueel maatwerk is het afstemmen van de aangeboden activiteiten op de mogelijkheden en wensen van de deelnemers essentieel geweest.
Vraaggericht werken (waarbij de vraag wordt gedefinieerd door de mogelijkheden van de potentiële deelnemers) en individueel maatwerk worden door 11 van de ondervraagden genoemd als factoren die aan het succes hebben bijgedragen.

Draagvlak op lokaal niveau
Een deel van de slaagfactoren heeft direct te maken met het draagvlak dat ten tijde van de experimenten in de gemeenten aanwezig was. Een enkele ondervraagde noemt het aanwezige draagvlak expliciet, maar vaker nog worden er antwoorden gegeven die hier indirect naar verwijzen. Zo wordt onder andere opgemerkt dat de relevante organisaties bereid waren om in de zeer moeilijke doelgroep te investeren, dat er voldoende financiële middelen beschikbaar waren om de experimenten goed uit te voeren of dat er voldoende handelingsvrijheid was om goede oplossingen te zoeken.

Bereidheid tot samenwerking
Een tweede cluster van slaagfactoren is te herleiden tot de bereidheid om met andere instanties samen te werken. Vier ondervraagden noemen de samenwerking als zodanig als slaagfactor en drie het bestaan of ontwikkelen van een goede communi- catiestructuur, waardoor de onderlinge afstemming gestalte kon krijgen. Ook de terugkoppeling van uitvoerders naar de sociale dienst wordt in dit verband genoemd.

Expertise en ervaring met sociale activering
Voor het slagen van sociale activering is de inzet van deskundige medewerkers een belangrijke voorwaarde. Degenen die verantwoordelijk zijn voor de keuze van de trajecten en voor de begeleiding moeten de mogelijkheden van de cliënten goed kunnen inschatten en tegelijk een goed inzicht hebben in het aanbod van trajecten dat in een bepaalde gemeente aanwezig is. Zij moeten een goede kennis hebben van de sociale kaart en bovendien beschikken over een netwerk waarop zij een beroep kunnen doen om een cliënt het juiste aanbod te kunnen doen. Een tweede element is dat de medewerkers die cliënten begeleiden zelf gemotiveerd en betrokken zijn bij hun werk. Sociale activering is een proces dat toppen en dalen

134

kent. Om uit de dalen te kunnen komen is niet alleen een grote mate van inzet van de cliënten nodig, maar ook van degenen die voor de begeleiding en uitvoering van deze trajecten verantwoordelijk zijn. Zij moeten in staat zijn de cliënten ook in moeilijkere periodes te blijven motiveren en waar nodig bij te staan, onder andere door het aandragen van oplossingen in moeilijke situaties. Aan de andere kant mag betrokkenheid niet leiden tot het zonder meer accepteren van de situatie; een begeleider/casemanager mag best confronterend zijn, laten zien dat het ook anders kan.
De expertise voor sociale activering hoeft overigens niet per se in eigen huis aanwe- zig te zijn; door middel van uitbesteding kan ook voor de nodige deskundigheid worden gezorgd.

7.5.2 Faalfactoren volgens functionarissen

Veel faalfactoren die de functionarissen onderscheiden bij de uitvoering van sociale activering, zijn de tegenhangers van de eerder genoemde slaagfactoren. In de meeste gevallen gaat het dan om situaties waarin niet of onvoldoende aan belangrijke voorwaarden wordt voldaan.

Project is niet goed georganiseerd
Een deel van de opmerkingen betreft de onvoldoende organisatie van sommige experimenten. Sociale activering is een proces waarbij in het algemeen verschillende instanties zijn betrokken. Als negatieve ervaring werd opgemerkt dat de communi- catie en afstemming met andere actoren onvoldoende is geweest. In een ander geval bleek de verantwoordelijkheidsverdeling tussen de talrijke partijen die bij de uitvoe- ring betrokken waren, onvoldoende duidelijk.

Als reactie op de vraag wat er niet goed is gegaan, wordt gewezen op de omvang van het project. Er is zowel opgemerkt dat het project 'te klein' was als dat het 'te groot' was. Met andere woorden: bij het ontwikkelen van een sociale-activerings- project moet goed worden overwogen wat de beste omvang van het project is, rekening houdend met het aanbod van deelnemers en met de aanwezige organisato- rische en uitvoerende capaciteit. Dit speelt ook als een project succesvol is; projec- ten kunnen aan hun eigen succes ten onder gaan als de toestroom zo groot is dat er onvoldoende capaciteit is voor een zorgvuldige uitvoering.

135

In het verlengde hiervan ligt de opmerking dat expertise ook buiten de eigen organi- satie gezocht kan worden, bijvoorbeeld door het aantrekken van externe begeleider of coach.

Onvoldoende flankerende en ondersteunende voorzieningen In het kader van sociale-activeringstrajecten komen vaak problemen naar boven op andere terreinen. De manier waarop met deze problemen wordt omgegaan, is sterk van invloed op de resultaten van de activeringstrajecten. Volgens de ondervraagde functionarissen blijken trajecten te mislukken doordat:
* er binnen de gemeente geen aanbod aan voorzieningen is dat aansluit bij de behoeften van de cliënten;

* begeleiders en/of consulenten onvoldoende inzicht hebben in het beschikbare aanbod om cliënten goed door te kunnen verwijzen;
* hulpverleningsinstellingen soms onvoldoende capaciteit hebben om cliënten direct in behandeling te nemen: cliënten worden op een wachtlijst geplaatst. Tenslotte is ook nog opgemerkt dat hulpverlenende instanties te weinig ondersteu- ning bieden in situaties waarin de begeleider, consulent en/of cliënt in het kader van het sociale-activeringstraject wel behoefte heeft aan professionele ondersteuning.

Problemen in de selectie en toeleiding naar trajecten Door de ondervraagden zijn verschillende kanttekeningen geplaatst bij de manier waarop cliënten zijn geselecteerd en toegeleid naar de experimenten. De opmerking dat de aanlevering en instroom van kandidaten in de experimenten moeizaam verloopt of is verlopen, kan op verschillende knelpunten in de toeleiding wijzen. Ten eerste kan de beschikbaarheid van informatie over de cliënt een knelpunt zijn. Zo is opgemerkt dat 'er onvoldoende informatie over de cliënt in het dossier aanwe- zig is'. Ook de opmerking dat voor de selectie van kandidaten een goed inzicht in de mogelijkheden en beperkingen van de cliënten nodig is, duidt erop dat men kennelijk behoefte heeft aan meer of andere informatie dan nu beschikbaar is. Voorts mag uit de opmerkingen worden afgeleid dat bepaalde doelgroepen nu niet of nauwelijks worden bereikt. Het gaat volgens de ondervraagden dan met name om allochtonen en WAO-ers. Deze laatste groep wordt verschillende malen genoemd, maar valt in feite buiten de doelgroep van de experimenten1.

