Gemeente Lisse

06-06-2002 In the spotlight: de gierzwaluw

Ze vangen miljoenen insecten, overschrijden voortdurend de maximum snelheid, slapen vliegend op 3 km hoogte en zijn na 100 dagen alweer verdwenen: gierzwaluwen. In de hal van het gemeentehuis vindt u tot 18 juni een tentoonstelling over gierzwaluwen in Lisse. Daarna staat hij tot 5 juli in de bibliotheek.

Ze versieren de lucht boven onze dorpen in voorjaar en zomer. Op warme zomeravonden scheren groepjes zwaluwen luid gierend tussen de huizen. Ze bezorgen ons het echte "zomergevoel".
Geluksbrenger
Door de eeuwen heen en over de hele wereld werden en worden zwaluwen gezien als geluksbrengers en in het voorjaar met vreugde begroet. Na de lange, donkere winter van koude, ziekten en voedselschaarste, betekende de terugkeer van de zwaluwen het begin van betere tijden, de zomer kwam er aan...
De boeren koesterden hun zwaluwnesten want broedende zwaluwen garandeerden gezond vee en overvloedige oogst. In Husum, Duitsland luidde de burgemeester de kerkklok als de eerste zwaluw arriveerde en in Nepal worden nissen voor gierzwaluwen in de huizen van jonggehuwden aangebracht, zodat zij verzekerd zijn van een lang en gelukkig leven.

Huisvriend voor 100 dagen
Drie maanden per jaar zijn ze aanwezig. Eind april verschijnen de eerste donkere, sikkelvormige silhouetten van de gierzwaluwen aan de hemel. Ze komen na een tocht van ruim 7000 kilometer terug van hun winterverblijf in Afrika, ten zuiden van de evenaar. Terug naar het oude vertrouwde nest dat hij het jaar ervoor achterliet. Tientallen, maar wellicht ook honderden jaren blijven de nesten bezet door opeenvolgende generaties gierzwaluwen. Aan die nestplaats zijn ze zo trouw dat ze ware huisvrienden worden die de enorme tocht er voor over hebben om hier twee jongen geboren te laten worden.

Het zijn meestal de mannetjes die al eerder hebben gebroed. Zij zoeken onmiddellijk het nest van het vorige jaar en na enkele dagen komen ook de vrouwtjes aan. Daar ontmoeten ze elkaar weer nadat ze de hele herfst en winter gescheiden van elkaar hebben doorgebracht. Aan het geluid dat ze maken, herkennen ze elkaar.
Het nest wordt opgeknapt met haren, sprietjes, zaadpluis, veertjes en dergelijke, die in de lucht zweven. Het geheel wordt met speeksel aan elkaar gekleefd tot een klein, hard kommetje. Hierin worden rond 20 mei twee tot drie witte eitjes gelegd die beurtelings door het mannetje en het vrouwtje worden bebroed. Na twintig dagen komen de eieren uit.

Eetmachine
De ouders vangen insecten in de lucht, die in de keelzak tot een bal worden gevormd, waarmee de jongen worden gevoerd. Een gierzwaluwpaar vangt per dag wel 20.000 insecten! Daar kan geen spuitbus tegenop. Bladluizen, vliegende mieren, zweefvliegen, muggen, kortom alles wat zich als insect in de lucht bevindt, wordt verorberd. Als er weinig insecten zijn, vliegen ze soms honderden kilometers ver om voedsel te zoeken. Wanneer de jongen enkele dagen geen voedsel krijgen, raken ze in zo'n periode in een soort winterslaap. Na zes weken, rond 25 juli, verlaten de jongen vliegend hun nest, waarna ze vrijwel direct naar Afrika vertrekken. De ouders volgen later.

