Humanistisch Verbond

Verslag van het debat
`Twee maanden na de aanslagen op New York en Washington'

Dialoog opengebroken of dichtgeslagen?

Optimisme over rol van humanisme na 11 september

Op zaterdag 17 november werd na de landelijke ledenvergadering van het Humanistisch Verbond in Utrecht gediscussieerd over de effecten van de gebeurtenissen op 11 september in de Verenigde Staten op de wereld in het algemeen en humanisten in het bijzonder. Chris Keulemans discussieerde met vier panelleden en met een zaal vol humanisten over vragen als wat er is gebeurd met humanistische idealen als wereldburgerschap en dialoog? En of bezinning op de eigen waarden noodzakelijk is? Een discussie die optimistisch bleek te eindigen.

Ben Elkerbout, de kersverse secretaris van het Humanistisch Verbond opent de middag. Hij denkt dat het juist na 11 september van het grootste belang is om humanistische waarden boven tafel te houden. Daarom heeft het Humanistisch Verbond het Manifest tegen de Nieuwe Oorlog ondertekend en heeft ze ook gesproken op de vredesdemonstratie in Amsterdam. Volgens Elkerbout heeft het Humanistisch Verbond als levensbeschouwelijke organisatie een bijzondere rol te spelen in de discussies over hoe het verder moet na 11 september. Daarom geeft hij gauw het woord aan Chris Keulemans, de debatleider. Chris Keulemans is net terug uit de Verenigde Staten waar hij drie maanden verbleef. Hij schrok bij terugkomst in Nederland van de negatieve sfeer. "Het leek of al die verhalen over de multiculturele samenleving enkel sprookjes waren geweest." Aan Rob Buitenweg, docent mensenrechten aan de Universiteit voor Humanistiek, legt hij de vraag voor wat er is overgebleven van het humanistisch ideaal bij uitstek, dat van wereldburgerschap. "Je zou kunnen zeggen", aldus Buitenweg. "Dat dit ideaal aan duigen ligt." Hij verwijst naar een artikel van de politicoloog Huntingdon die stelt dat het idee van mensenrechten helemaal niet leeft in grote delen van de derde wereld. Zelf is hij minder somber. Het ideaal van mensenrechten moet hoog worden gehouden. "Maar dan moeten we er wel voor zorgen dat alle mensen mensenrechten kunnen aanvaarden." Sommige mensen zullen mensenrechten koppelen aan hun geloofsbeleving. "Het is belangrijk dat humanisten daar niet van gaan steigeren." Hoewel het idee dat religie en wereldburgerschap elkaar uitsluiten, zeker onder humanisten, na 11 september alleen maar sterker is geworden, vindt Buitenweg het van belang dat ook humanisten zich bezinnen op hun eigen waarden. Zo kun je je afvragen, zegt hij, of er in het westen niet een te grote nadruk is komen te liggen op individuele vrijheid. Terwijl er veel te weinig aandacht is voor de schending van sociaal-economische rechten.
Mustapha Oukbih, journalist en hoofdredacteur van Fast Forward, een nieuw tijdschrift voor nieuwe Nederlanders, is net terug van een reis door het Midden-Oosten. Hij bezocht onder andere de onafhankelijke Arabische nieuwszender Al Jazeera. Chris Keulemans wil van hem wat hij daar heeft gemerkt van humanistische waarden. Volgens Oukbih is het een vooroordeel om te denken dat die waarden daar niet leven. "Als ik daar ben hoor ik voortdurend discussies over mensenrechten, democratie en dergelijke. Er is zoveel dynamiek dat ik iedere keer weer positief terugga naar Nederland." Wel heeft hij gemerkt hoe de kloof met het westen na 11 september groter is geworden. Mensen in het Midden-Oosten voelen zich in een hoek gezet als fundamentalisten, ze zijn weer in hun schulp gekropen.
Jaap Dijkstra, directeur van het Hivos en het derde panellid, kreeg na 11 september veel reacties van organisaties waarmee ze in andere landen samenwerken. De organisaties reageerden vooral ongerust. Zo waren Indonesische organisaties bang dat de oorlog het wankele evenwicht en hun strijd voor mensenrechten in hun land nog verder zou ondermijnen. Hij benadrukt dat er overal in de wereld wereldburgers zijn. Positief vindt hij dat sinds 11 september de Verenigde Naties weer zijn gaan tellen.
Naeeda Aurangzeb van de organisatie Islam en Burgerschap deelt het optimisme van de vorige sprekers maar half. Zelf probeert ze al tien jaar een dialoog tussen moslims en andere Nederlanders op gang te krijgen. Sinds 11 september wil ineens iedereen discussiëren, maar ze vraagt zich af hoe `kosher' de motieven van deze dialoog zijn. Ook is ze bang dat al deze aandacht maar tijdelijk is. Naeeda Aurangzeb kwam begin september terug van een bezoek aan Pakistan. De kloof tussen Nederland en Pakistan is haar bijgebleven. Allereerst op economisch gebied. Het gaat economisch zeer slecht in Pakistan. Maar ze merkte ook dat Pakistanen geen idee hadden hoe het westen denkt over de Islam. Het ongenuanceerde beeld van de islam als een monolithisch en vooral fundamentalistisch blok stoort haar. Ze citeert de Pakistaanse Moslim-feministe Hassan die zegt dat de islam als religie helemaal niet antivrouw is. Aurangzeb deelt die mening. En ze is niet de enige. "Als je in Pakistan aan vrouwen vraagt of ze gelijk zijn zullen ze ja zeggen." De roep om wereldburgerschap klinkt overal in de wereld.