1 Het is niet duidelijk of de aandacht van functionarissen voor deze groep uitkerings- gerechtigden voortkomt uit een meer algemene behoefte om ook andere groepen uitkeringsgerechtigden voor sociale activering in aanmerking te laten komen of dat deze samenhangt met de manier waarop gemeenten invulling (willen) geven aan hun zorgplicht. De aandacht voor WAO-ers kan tevens voortkomen uit het besef

136

Knelpunten in de begeleiding
Voor het slagen van een traject is een goede begeleiding vaak noodzakelijk. Opge- merkt wordt dat door verloop van personeel continuïteit nog weleens een probleem is. Door het ontbreken van continuïteit is het lastig een vertrouwensbasis te creëren bij de cliënten en het langere-termijn-perspectief te bewaken. Over de mate van sturing die tijdens een activeringstraject wenselijk is, lopen de meningen uiteen. Sommige ondervraagden vinden dat er te weinig druk op de cliënten kan worden uitgeoefend, terwijl andere juist van mening zijn dat vrijwillig- heid voorop dient te staan. Net als bij de keuze van het traject zou bij de aard van de begeleiding gestreefd moeten worden naar maatwerk. Op die manier zou ook kunnen worden ingespeeld op verschillen in motivatie tussen de deelnemers aan sociale activering.
Een laatste aspect van de begeleiding betreft de nazorg. Het risico is reëel dat na afronding van een traject gerealiseerde veranderingen toch weer verloren gaan. Daarom is nazorg vaak belangrijk, maar de mogelijkheden om die te geven ontbre- ken in de meeste gevallen.

Problematiek van cliënten wordt zwaarder
Gesignaleerd wordt dat de cliënten die in aanmerking komen voor sociale activering steeds meer persoonlijke problemen hebben. In een enkel geval wordt zelfs gespro- ken van 'onbeheersbare problemen'. Het omgaan met grote persoonlijke problema- tieken vraagt steeds meer expertise van de begeleiders en niet alle begeleiders hebben de noodzakelijke expertise. Daarnaast is er meer begeleidingstijd nodig en de middelen om hiervoor begeleidingscapaciteit vrij te maken of aan te trekken ontbreken veelal.
De zwaardere problemen kunnen ertoe leiden dat het vinden van sociale activerings- plaatsen voor deelnemers aan sociale activering moeilijker wordt. De inpassing van deelnemers in de ontvangende organisaties vraagt ook van deze organisaties (steeds) meer tijd en aandacht en dat schrikt af.
Door de zwaardere problematiek zijn langere trajecten nodig; de ervaring is dat voor een deel van de cliënten de bestaande trajecten te kort zijn om structurele veranderingen teweeg te brengen. Er zouden dus meer langere trajecten ontwikkeld moeten worden.

dat ook voor WAO-ers sociale activering een belangrijk instrument is om te kun- nen werken aan het vergroten van maatschappelijk participatie en/of succesvolle reïntegratie.

137

Conclusie
De slaag- en faalfactoren die functionarissen en projectleiders noemen, komen sterk overeen met wat zij eerder hebben opgemerkt over de lessen die zij uit de experi- menten hebben geleerd. Het kunnen leveren van individueel maatwerk door een goede diagnosestelling, samenwerking en afstemming tussen organisaties en benut- ting van aanwezige expertise zijn belangrijk voor het succes van de experimenten. De faalfactoren zijn hiervan het spiegelbeeld.

7.6 Toekomstverwachtingen

Maatregelen om continuïteit van de activiteiten te waarborgen Het experimentele karakter van de bijstandsexperimenten draagt het risico in zich dat de activiteiten als een eenmalige inzet worden ervaren. Het is van belang dat na afloop van de (verlengde) experimenteerperiode de aandacht voor sociale activering wordt vastgehouden en sociale activering structureel wordt ingebed in de werkpro- cessen van gemeenten en instanties. Aan alle functionarissen is gevraagd welke maatregelen er zijn getroffen om de continuïteit van de activiteiten ook na beëindi- ging van het experiment te waarborgen.
Uit tabel 7.7 blijkt dat bij bijna tweederde van de experimenten de activiteiten inmiddels deel uitmaken van of in de toekomst worden opgenomen in het reguliere aanbod van activeringsinstrumenten. Van 1 op de 5 experimenten is op dit moment niet bekend welke maatregelen er zijn of worden getroffen om deze continuïteit te waarborgen.

Tabel 7.7: Waarborgen voor continuïteit van de activiteiten na beëindiging van de experimenten.

aantal % activiteiten maken inmiddels deel uit van het reguliere aanbod aan activeringsinstrumenten 28 40 activiteiten zullen worden opgenomen in het reguliere aanbod aan activeringsinstrumenten 16 23 activiteiten zullen niet worden gecontinueerd 3 4 anders 9 13 onbekend, weet niet 14 20 totaal aantal experimenten 70 100

138

Bij 63% van de experimenten zullen de activiteiten ook na afloop van de (verlengde) experimenteerperiode worden gecontinueerd, hetzij in het reguliere aanbod van activeringsinstrumenten hetzij in de vorm van een ander project. Gemeentelijke functionarissen geven verschillende omschrijvingen van de manier waarop sociale activering na afloop van de experimenteerperiode zal worden geor- ganiseerd. Grofweg zijn deze in te delen in de volgende categorieën:
* beleid, infrastructuur en/of aanbod voor sociale activering is in ontwikkeling;
* sociale-activeringstrajecten worden uitgezet via een coördinator sociale acti- vering;

* begeleiding en monitoring van trajecten zal plaatsvinden door bijstandsconsu- lenten;

* sociale activering is een onderdeel van case-management;
* gemeente koopt trajecten in bij andere organisaties, bijvoorbeeld reïntegratie- bedrijven, of brengt sociale activering onder bij eigen organisatie (andere afdeling van sociale dienst) of andere instantie zoals vrijwilligersorganisatie of aparte stichting;

* gemeente verlengt het project, met andere woorden de activiteiten worden voortgezet, of er wordt een nieuw project sociale activering opgezet;
* sociale activering zal een onderdeel zijn van een reïntegratieketen.
Toekomstige doelgroep
Bijna alle functionarissen verwachten dat de doelgroep in de toekomst voldoende groot is om sociale activering in stand te kunnen houden. Een aantal functionarissen geeft zelfs aan dat de doelgroep zal moeten worden uitgebreid met mensen met een WAO-, WAJONG- en WW-uitkeringen2. De aard van de doelgroep zal volgens de helft van de functionarissen in de toekomst veranderen. Bijna alle projectleiders geven aan dat de doelgroep in de toekomst te maken zal hebben met meer en zwaardere problemen.

