08 jan 2002
Nummer 3 8 januari 2002
Winterdepressie niet veroorzaakt door verstoorde biologische klok
Lang is gedacht dat winterdepressie het gevolg is van een
verstoring in de biologische klok. Door de gevoeligheid voor licht
registreert de biologische klok immers de seizoenen.
Winterdepressie treedt op in de winter, wanneer de dagen kort zijn,
en kan goed behandeld worden met lichttherapie. "Het lijkt daarom
een plausibele theorie. Maar het blijkt niet waar", zegt drs.
Kathelijne Koorengevel. In haar promotieonderzoek waarin met de
slaap-waakcyclus van proefpersonen werd gemanipuleerd, ontdekte zij
dat de werking van de biologische klok ongestoord is bij
winterdepressiepatiënten. "Het blijft daarom een raadsel waarom
lichttherapie wel helpt bij winterdepressie", aldus Koorengevel.
Zij promoveert op 16 januari 2002 aan de Rijksuniversiteit
Groningen.
Ritme van 24 uur
Nieuwe onderzoeksmethoden
Tijdvrije ruimte
Lichttherapie via de knieholten
Curriculum vitae
Noot voor de pers
Het is nog onduidelijk hoe depressie ontstaat, maar hierover zijn
verschillende theorieën. De door Koorengevel onderzochte
chronobiologische theorie is daar één van. Deze theorie schrijft
(winter)depressies toe aan verstoringen van het slaap-waakritme
en/of de biologische klok. "Bij de start van het onderzoek had ik
echt voor ogen dat we bewijs voor de theorie van de verstoorde
biologische klok zouden vinden", zegt de promovendus, "Maar in het
onderzoek vonden we hiervoor geen bewijs."
Ritme van 24 uur
De biologische klok zit in de hersenen en zorgt ervoor dat
processen in het lichaam een ritme vertonen van ongeveer 24 uur.
Dat zijn lichamelijke processen zoals lichaamstemperatuur en
hormoonafgifte maar ook psychische processen, zoals alertheid,
stemming en prestatie. "De biologische klok is gevoelig voor licht
en zorgt ervoor dat je op elk moment van de dag optimaal kan
functioneren. Dat dat zo werkt, merk je pas bij een jetlag of
werken in ploegendienst. Door de verstoring tussen de biologische
klok en de slaap-waakcyclus die dan ontstaat presteer je niet
optimaal. Het is niet voor niets dat de grootste ongelukken vaak
midden in de nacht plaatsvinden", zegt Koorengevel .
Nieuwe onderzoeksmethoden
Twee nieuwe ontwikkelingen boden de mogelijkheid om de
chronobiologie van depressie opnieuw te onderzoeken. Het
'geforceerde desynchronisatie protocol', een methode waarbij
gemanipuleerd wordt met het slaap-waak ritme van proefpersonen,
bood de mogelijkheid om de invloed van de biologische klok op
lichamelijke en psychologische processen te onderzoeken.
Koorengevel: "Bovendien bood de opzienbarende ontdekking van twee
Amerikaanse onderzoekers dat de biologische klok ook beïnvloed kan
worden door licht toegediend op de huid van de knieholten, voor de
eerste keer de mogelijkheid om een goede studie te doen naar de
effectiviteit van lichttherapie bij winterdepressie."
Tijdvrije ruimte
De mensen die meededen aan het eerste onderzoek kregen in een
laboratorium een totaal ander dagritme opgelegd. Koorengevel: "In
het Academisch Ziekenhuis Groningen hebben we de beschikking over
een 'tijdvrije ruimte', waar geen informatie kan doordringen over
het werkelijke tijdstip. Zeven patiënten met winterdepressie en
zeven gezonde proefpersonen deden mee. Zij kwamen nauwkeurig
overeen wat betreft geslacht, leeftijd, rookgewoonten en zelfs
menstruatiecyclus. De proefpersonen kregen een dagritme van 20 uur
opgelegd: 13,5 uur wakker en 6,5 uur slaap. Het was er 'overdag'
schemerdonker. Niet lichter, want dan zou de biologische klok
beïnvloed worden." Uit Koorengevels metingen blijkt dat de invloed
van de biologische klok op de lichaamstemperatuur, de
melatonineafgifte en de regulatie van de stemming zowel bij
patiënten als bij gezonde proefpersonen gelijk is. De biologische
klok is dus niet verstoord.
Lichttherapie via de knieholten
Lichttherapie via de ogen helpt tegen winterdepressie. Het is
echter onmogelijk om de effecten hiervan te vergelijken met
placebo-licht (geen licht). Daarom is de effectiviteit van deze
behandeling nog niet definitief bewezen. Zo'n placebo-onderzoek
werd wel mogelijk toen Campbell en Murphy in 1998 aantoonden dat
licht niet alleen via de ogen, maar ook via de knieholten de
biologische klok kan bereiken. Koorengevel bestudeerde het effect
van lichttherapie via de knieholten, omdat het naast het gebruik
van de tijdvrije ruimte een tweede manier leek om de betrokkenheid
van de biologische klok bij winterdepressie te onderzoeken.
Negenentwintig patiënten ontvingen òf licht òf geen licht in beide
knieholten gedurende vijf ochtenden. "Omdat vermoed wordt dat
lichttherapie bij winterdepressie werkt via de biologische klok,
zou het licht in de knieholten via deze zelfde weg effectief kunnen
zijn", aldus de promovendus, "Maar we vonden geen effect van
lichttherapie via de knieholten op de biologische klok. En licht of
geen licht in de knieholten maakte ook niet uit. Vooralsnog is
daarom onduidelijk waarom winterdepressie patiënten baat hebben bij
lichttherapie via de ogen, maar dat het werkt via de biologische
klok lijkt onwaarschijnlijk."
Curriculum vitae
Kathelijne Koorengevel (Dordrecht, 1971) studeerde geneeskunde aan
de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze verrichtte haar
promotieonderzoek bij de onderzoekschool Behavioural and Cognitive
Neurosciences (BCN) van de RUG en de afdeling Psychiatrie van het
Academisch Ziekenhuis Groningen, waaraan zij ook na haar promotie
verbonden blijft als arts assistent in opleiding (AGIO). Haar
promotieonderzoek is mede gefinancierd door Nederlandse Gasunie
B.V., het Ministerie van Volksgezondheid en het Nationaal Fonds
Geestelijke Volksgezondheid. Koorengevel promoveert tot doctor in
de medische wetenschappen bij prof.dr. R.H. van den Hoofdakker en
prof.dr. J.A. den Boer. De titel van haar proefschrift luidt: On
the chronobiology of seasonal affective disorder.
Noot voor de pers
Voor nadere informatie: mw.drs. K.M. Koorengevel, telefoon (050)361
23 67 (secretariaat Psychiatrie), e-mail:
k.m.koorengevel@acggn.azg.nl (werk)