Een gierzwaluw is geen zwaluw
Deze in kolonies levende mysterieuze stadsvogel is een bijzonder dier. Hij is geen lid van de zwaluwenfamilie, maar van een aparte groep, de Apodidae, wat "poten ontberend" betekent. Dit laatste klopt niet helemaal, want hij heeft kleine, bevederde pootjes met vier naar voren gerichte scherpe nagels waarmee hij zich kan vastgrijpen aan muren. Gierzwaluwen onderscheiden zich van echte zwaluwen door de kort gevorkte staart. De zwartbruine vogel is 16 cm lang en is perfect aangepast voor het leven in de lucht. Het lichaam is torpedovormig, de vleugels hebben een sikkelachtige vorm en hebben een spanwijdte van maar liefs 45 cm. Verder heeft hij een witte keel. Het geluid wat hij maakt is bijzonder, het is een soort hoge toon die klinkt als 'srie srie'. Een echte zwaluw is bijvoorbeeld de huiszwaluw die nestelt onder dakoverstekken of de boerenzwaluw die in schuren en loodsen nestelt. Gierzwaluwen worden gemiddeld 7 jaar.

Slapen op drie kilometer hoogte
Wil de gierzwaluw wegvliegen, dan laat hij zich eerst vallen. Het opstijgen vanaf de grond is voor de gierzwaluw een moeizame bezigheid. Hij brengt bijna zijn hele leven vliegend door. Eten, drinken en slapen, het gebeurt allemaal in de lucht. Op het nest zijn ze alleen om te paren, eieren te leggen en de jongen groot te brengen. De gierzwaluw kan een vliegsnelheid bereiken van 120 km per uur en kan wel 30 uur achter elkaar vliegen. Tegen de avond verzamelen de gierzwaluwen die geen nest hebben, zich in groepen en stijgen dan op tot een hoogte van drie tot vijf kilometer. Daarna laten ze zich in een soort halfslaap meevoeren op wind en thermiek en cirkelen langzaam naar beneden.

In hun bestaan bedreigd
Voor veel vogels zijn slechte weerperiodes een natuurlijke bedreiging. Daarnaast maken vogelvangers in zuidelijke landen vele slachtoffers onder de miljoenen trekvogels richting Afrika. Ook de luchtvaart eist onder deze hoogvliegers zijn tol. Maar de allergrootste bedreiging voor de gierzwaluw vormt echter het verdwijnen van de nestgelegenheden. Door het slopen en renoveren van oude gebouwen verdwijnen ieder jaar weer nesten.

Wanneer het nest waarin ze soms al jaren broeden bij terugkeer uit Afrika is verdwenen, zijn de broedvogels ontredderd. Hun plaatstrouw wordt dan een handicap. De gierzwaluwen blijven alsmaar op de plek afvliegen waar dat nest was. Zelfs als het gebouw helemaal weg is, blijven ze schreeuwend rondvliegen wanhopig op zoek naar dat nest. Zo gaat een heel seizoen en soms wel meer seizoenen voorbij zonder dat ze hebben kunnen broeden omdat ze niet zo snel in staat zijn andere nestgelegenheid te vinden. De efficiënte nieuwbouw die er voor in de plaats komt, zonder inhammen, kieren of uitsteeksels, biedt meestal geen nieuwe nestgelegenheid.

Nestmogelijkheden
Gierzwaluwen broeden bij voorkeur bij elkaar in kolonies en hebben een speciale manier van nestplaatsen zoeken ontwikkeld. Ze kunnen niet zoals spreeuwen of mussen hippend over het dak een opening ontdekken en eens voorzichtig naar binnen kijken of de holte achter die opening een veilige nestplaats is. Gierzwaluwen moeten vliegend een nestplaats ontdekken en met vrij grote snelheid binnengaan. Regelmatig vliegen gierzwaluwen zich klem in een te kleine opening of komen achter de invliegopening terecht in een ruimte zoals een zolder of een spouw, waar ze niet meer uit kunnen komen. Waarschijnlijk om die reden hebben gierzwaluwen in de loop van eeuwen een grote terughoudendheid ontwikkeld om een onbekende holte binnen te vliegen. Een nestholte is pas veilig als er andere vogels in en uit vliegen. Regelmatig worden spreeuwen- of mussennesten gekraakt.