2 Zie opmerking over WAO-ers als doelgroep van sociale activering in paragraaf
7.5.2.

139

Tabel 7.8: Inschatting van functionarissen over toekomstige veranderingen doelgroep (in % van experimenten waarvan functionarissen aangeven dat de aard van de doelgroep in de toekomst verandert).

% ja Cliënten zullen in de toekomst:
meer psychische problemen hebben 97% een grotere afstand tot de arbeidsmarkt hebben 87% meer sociale problemen hebben 81% meer lichamelijke problemen hebben 71% langer werkloos zijn/ in de bijstand zitten 58% aantal experimenten 31

Uit tabel 7.8 blijkt dat bijna alle functionarissen verwachten dat de toekomstige deelnemers meer psychische problemen zullen hebben. Een ruime meerderheid van de functionarissen die verwacht dat de doelgroep in de toekomst verandert, denkt dat deelnemers een grotere afstand tot de arbeidsmarkt, meer sociale problemen en meer lichamelijke problemen zullen hebben. Ongeacht deze veranderingen in de toekomst, denkt 61% van de functionarissen dat de toekomstige doelgroep wordt bereikt met de huidige aanpak.

De functionarissen die niet verwachten dat de toekomstige doelgroep wordt bereikt met de huidige aanpak (39% van de ondervraagden) voorzien de volgende knelpun- ten:

* er zullen nieuwe aanpakken moeten worden ontwikkeld omdat de huidige aanpak niet aansluit bij de behoeften van de toekomstige doelgroep. Zo zal de toekomstige doelgroep meer behoefte hebben aan zorg(trajecten);
* bepaalde doelgroepen kunnen niet bereikt worden omdat uvi's onvoldoende bereid zijn om hieraan mee te werken en er te weinig afstemming tussen gemeente en uvi's is;

* onvoldoende zicht op de achtergrond en mogelijkheden van deze doelgroep; daarom zal er een intensievere intake nodig zijn;
* de doelgroep zal voor een belangrijk deel uit allochtonen bestaan, waardoor de taalproblemen bij sociale activering extra aandacht behoeven;
* toekomstige doelgroep bestaat uit langdurig werklozen die tot nu toe niet bereid of in staat waren om deel te nemen aan sociale activering.

140

Overige toekomstverwachtingen
Sociale activering zal volgens de gemeentelijke functionarissen in de toekomst steeds belangrijker gaan worden, zeker gezien de samenstelling van het cliënten- bestand. In de toekomst zal sociale activering verder moeten worden uitgebouwd en geïntensiveerd. Dit zal onder andere verwezenlijkt moeten worden door de sluitende aanpak.
Ook wordt de verwachting uitgesproken dat in de toekomst bij sociale activering steeds meer de nadruk zal komen te liggen op bevordering arbeidstoeleiding. Een deel van de functionarissen en projectleiders zet vraagtekens bij deze ontwikkeling, ook gezien de verwachte veranderingen van de samenstelling van de doelgroep van sociale activering.

7.7 Wensen ten aanzien van de landelijke overheid

In de vragenlijst en de telefonische interviews konden gemeentelijke functionarissen en projectleiders hun wensen ten aanzien van ondersteuning of beleid van de lande- lijke overheid naar voren brengen. Ook deze zijn in de werkconferentie besproken, hetgeen tot enkele, niet onbelangrijke nuanceringen heeft geleid.

Flexibeler inzet financiële middelen
In de enquête werd de wens uitgesproken dat het Rijk aan gemeenten meer finan- ciële middelen voor sociale activering ter beschikking zou moeten stellen onder andere voor organisatie- en uitvoeringskosten, voor de stijging van de kosten als gevolg van de toeleiding van een complexere doelgroep, voor onkostenvergoedingen aan de deelnemers, voor kinderopvang, bestrijding van de armoedeval et cetera. De bespreking in de werkconferentie leidde tot de conclusie dat er in het algemeen voldoende financiële middelen zijn, maar dat het probleem zit in hoe het geld kan worden besteed. Geld uit verschillende financieringsbronnen is vaak geoormerkt geld, waardoor het niet kan worden besteed waar dat het meest noodzakelijk is. Naast een nauwe samenwerking en een goede afstemming zouden volgens de deelnemers aan de werkconferentie in het kader van sociale activering ook budgetten overgeheveld moeten kunnen worden, zowel binnen de gemeentelijke organisatie als tussen verschillende organisaties. Er bestaat op dit punt een spanningsveld: de nood- zaak om te komen tot nauwere samenwerking en tegelijkertijd elkaars concurrent zijn. Door aanbestedingsprocedures wordt de concurrentie tussen aanbieders van trajecten vaak versterkt. Tegelijk blijkt dat zij elkaar vaak nodig hebben om tot trajecten tot een goed einde te kunnen brengen: één organisatie kan niet alle kennis

141

in huis hebben. De concurrentie van de verschillende partijen kan negatieve invloed hebben op de dienstverlening aan de cliënt.

Uitbreiding van doelgroepen sociale activering
Ook andere groepen uitkeringsgerechtigden (WW-ers en WAO-ers), arbeidsgehandi- capten en niet-uitkeringsgerechtigden zouden volgens de functionarissen in het onderzoek in aanmerking moeten kunnen komen voor sociale activering. Dit heeft wel gevolgen voor de doelstellingen, activiteiten en de financiering van sociale activering. Hierin zou de rijksoverheid een grote rol moeten spelen. Voor de active- ring van deze nieuwe doelgroepen zouden extra middelen beschikbaar moeten wor- den gesteld. Wel zouden er voldoende waarborgen moeten worden ingebouwd dat dit extra geld de sociale activering ten goede komt. Verder zal er afstemming met de UWV moeten plaatsvinden.

Blijvende aandacht voor de moeilijkst te activeren doelgroep Ook in de toekomst zou de landelijke overheid aandacht moeten besteden aan de activering van de moeilijkste groep bijstandsgerechtigden. Die aandacht mag niet verdwijnen wanneer het economisch minder goed gaat.

