Ingezonden persbericht


12 april 2002

Vertakking bliksem wiskundig verklaard

Onderzoekers van het Centrum voor Wiskunde en Informatica (CWI) in Amsterdam hebben ontdekt hoe electrische ontladingen zoals bliksem zich vertakken. Zij hebben aangetoond dat het verschijnsel direct volgt uit het eenvoudigste wiskundige model van een ontlading. Tot nu toe werd aangenomen dat dit niet mogelijk was. Het werk van Manuel Arrayás, Ute Ebert en Willem Hundsdorfer verschijnt op 6 mei in het internationale toptijdschrift Physical Review Letters. De theorie is ook van toepassing op de onlangs waargenomen 'opwaartse bliksem': ontladingen van een donderwolk naar de veel hoger gelegen ionosfeer, die plaatsvinden op een veel grotere schaal dan de gewone bliksem naar de grond, en zich nog veel sterker blijken te vertakken.

Als een niet-geleidend medium zoals een gas plotseling wordt blootgesteld aan een sterk electrisch veld, kunnen zich smalle kanalen vormen waarin het gas is geïoniseerd: losse, negatief geladen electronen en positief geladen ionen bewegen onafhankelijk van elkaar. Het kanaal is dan geleidend. Uiteindelijk vindt het ladingsoverschot aan het ene uiteinde (bijvoorbeeld de donderwolk) door het kanaal zijn weg naar het ander uiteinde (de aarde), en is de 'ontlading' een feit. Zo'n kanaal ontstaat doordat in een voldoende sterk electrisch veld vrije electronen gasmoleculen kunnen ioniseren. Zo kan een enkel electron een kettingreactie op gang brengen. De opeenhoping en scheiding van ladingen in het kanaal beïnvloedt op zijn beurt het uitwendig electrisch veld. Door deze terugkoppeling zijn de wiskundige vergelijkingen die het verschijnsel beschrijven 'niet-lineair'. Karakteristiek voor dergelijke vergelijkingen is dat er onverwacht patronen kunnen ontstaan in ruimte en tijd. De kop van het kanaal bestaat bij benadering uit een geleidend en electrisch afgeschermd gebied (het inwendige van het kanaal), omgeven door een niet geleidend gebied. Uit de vergelijkingen volgt dan dat het scheidsvlak 'Laplace instabiliteiten' gaat vertonen. Er ontstaan vertakkingspatronen die ook elders in de natuur blijken voor te komen. Voorbeelden zijn 'visceuze vingers' (grensvlakstructuren die ontstaan als bijvoorbeeld water onder hoge druk in een olielaag wordt gespoten) en de groei van koralen en kolonies van bacteriën. Hier spreekt men van 'Laplace groei'. De verklaring voor de overeenkomst tussen deze patronen is dat de wiskundige vergelijkingen die deze verschillende verschijnselen beschrijven, dezelfde globale structuur hebben. Numerieke simulaties met het op het CWI onderzochte model (een stelsel niet-lineaire differentiaalvergelijkingen) hebben het spontane ontstaan van vertakkingen aangetoond. Ook recente experimenten aan de Technische Universiteit Eindhoven, waarin voor het eerst ontladingsverschijnselen op een tijdschaal van een miljardste seconde konden worden waargenomen, laten dergelijke vertakkingen zien.

De kracht van het CWI-model ligt in zijn eenvoud. De verklaring van de vertakkingen wordt gegeven met een model dat tot nu toe daartoe niet in staat werd geacht. De studie van vertakking in electrische ontladingen is ook van groot industrieel belang, bijvoorbeeld bij het zuiveren van rookgassen of het produceren van ozon. (WIN02/1)

Henk Nieland

Mededelingen voor de redactie:

- Als U gebruik maakt van dit artikel, stellen wij toezending van een exemplaar van Uw uitgave zeer op prijs.
Voor nadere informatie:
Prof.dr. Ute Ebert
020 - 592 4206 (CWI)
040 - 247 3455 (TUE)
E-mail: Ute.Ebert@cwi.nl
URL: http://www.cwi.nl/~ebert

Wetenschapsvoorlichting CWI:
Henk Nieland, tel. 020 - 592 4092, e-mail: Henk.Nieland@cwi.nl Annette Kik, tel. 020 - 592 4248, e-mail: Annette.Kik@cwi.nl

Het CWI is een nationaal instituut voor onderzoek in de wiskunde en de informatica. Er werken ca. 165 onderzoekers. De nadruk ligt op grensverleggend onderzoek voor praktische vraagstukken en de overdracht van nieuwe kennis naar de maatschappij. Het instituut onderhoudt een breed scala aan contacten met universiteiten, industrieën, grote technologische instituten, en particuliere en overheidsinstellingen. Het CWI is een der oprichters van ERCIM, het European Research Consortium for Informatics and Mathematics, en neemt deel in het Telematica Instituut.
---
Illustraties:
links: http://www.cwi.nl/cwi/press-releases/2002/Bliksem1.jpg echts: http://www.cwi.nl/cwi/press-releases/2002/Bliksem2.jpg Bijschrift bij illustraties:
Twee opnamen van een 'streamer' (eerste fase van een ontlading). Links een tijd-geïntegreerde opname (belichtingstijd één miljoenste seconde); rechts een momentopname van dezelfde gebeurtenis (belichtingstijd één miljardste seconde), waarin de zich voortplantende koppen van de streamer kanalen zichtbaar zijn. (Met dank aan E. van Veldhuizen, TU Eindhoven.)

pdf-file van het artikel: http://www.cwi.nl/cwi/press-releases/2002/WIN02-1.pdf

vrijdag 12 april 2002