Vrije Universiteit Amsterdam
Informatie voor de pers. Vrije Universiteit Amsterdam.
21/05/2002
---
Oratie communicatiewetenschapper prof. dr. Cees J. Hamelink:
De leugen regeert in de informatiesamenleving
Prof. dr. Cees J. Hamelink, hoogleraar Media, Religie en Cultuur aan
de Faculteit der Godgeleerdheid, spreekt vrijdag 24 mei zijn oratie
uit, getiteld De leugen regeert: over leugen en bedrog in de
informatiesamenleving. De lezing vormt de aanzet tot toekomstig
onderzoek naar de structurele voorwaarden waaronder bedrog of waarheid
in de informatiesamenleving worden bevorderd. Welke vormen van
openbare communicatie geven de meeste ruimte aan leugen en bedrog en
welke stimuleren juist het zoeken naar de waarheid?
Hamelink vraagt zich daarin af of we aan publieke communicatie andere
morele eisen moeten stellen dan aan private communicatie. Heeft het
wel zin om vast te houden aan de norm dat de media de waarheid moeten
spreken? In private communicatie hanteren we die norm namelijk
helemaal niet. In dagelijkse gesprekken, of ze nu plaatsvinden tussen
ouders en kinderen, geliefden, werkgevers en werknemers of politici en
kiezers, liegen we er flink op los. Vrijwel alle vormen van menselijke
communicatie zijn gebaseerd op leugen en bedrog. Dat is
maatschappelijk wenselijk, want zonder leugens is sociale harmonie
vrijwel onbereikbaar. Toch blijven we in alle godsdienstige en morele
stelsels geobsedeerd door de waarheid en vinden we de leugen moreel
verwerpelijk. Zo ontstaat een merkwaardige paradox: leugenaars vinden
dat de waarheid moet worden gesproken.
"Wij verwachten van de media dat zij hun publiek de waarheid
vertellen", aldus Hamelink. "In veel journalistieke beroepscodes staat
ook de plicht tot respect voor de waarheid voorop. Toch spelen leugen
en bedrog in de massamedia een centrale rol. In de nabije toekomst
krijgt de waarheid steeds minder kans, als gevolg van politieke,
economische en technologische ontwikkelingen. De moderne
informatiesamenleving zal ons met steeds meer leugens en bedrog
confronteren. Nieuwe digitale technieken maken het mogelijk een
virtuele werkelijkheid te produceren waarin bedrog en werkelijkheid
niet meer te onderscheiden zijn."
Een van de voorbeelden van ontwikkelingen die leugen en bedrog volgens
Hamelink sterk bevorderen, is dat van interviews in de media. "Veel
media-interviews zijn babbelsessies", zegt hij. "De waarheid zou
gediend zijn met interviewers die goed kunnen luisteren en die vragen
stellen vanuit werkelijke belangstelling, in plaats vanuit de zucht
naar amusement, ´scoren´ en persoonlijke ambitie. Vooral in politieke
interviews wordt door de ondervraagden regelmatig ongegeneerd gelogen.
De leugen zit echter niet uitsluitend in het antwoord. Ook de manier
van vragen kan leugen en bedrog bevorderen." Ook bij debatten in de
media plaatst Hamelink vraagtekens. "Om de werkelijkheid in woorden
uit te drukken is de dialoog een betere vorm van communicatie dan het
debat. Voor de media is de dialoog een probleem omdat een echte
conversatie tijdrovend is, vergt dat mensen naar elkaar luisteren en
bereid zijn hun oordelen op te schorten."