Meer duidelijkheid over de verplichtingen die een gemeente kan opleggen Tijdens de werkconferentie is de wens uitgesproken dat het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid een duidelijk standpunt inneemt ten aanzien van het punt van verplichting of vrijblijvendheid van deelname.3

3 Er bestaat bij gemeenten kennelijk onduidelijkheid over de toepassing van artikel
70 (trajectplan) en 113 (arbeidsverplichtingen) Abw.

142

8 Samenvatting en conclusies

8.1 Inleiding

Sinds de invoering van de herziene Algemene bijstandswet hebben gemeenten meer mogelijkheden om ontvangers van een bijstandsuitkering te stimuleren maatschappe- lijk actief te worden en mogelijk een eerste stap te zetten op een traject dat uiteinde- lijk kan leiden tot het vinden van betaald werk. Een aantal afwijkingsmogelijkheden in het kader van de bijstandsexperimenten is al door middel van wetswijzigingen duurzaam in regelgeving verankerd: deelname aan sociale activeringsactiviteiten kan worden beloond met een premie zonder dat deze van invloed is op de hoogte van de bijstandsuitkering en met een (tijdelijke) vrijstelling van de arbeidsplicht. In de experimenteerperiode lopend van 1 januari 1997 tot 1 januari 2000 hebben ruim 130 gemeenten van de nieuwe mogelijkheden gebruik gemaakt om activiteiten te ontwikkelen op het terrein van sociale activering. Hiervan hebben 116 gemeenten verlenging van de experimenteerbevoegdheid tot 1 januari 2002 aangevraagd en verkregen. 13 gemeenten hebben hiervan afgezien omdat het experiment al was beëindigd voor het verstrijken van de experimenteerperiode en van 7 gemeenten is de reden onbekend.

8.2 Resultaten van eerder onderzoek

De evaluatie van de experimenten tijdens en na afloop van de experimenteerperiode heeft laten zien dat de deelname aan de sociale-activeringsactiviteiten voor de bijstandsontvangers op tal van terreinen positieve effecten had. Bij een aanzienlijk deel van de deelnemers traden veranderingen op in de vorm van een verbreding van de sociale contacten, een verbetering van het psychisch welbevinden, vergroting van

143

het zelfvertrouwen en een beter inzicht in de eigen mogelijkheden en wensen. Een deel van de deelnemers bleek na beëindiging van hun deelname aan de activiteiten uit te stromen naar betaald, veelal gesubsidieerd, werk of naar een opleiding; anderen bleven onbetaald actief. Een nameting onder ex-deelnemers, uitgevoerd in 2000, liet zien dat de bereikte veranderingen duurzaam van aard waren. Er was nauwelijks sprake van terugval in de uitkering onder de ex-deelnemers die eerder betaald werk aanvaard hadden. Daarnaast zijn anderen erin geslaagd ook betaald werk te verkrijgen. Ook de veranderingen in sociaal functioneren en psychisch welbevinden bleken van blijvende aard.

8.3 Bereik van de experimenten in het slotonderzoek

Ten tijde van het slotonderzoek nemen er ongeveer 300 personen meer deel aan de experimenten dan op het moment van de eindevaluatie (in 1999). Er zijn volgens de opgave van de gemeenten medio 2001 bijna 6.000 deelnemers. Dat is ongeveer 5% van de bijstandsgerechtigden in de gemeenten met een experiment en 9,5% van de fase 4-cliënten in die gemeenten. Dat komt landelijk gezien neer op 3,5% van de doelgroep: bijstandsgerechtigden met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Het aantal bijstandsontvangers dat in de loop der jaren aan een experiment heeft deelgenomen, is aanzienlijk groter. In de 70 gemeenten die aan het slotonderzoek hebben deelgenomen, gaat het al om meer dan 12.000 personen die in het kader van sociale activering aan één of meer activiteiten hebben deelgenomen. Aangezien gemeenten ook buiten de kaders van de experimenten sociale-activeringsactiviteiten ontplooien, is het totale aantal deelnemers aan sociale activering nog groter. Omdat onbekend is hoeveel mensen deelnemen aan die andere activiteiten kan geen schat- ting worden gegeven van de totale omvang van de sociale activering.

De kenmerken van de deelnemers aan de experimenten wijken ten tijde van het slotonderzoek weinig af van die in 1999. In vergelijking met de beginperiode van de experimenten gaat het net als in 1999 vaker om oudere personen, lager opgeleiden en personen met een lange periode van uitkeringsafhankelijkheid. Net als in 1999 hebben de deelnemers in 2001 een grotere afstand tot de arbeidsmarkt dan in de beginperiode van de experimenten.
Ondanks het feit dat de experimenten nu meer deelnemers tellen en deze een grotere afstand hebben tot de arbeidsmarkt dan in de beginfase, blijft er sprake van selecti- viteit. Een zeer aanzienlijk deel van de potentiële deelnemers blijkt al in de wer- vingsfase af te vallen, met name vanwege een te grote persoonlijke problematiek.

144

Het doorbreken van sociaal isolement is de belangrijkste drijfveer om in het kader van de experimenten aan activiteiten deel te nemen, gevolgd door de behoefte om zich weer nuttig te maken voor de maatschappij, behoefte aan een zinvolle dagbeste- ding en zelfontplooiingsmogelijkheden. Verbetering van de perspectieven op de arbeidsmarkt blijkt een minder sterke motivatie te zijn dan in eerder onderzoek, ook al hebben de deelnemers een sterke oriëntatie op betaalde arbeid. Gelet op de eigen mogelijkheden van de deelnemers en de mogelijkheden van de experimenten lijkt er een reëler beeld te bestaan van wat de experimenten op dit punt kunnen betekenen dan bij de eerdere metingen.

8.4 Effecten van deelname in het slotonderzoek

De effecten van deelname die in het slotonderzoek zijn gemeten, zijn over het geheel genomen in lijn met de uitkomsten van de eerder uitgevoerde evaluatie. De betekenis van de experimenten voor de deelnemers ligt vooral in de vergroting van de maatschappelijke betrokkenheid en in de verbetering van het welbevinden. Door deelname aan de experimenten krijgen mensen meer contacten buiten hun primaire sociale netwerk, wordt hun zelfvertrouwen vergroot, voelen zij zich meer door hun omgeving gewaardeerd, voelen zij zich prettiger en weten zij beter wat zij willen en wat zij kunnen. Tevens kan geconstateerd worden dat zij mede door deelname aan de experimenten toegang hebben gekregen tot de professionele hulpverlening. Eénvijfde deel van de deelnemers aan de experimenten is actief op zoek naar betaald werk. Dat is lager dan bij de evaluatie, hetgeen wellicht samenhangt met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt. De helft van de deelnemers meent dat de deelname aan het experiment hun kansen op de arbeidsmarkt heeft vergroot.