Waarschijnlijk is de belangrijkste functie van de jaagvluchten s morgens en 's avonds rond nestplaatsen, het ontdekken van nieuwe nestmogelijkheden. Vogels zonder nest vliegen dan voortdurend langs de plaatsen waar al gierzwaluwen broeden, terwijl ze luid schreeuwen. Als ze antwoord krijgen vanuit het nest weten ze dat het bezet is. Bij nesten die zich in de muur bevinden zie je de vogels vaak even aanhaken, schreeuwen en dan weer loslaten. Kennelijk kregen ze antwoord vanuit het nest: bezet!
Bij nesten onder de pannen vliegen ze rakelings over de pannen om zo contact te krijgen met de eventuele bewoner van het nest. Als er geen reactie komt, gaan ze binnen poolshoogte nemen en ontdekken zo nieuwe nestplaatsen.

Wanneer ze echter een nest willen bezetten waar al een gierzwaluw broedt en de rechtmatige bewoner even later terugkeert, is het mis. Vaak laat de indringer zich niet zo gemakkelijk uit het nest jagen en worden er hevige gevechten geleverd. Gewonden vallen er daarbij vrijwel nooit, maar de vogels gaan soms uren door en raken uitgeput. Als er op dat moment al jongen geboren zijn en zeker als die nog klein zijn, lopen die het risico dat ze tussen de vechtende vogels terechtkomen. Het is dus duidelijk dat de manier waarop gierzwaluwen nestplaatsen zoeken vooral succesvol is, als er meer mogelijkheden bij elkaar zijn.

Helpende hand
Sinds een aantal jaren schiet de mens de gierzwaluw te hulp met het aanbieden van nestgelegenheden zoals gierzwaluwpannen, holle neststenen om in te metselen of gierzwaluwnestkasten. Net zoals dit al gebeurde voor bijvoorbeeld koolmezen. Op plaatsen waar gierzwaluwen onder pannen broedden en waar na het herstel van het dak gierzwaluwpannen op ongeveer dezelfde plaats werden gelegd, zijn de vogels blijven broeden. Voor plaatsen waar de gierzwaluwen in muren huisden, zijn de holle houtbetonnen nesten een goed alternatief. Kasten zijn vooral geschikt om onder overstekende dakranden te hangen. Welke van de nestmogelijkheden ook geplaatst worden, het moeten er altijd een aantal bij elkaar zijn.

Gierzwaluwen in de Bollenstreek
Sloop, renovatie en isolatie van huizen en bollenschuren leiden er ook in onze streek toe dat de nestgelegenheden verdwijnen waardoor het aantal zwaluwen terugloopt. Om dit te stoppen heeft Natuurvereniging de Bollenstreek het project Gierzwaluwbescherming opgezet. Voor de uitvoering van dit meerjarige project is een werkgroep samengesteld. Deze zomer wordt in Lisse gestart met de inventarisatie van de broedplaatsen van de gierzwaluwen. Sassenheim volgt in 2003 en Hillegom in 2004. Hiermee willen we een beeld krijgen van de plaats en aantal nestplaatsen in de Bollenstreek. Vervolgens willen wij de nestplaatsen behouden/beschermen en zonodig nestkasten en nestpannen plaatsen. U kunt ons helpen door de bij u bekende broedplaatsen aan ons te melden. Als u een bestaand pand gaat opknappen dat door gierzwaluwen wordt bewoond, kunt u de gierzwaluw helpen door hem een alternatieve nestgelegenheid te bieden.

Voor meldingen en vragen kunt u terecht bij:
Hans van Stijn tel. 0252-221183, email hjvanstijn@hetnet.nl Theo van Woerden tel. 0252-419229, email woerden@hetnet.nl Martijn Kosterman tel. 0252-520029, email mkosterman@lisse.nl Ook kunt u terecht op onze website www.knnv.nl/bollenstreek.

Links
Op internet is allerlei informatie te vinden ove de gierzwaluw. Kijk bijvoorbeeld eens op:
http://swift.utigges.il.eu.org/home_dutch.html
http://www.pz.nl/gierzwaluw/
http://www.geocities.com/ivn_vogels_stad_dorp/Gierzwaluw_Apus-apus.htm l