Van de ruim 12.000 bijstandsontvangenden die sinds de start aan de activiteiten van de 43 experimenten uit het slotonderzoek zijn begonnen, heeft 54% inmiddels de deelname beëindigd: 29% is doorgestroomd naar betaald werk of heeft (andere) onbetaalde activiteiten, 19% is voortijdig uitgevallen, 2% behoort tot de categorie continueerder, 2% heeft het traject afgemaakt, maar is niet meer actief en van 2% is onbekend wat ten tijde van het slotonderzoek de status is. Op basis van gegevens van 35 van de eerder genoemde 43 experimenten is meer inzicht in de bestemmingen van uitstromers uit de experimenten verkregen. Deze experimenten tellen sinds de start ruim 10.000 deelnemers waarvan 61% ten tijde van het slotonderzoek was uitgestroomd: 16% naar betaald werk, 17% naar een opleiding, vrijwilligerswerk of andere onbetaalde activiteit, 22% is voortijdig uit-

145

gevallen, 2% heeft de (onbetaalde) activiteiten buiten de kaders van het experiment voortgezet, 2% heeft het traject afgemaakt, maar is niet meer actief en van 2% is de status onbekend.
Uit gegevens van ex-deelnemers blijkt dat het bij de betaalde arbeid vooral om gesubsidieerde arbeidsplaatsen gaat: WIW-plaatsen en ID-banen vormen 66% van de betaalde arbeidsplaatsen en 7% bestaat uit een SW-plaats; 24% van de betaalde banen zijn reguliere, niet-gesubsidieerde arbeidsplaatsen. Van 3% is de aard van de arbeidsplaats onbekend.

8.5 De duurzaamheid van effecten in het slotonderzoek

Ook op het punt van de duurzaamheid van de effecten komen de uitkomsten van het slotonderzoek overeen met die van de eerdere onderzoeken. Mensen die betaald werk vinden, slagen er in het algemeen goed in dat ook te behouden: 88% van de ex-deelnemers die bij beëindiging van deelname aan de experimenten betaald werk hadden, heeft ook ten tijde van de slotmeting betaald werk. Terugval naar een uitkeringssituatie is beperkt (12%), ook als men de eerste baan weer verliest. De positieve veranderingen op de andere levensterreinen blijven in stand. Ex- deelnemers met betaald werk rapporteren vaker een verdere vooruitgang op sociaal en psychisch vlak dan ex-deelnemers zonder betaald werk. Dit kan gezien worden als een bevestiging van het belang van betaalde arbeid voor de integratie en het welbevinden, dat ook in ander onderzoek is vastgesteld. Maar ook bij een deel van de ex-deelnemers zonder werk blijft hun situatie zich in positieve zin ontwikkelen.

8.6 Betekenis van de experimenten voor het lokale sociale activeringsbeleid

Het opnemen van het experimenteerartikel in de herziene Algemene bijstandswet is een belangrijke stimulans geweest voor het sociale activeringsbeleid van de gemeen- ten. De experimenteermogelijkheid is een belangrijke impuls geweest zowel voor het ontwikkelen van een gemeentelijke visie op sociale activering als voor het formuleren van beleid op dit terrein en heeft een bijdrage geleverd aan het draagvlak voor sociale activering, vooral binnen de gemeentelijke organisatie maar ook daar- buiten.

146

Hoewel in een aantal gemeenten de nieuwe mogelijkheden van de wet zijn benut om de deelname aan bestaande activiteiten te stimuleren, heeft het overgrote deel van de gemeenten nieuwe activiteiten ontwikkeld, gebruikmakend van de experimenteer- mogelijkheden. Ook sociale activeringsactiviteiten in deze gemeenten die niet onder het experiment vallen zijn voor een belangrijk deel ontwikkeld nádat de experimen- ten waren gestart en hebben gebruik kunnen maken van de ervaringen die met de experimenten waren opgedaan.
Voor de methodiekontwikkeling zijn de experimenten waarschijnlijk minder van belang geweest. Een aantal gemeenten geeft aan dat er nieuwe methodieken zijn toegepast. Vaak gaat het om methodieken die elders eerder zijn toegepast en die in het kader van de experimenten nu voor het eerst in desbetreffende gemeenten zijn gebruikt. De experimenten hebben dus vooral bijgedragen aan een verdere versprei- ding van bestaande methodieken. Positief effect is dat daardoor de lokale expertise is vergroot.

8.7 Lessen uit het verleden

De experimenten hebben geleid tot een aantal inzichten die van groot belang zijn voor de verdere ontwikkeling van sociale activeringsactiviteiten. Sommige hiervan zijn tamelijk triviaal maar worden kennelijk nogal eens als te vanzelfsprekend gevonden om nog vermeld te worden.

Maatwerk en cliënt als uitgangspunt
Sociale activering heeft alleen kans van slagen als wordt uitgegaan van wat de individuele deelnemer kan en wil. Daarbij moeten de mogelijkheden van de deel- nemer het vertrekpunt zijn en niet de beperkingen. Het sociale activeringsaanbod moet daarop zijn afgestemd.
Maatwerk vraagt om aandacht voor de individuele situatie; cliënten van de sociale dienst kunnen niet over één kam geschoren worden.

Inzicht in het cliëntenbestand onontbeerlijk
Het streven naar maatwerk vereist een uitstekend inzicht in de samenstelling van het cliëntenbestand en dan met name in die aspecten die van belang zijn voor het deel- nemen aan sociale activeringsactiviteiten. Het gaat daarbij niet alleen om gegevens over de cliënt zelf, maar ook over zijn directe omgeving (het cliëntsysteem). Om dat inzicht te krijgen is het nodig dat de gegevens die geregistreerd staan actueel zijn en

147

alle aspecten betreffen van het functioneren van de cliënt. De enige manier om dit te bereiken is een regelmatig contact met de cliënten.

Streven naar voor de cliënt reële doelen
Sociale activering moet in de eerste plaats mensen in beweging brengen en ertoe bijdragen dat aanwezige capaciteiten optimaal benut worden. Individuele mogelijk- heden en omstandigheden zijn bepalend voor wat het resultaat van een sociale activeringstraject kan zijn. De deelnemer moet uitgedaagd worden de gestelde doelen te realiseren en moet dit ook zelf als een uitdaging zien. Bij het bepalen van doelen is de reïntegratieladder een belangrijk concept: elke trede brengt de cliënt een stukje dichter bij betaalde arbeid. De ene cliënt zal helemaal onderaan moeten beginnen met zorg of activering, een andere kan wellicht ergens halverwege starten. Het denken in termen van een reïntegratieladder betekent dat geaccepteerd moet worden dat uitstroom naar arbeid voor bepaalde cliënten binnen de gestelde termijn een onhaalbaar doel is. Het realiseren van verbeteringen op het terrein van maatschappelijke participatie of het psychisch welbevinden zijn in zo'n situatie ook resultaten die geteld mogen en moeten worden. De reïntegratieladder betekent ook dat na verloop van tijd doelen kunnen worden bijgesteld en uitstroom naar arbeid wel in beeld komt. In het stimuleren van het ontwikkelen van nieuwe perspectieven ligt een belangrijke taak van de begeleider of casemanager.

Sociale activering is vaak een lang traject
Sociale activering is een proces van lange adem. Er moeten doorgaans veel obsta- kels worden overwonnen. Ook hier geldt dat de een dit proces sneller kan doorlo- pen, terwijl een ander meer tijd nodig heeft. Aan de andere kant is het ook geen eindeloos proces. Het is goed om ijkpunten in de tijd af te spreken, zodat vorderin- gen of juist het ontbreken hiervan ook zichtbaar worden.

Intensieve begeleiding noodzakelijk
Voor een goed verloop van een sociaal-activeringstraject is een intensieve begelei- ding, hetzij vanuit de sociale dienst hetzij vanuit de uitvoerende instantie, noodzake- lijk. Het is een kwestie van 'oppakken en niet meer los laten'. De relatie tussen begeleider en cliënt moet gebaseerd zijn op wederzijds vertrouwen en op een goed inzicht in wat de cliënt kan en wil. Daarnaast dient de voortgang van het proces goed bewaakt te worden. Naast intensiteit is het scheppen van vertrouwen van essentieel belang om resultaten te kunnen bereiken; hiervoor is continuïteit in de begeleiding een belangrijke voorwaarde.

148

Inzicht in het aanbod is onontbeerlijk
Om maatwerk-oplossingen te kunnen aanreiken moet er niet alleen een goed inzicht bestaan in wat de cliënten kunnen en willen, maar ook in het aanbod van sociale activeringsmogelijkheden en 'flankerende' voorzieningen. De meeste gemeenten hebben een groot aanbod aan activiteiten en voorzieningen waarvan voor sociale activering en de ondersteuning van cliënten gebruik gemaakt kan worden. Dit aanbod is echter vaak niet erg overzichtelijk en kan in de tijd veanderen. Daarom zal moeten worden geïnvesteerd in het maken van een goede sociale kaart, het actueel houden hiervan en het bekend maken van dit aanbod bij functionarissen die met de cliënten de trajecten bepalen. Daarnaast dienen de aanbiedende partijen voortdurend op de hoogte gehouden te worden van veranderingen in het cliënten- bestand etc. waardoor aanbod voortdurend kan worden aangepast.

Goede samenwerking en afstemming
Bij sociale activering zijn over het algemeen verschillende instanties betrokken, deels vanwege het feit dat cliënten vaak op meer dan één terrein in de problemen zitten, deels omdat sociale activering steeds vaker plaatsvindt in de vorm van trajecten met opeenvolgende stappen die door verschillende instanties worden uit- gevoerd.
Ook hier geldt dat de situatie van de cliënt het vertrekpunt moet zijn. Voor het succes van een traject is het belangrijk dat de activiteiten van de verschillende instanties zowel qua inhoud als in de tijd als het ware naadloos op elkaar aansluiten. Wachttijden bij de ene instantie vormen een afbreukrisico voor de deelname aan activiteiten van een andere instantie. Een aandachtspunt hierbij is dat niet alleen de afstemming tussen verschillende instanties verbeterd kan worden, maar ook de afstemming binnen de gemeentelijke organisatie zelf. Er bestaat verder een span- ningsveld tussen enerzijds de noodzaak om te komen tot nauwere samenwerking en anderzijds elkaar concurrent zijn. Door aanbestedingsprocedures wordt de concur- rentie tussen aanbieders van trajecten vaak verstrekt.

8.8 Lijnen naar de toekomst

Het aflopen van de experimenteerperiode inclusief de verlenging hiervan betekent niet het einde van het gemeentelijke sociale activeringsinspanningen. Gemeenten en uitvoerders van sociale activeringsactiviteiten zien zich de komende jaren voor een grote en zinvolle uitdaging geplaatst sociale activering te continueren en verder te ontwikkelen. Bijna tweederde van de gemeenten in het slotonderzoek geeft aan dat

149

de activiteiten die in het kader van de experimenten zijn ontwikkeld onderdeel zijn gaan vormen van het reguliere beleid dan wel hierin zullen worden opgenomen. Eén vijfde van de gemeenten heeft hierover nog geen duidelijk standpunt.

Voorop staat dat de ervaringen uit de experimenten en andere activiteiten op het terrein van sociale activering in de nabije toekomst moeten doorwerken in het beleid en uitvoering. Daarnaast zijn voor de sociale activeringsopgave in de nabije toe- komst de volgende ontwikkelingen van belang.

Een steeds moeilijkere doelgroep
De ervaring is dat sociale activering geleidelijk aan met deelnemers te maken heeft gekregen die ernstiger problemen en meer beperkingen hebben dan een aantal jaren geleden. De ervaringen met de experimenten in de afgelopen jaren heeft laten zien dat een groot deel van de potentiële deelnemers al in de wervingsfase afvalt, terwijl de deelnemers met een grotere afstand tot de arbeidsmarkt hebben en meer persoon- lijke problematiek hebben dan in de beginperiode van de experimenten. De ver- wachting is dat deze ontwikkeling zich nog zal voortzetten. De aanpak van de sociale activering zal op deze moeilijkere doelgroep moeten worden afgestemd.

Nieuwe doelgroepen?
Tot nu toe heeft sociale activering zich vrijwel uitsluitend gericht op cliënten van de sociale dienst. Mede als gevolg van de SUWI-ontwikkelingen stellen gemeenten zich de vraag hoe de activering zal gebeuren van cliënten van de UWV (WAO-ers, WW- ers) en van niet-uitkeringsgerechtigden die niet kunnen worden toegeleid naar betaald werk. Gemeenten hebben geen zelfstandige verantwoordelijkheid voor cliënten van de UWV. Het is ook nog niet duidelijk of en zo ja hoe, de UWV deze mensen gaat oppakken. De ervaringen met reïntegratietrajecten van cliënten van de UWV laat zien dat de noodzaak om sociale activering onderdeel te laten zijn van reïntegratietrajecten evident is. Gemeenten voelen, vanuit hun brede maatschappelij- ke verantwoordelijkheid voor het welzijn van hun inwoners, de behoefte om duide- lijkheid te krijgen op welke manier voorkomen kan worden dat deze mensen aan hun lot worden overgelaten.

Meer aandacht voor verschillende uitkomsten van activering Mede onder invloed van de schaarste op de arbeidsmarkt krijgen uitvoerders van sociale activeringstrajecten steeds vaker te maken met een taakstelling gericht op uitstroom naar betaalde arbeid. Voor sociale activering in brede zin heeft dit nega- tieve gevolgen. De uitvoerders zien zich voor de keuze gesteld mede gelet op het moeilijker worden van de doelgroep de selectie van de deelnemers aan de poort

150

aan te scherpen om die taakstelling te kunnen realiseren, of dit niet te doen en het risico te lopen dat de taakstelling niet kan worden gerealiseerd. In het eerste geval zullen nog meer mensen buiten de boot vallen dan nu al het geval is, in het tweede kan men grote financiële risico's lopen.
Het denken in termen van een reïntegratieladder wordt als een oplossingsrichting gezien: het concept van de reïntegratieladder doet recht aan de behoefte om met cliënten naar een voor hen reëel doel te kunnen werken zonder de mogelijkheid dat zij -op korte dan wel lange termijn- wellicht uitstromen naar betaalde arbeid uit het oog te verliezen.

Activering verplicht?
Of mensen verplicht moeten worden gesteld om aan sociale activering deel te nemen is voor functionarissen en projectuitvoerders die aan het slotonderzoek hebben meegewerkt, een punt van discussie. De gedachte dat mensen met een uitkering verplicht moeten kunnen worden om een gesprek aan te gaan over hun mogelijk- heden wordt breed ondersteund. Tegelijk wordt onderkend dat de uitkomst van zo'n gesprek ook moet kunnen zijn dat deelname aan sociale activering op dat moment niet aan de orde is en dat de betrokkene (tijdelijk) met rust moet worden gelaten. In dat geval is de ontheffing van de arbeidsverplichting aan de orde. Over het nut van het opleggen van een verplichting tot deelname aan sociale active- ring zijn de meningen verdeeld: in bepaalde gevallen kan deze verplichting dienen als stok achter de deur. In principe zou een aanbod op maat echter voldoende moeten zijn om de cliënt te motiveren tot deelname aan sociale activering. Als de uitkomst van zo'n gesprek is dat zowel cliënt als consulent of casemanager constate- ren dat er een passend aanbod beschikbaar is en dat betrokkene hiervan gebruik zal maken, dan is die conclusie niet vrijblijvend. Zowel de uitkeringsontvanger als de functionaris zullen dan hun uiterste best moeten doen om de deelname succesvol af te sluiten. Die wederzijdse verplichtingen zouden in een contract moeten worden vastgelegd en beide partijen kunnen hierop worden afgesproken.

Flexibele inzet van financiële middelen
De vraag of de huidige middelen voor sociale activering voldoende zijn om de doel- stellingen te kunnen realiseren wordt verschillend beantwoord. Een deel van de gemeenten vindt dat er voldoende middelen zijn, een ander deel meent juist dat de middelen niet toereikend zijn. Weinig verschil van mening is erover de beperkte inzetbaarheid van beschikbare middelen. Doordat de middelen uit verschillende financieringsbronnen komen, kan moeilijk geschoven worden tussen de bestemming- en van die middelen. Er is in het algemeen behoefte aan één budget voor sociale activering dat afhankelijk van de lokale situatie op een bepaald moment verdeeld

151

kan worden over de verschillende bestemmingen en instanties. Op die manier kunnen de beschikbare middelen op die plekken worden ingezet waar daaraan op dat moment de meeste behoefte is.

8.9 Tot slot

Het slotonderzoek laat zien dat sociale activering een belangrijk instrument is om mensen die in de marge van de samenleving terecht zijn gekomen, de mogelijkheid tot een nieuwe start te geven. Of de af te leggen weg uiteindelijk uitmondt in betaald werk is echter niet te garanderen. De mogelijkheden van de cliënt staan centraal. Geaccepteerd moet worden dat voor een deel van de mensen betaald werk voorals- nog een onbereikbaar doel is en al gesproken mag worden van een succes als zij zich meer betrokken voelen bij de maatschappij en een aantal problemen is opgelost waardoor zij zich in hun sociaal en psychisch functioneren gesterkt voelen.

De insteek van sociale activering zou moeten zijn: het in beweging krijgen van mensen. Sociale activering zal alle betrokkenen uitkeringsontvangers, consulenten, uitvoerders, hulpverleners en andere functionarissen moeten aanspreken op hun verantwoordelijkheid om met een ingezet traject datgene te bereiken dat in dat individuele geval maximaal mogelijk wordt geacht. Door uit te gaan van het concept van een reïntegratieladder kunnen de verschillende resultaten in een onderling verband worden gezien: het bereiken van een hogere trede is een stap dichter naar betaalde arbeid.
Het maximaal haalbare hoeft geen statisch gegeven te zijn: mensen ontwikkelen zich. Een doel dat eerst onbereikbaar lijkt, kan na verloop van tijd wel degelijk een realistisch toekomstperspectief gaan vormen. Het is dus zaak regelmatig in gesprek te zijn over het verloop van het proces en de geformuleerde doelen en deze zo mogelijk bij te stellen. Het spreekt vanzelf dat die bijstelling niet eenzijdig kan gebeuren, maar in goed overleg tussen cliënt en consulent of begeleider moet plaatsvinden. Als bij aanvang te sterk het accent wordt gelegd op betaalde arbeid als einddoel, dan dreigt het kind van activering met het badwater weggegooid te wor- den: de kring van te activeren personen wordt op voorhand onnodig beperkt en velen zullen gedesillusioneerd en een negatieve ervaring 'rijker' afhaken omdat het gestelde doel onhaalbaar blijkt.

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor sociale activering, maar zij kunnen dat niet alleen. Alle andere instanties die bij het proces van sociale activering zijn betrok-

152

ken, zullen ook moeten accepteren dat de cliënt het vertrekpunt is en niet de eigen organisatie en het bestaande aanbod. Sociale activering zal ook van deze organisa- ties de nodige aanpassingen vragen om vertrekkend vanuit de problematiek en mogelijkheden van de cliënt met een aanbod te komen dat zowel qua inhoud als in de tijd aansluit bij de behoeften van die cliënt. Ervan uitgaande dat geen enkele organisatie in staat zal zijn een dienstenpakket aan te bieden dat in alle behoeften van de deelnemers aan sociale activering voorziet, zal het moeten komen tot een 'spel van geven en nemen' tussen de verschillende organisaties waarin het belang van de cliënt centraal staat en een optimaal aanbod kan worden gecreëerd.

153

154

Literatuur

Jehoel-Gijsbers en S. Serail (1998),
Evaluatie van de experimenten op grond van artikel 144 Abw. Tussentijdse evaluatie. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Den Haag. Jehoel-Gijsbers, G., I. van de Pas en S. Serail (2000), Het experimenteerartikel in de Abw. Evaluatie van toepassing en effecten van artikel 144. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Den Haag. Serail, S. en I. van de Pas (2001),
Duurzaam actief. Nameting van de (arbeidsmarkt)positie van ex-deelnemers aan experimenten ex art 144 Abw. Ministerie van Sociale Zaken en Werkge- legenheid, Den Haag.

155

156

Bijlagen

157

158

Bijlage 1

DEFINITIELIJST

(ex) deelnemer: Personen die deelnemen of hebben deelgenomen aan activitei- ten in het kader van de bijstandsexperimenten die in gemeen- ten zijn opgezet.

uitstromers: Personen die het experiment verlaten, dat wil zeggen voor wie toepassing van artikel 144 wordt beëindigd.

doorstromers: Personen die vanuit een experiment doorstromen naar ver- volgtrajecten in het kader van arbeidsmarkttoeleiding, naar reguliere arbeid of gesubsidieerde arbeid, naar scholing, vrij- willigerswerk, stage- of werkervaringsplaats.

continueerders: Personen, die de activiteiten waarop de afwijking van toepas- sing was, voortzetten zonder dat zij nog in aanmerking ko- men voor toepassing van het experimenteerartikel.

afronders: Personen die niet uitstromen naar een vervolgtraject, arbeid of scholing, maar voor wie het sociale-activeringstraject of het experiment is beëindigd.

uitvallers: Er is geen sprake van afronding, maar van voortijdige verla- ting van het experiment.

regulier Hierbij gaat het om activiteiten die in het vrijwilligerswerk vrijwilligerswerk: worden verricht en waar deelnemers zich bij kunnen aanslui- ten. Ook is het denkbaar dat in het kader van het experiment aan individuele langdurig werkloze bijstandsgerechtigden de mogelijkheid wordt geboden om activiteiten die men reeds verricht, te faciliteren.

159

maatschappelijk Hierbij gaat het om activiteiten die niet door het reguliere nuttige activiteiten: vrijwilligerswerk worden verricht en evenmin door het be- drijfsleven en overheid worden aangepakt, maar wel door de maatschappij als nuttig worden ervaren. Ook het geven van mantelzorg aan familie, vrienden et cetera worden tot deze activiteiten gerekend.

stage-achtige Deze projecten zijn gericht op het zoveel mogelijk in stand activiteiten: houden of het verhogen van de arbeidscapaciteit en het arbeids- ritme. De activiteiten moeten kortdurend zijn en ook wezen- lijk verschillen van de activiteiten die in het kader van al bestaande arbeidsmarktinstrumenten worden aangeboden of verricht.

cursus, training: Hierbij gaat het om zowel arbeidsmarktgerichte trainin- gen/cursussen (bijvoorbeeld een computercursus) als om trai- ningen/cursussen gericht op het ontwikkelen van meer alge- mene persoonlijke/sociale vaardigheden. Het gaat vaak om cursussen/trainingen die groepsgewijs worden aangeboden (bijvoorbeeld een fietscursus voor allochtone vrouwen of een cursus sociale vaardigheden).

zorgtrajecten: Het gaat hierbij om begeleidings- en hulpverleningstrajecten die aan de cliënt worden aangeboden zoals: schuldhulpverle- ning1, verslavingszorg, traject bij maatschappelijk werk of instelling geestelijke gezondheidszorg.

overige persoons- Deze activiteiten liggen onder meer op het terrein van onder- gerichte activiteiten: steuning zoals assessment, perspectiefontwikkeling. Door deze activiteiten wordt de basis gelegd voor deelname aan vrijwilligerswerk of verdere scholing. De activiteiten zijn vaak van individuele aard.

GSD, afdeling dienst of afdeling die de Abw uitvoert. Hiermee wordt dus Sociale Zaken: ook de afdeling sociale zaken, sociale dienst e.d. bedoeld.

1 In dit rapport wordt een schuldhulpverleningstraject tot de zorgtrajecten gerekend. Normaliter wordt een schuldhulpverleningstraject niet als een zorgtraject be- schouwd, maar gezien als een flankerende voorziening.

160

Bijlage 2

DEELNEMERS AAN DE WERKCONFERENTiE

De heer R. van Berkel, Universiteit van Utrecht
Mevrouw A. van de Broek, Vrijwilligerscentrale, Uden Mevrouw M. van den Broek, DWO, Scheveningen
De heer J. Demmer, Gemeente Zwolle
Mevrouw L. Driever, Gemeente Arnhem
Mevrouw Y. van Herpen, Welzijnsstichting De Hoepel, Venlo De heer V. Janssen, Radar
De heer E. Langer, Gemeente Breda
De heer R. Lanting, Gemeente Rheden
Mevrouw R. Lenting, Vrijwilligerscentrale, Utrecht Mevrouw M. Lubbers, Bureau In Petto, Gouda
Mevrouw C. Majoor, Alexander Calder Arbeidsintegratie b.v. Mevrouw C. Noordam, Gemeente Amstelveen
De heer K. Oerlemans, Stichting Contour, Tilburg
De heer R. Pos, Gemeente Groninigen
Mevrouw A. Poussart, Gemeente-Sittard-Geleen
Mevrouw D. Scheepens, Gemeente Venlo
De heer J. Slooten, Gemeente Zaanstad
Mevrouw K. Slijkhuis, Deloitte en Touche
Mevrouw M. Sprengers, Stichting Traject, Maastricht Mevrouw A. Talens, Gemeente Alphen aan den Rijn
De heer J. Timmers, Vrijwilligerscentrale, Helmond De heer B. Vinke, Gemeente Zwolle
Mevrouw R. Wamelink, Gemeente Wassenaar
Mevrouw M. van Woudenberg, Vrijwilligerscentrale, Arnhem

161

donderdag 26 september 2002