Is er nou zoveel veranderd?

Hierna is het woord aan de zaal. Het valt op dat de meeste sprekers niet het gevoel hebben dat de situatie na 11 september nou zo enorm is veranderd. "Er zijn al zoveel schokken in de wereld geweest" is de teneur van veel reacties. "Ook in Rwanda stonden humanistische waarden op het spel." En "er stierven op diezelfde dag ook duizenden mensen van de honger." Een vrouw die net in Moskou was noteerde daar een zelfde reactie. Hoewel er bloemen werden gelegd bij het Amerikaanse consulaat, zeiden veel Moskovieten dat er nooit een dergelijke aandacht was geweest voor de honderden Russen die stierven bij aanslagen op flatgebouwen in Moskou een paar jaar geleden.
Wel vragen verschillende mensen zich af hoe het komt dat het weer uit naam van een religie is dat dergelijke aanslagen gepleegd worden. Er zijn ook opmerkingen en vragen over de opstelling van het Humanistisch Verbond in deze. Iemand vond het raar om het standpunt van het Humanistisch Verbond via de media te moeten vernemen. Vanuit het Humanistisch Vredesberaad was men blij verrast omdat het twintig jaar eerder niet gelukt was om het Humanistisch Verbond achter de grote demonstraties tegen kernwapens te krijgen. Andere aanwezigen zijn minder te spreken over het standpunt van het Humanistische Verbond. Ze vinden dat je niet zacht tegen fundamentalisten kan optreden. Die moet je elimineren. Toch overheerst de twijfel. "Ik weet wel dat geweld soms niet anders kan, Maar in het algemeen ben ik toch bang dat geweld alleen geweld zal kweken." Een dergelijke twijfel wordt ook gedeeld door Yvonne Breuk die namens het Humanistisch Verbond sprak tijdens de demonstratie op de Dam. Ze vraagt de zaal wat het Humanistisch Verbond als standpunt naar buiten zou moeten brengen.
Jaap Dijkstra vindt het goed dat het Humanistisch Verbond van zich heeft laten horen. Hij vindt het belangrijk om juist die twijfel naar buiten te brengen. Rob Buitenweg vertelt hoe hij zelf ook vlak na 11 september tegen geweld was. Maar zoals de situatie in Afghanistan zich nu ontwikkelt, denkt hij dat het beter is om door te gaan tot de Taliban echt verdreven zijn. Eigenlijk had de wereld al veel eerder moeten ingrijpen in Afghanistan. "Je bent ook verantwoordelijk voor wat je nalaat."
Mustapha Oukbih heeft niet het idee dat de wereld na 11 september fundamenteel veranderd is. Hij is weer eens bevestigd in het idee dat internationale rechtvaardigheid niet bestaat.
Naeeda Aurangzeb zegt dat alles wat ze hoort haar weer overtuigd heeft van hoe ingewikkeld het allemaal is. Ze merkt hoe termen als 'terrorist' nu weer misbruikt worden, bijvoorbeeld door de Russen die dat etiket als legitimering gebruiken om de Tsjetsjeense vrijheidsstrijders uit te roeien. "Dat elkaar etiketten opplakken is zinloos, we hebben samen pijn." Zelf is ze altijd tegen geweld, "maar de realiteit van de wereld eist van ons dat we begrijpen waarom mensen soms geweld gebruiken."

En in Nederland?

Na een pauze waarin overal kleine groepjes mensen staan te discussiëren, wordt het debat in de zaal voortgezet. De discussie spitst zich nu toe op de effecten van elf september op de Nederlandse samenleving. De vraag is wat je in Nederland zelf zou kunnen (moeten?) doen als humanist.
Naeeda Aurangzeb valt het op dat die dialoog na 11 september voornamelijk gaat over 11 september. "Er wordt zo weinig gezegd." Islam en Burgerschap is nog nooit zoveel gebeld als sinds 11 september, vooral door de media. De aandacht is zo overweldigend dat ze op de meeste aanvragen niet in kunnen gaan. Dit is een van de weinige bijeenkomsten waar ze ja tegen heeft gezegd, ook omdat ze zichzelf als moslim-humanist beschouwt. De nasleep van 11 september heeft haar persoonlijk geraakt. "Als kind van migranten," zegt ze, "ben je eigenlijk automatisch een wereldburger. Ik dacht dat ik ook een Nederlander was, maar de rest van Nederland maakte me na 11 september duidelijk dat dat niet zo was. Dat is een klap in je gezicht. Daarom moet ik wel wereldburger zijn, anders ben ik nergens meer thuis." Daarom vertrouwt ze veel van die vragen om dialoog niet. "De vraag is eigenlijk: kom je maar verantwoorden namens de islam."
Mustapha Oukbih vertelt dat vrijwel alle medewerkers van zijn tijdschrift Fast Forward dergelijke ervaringen hadden. Ze werden door Nederlanders in hun omgeving dringend bevraagd over aan welke kant ze stonden. Maar, denkt Oukbih, 11 september heeft ook een gunstig effect gehad. De jongste, tweede of derde, generatie realiseerde zich ineens dat ze naar buiten moest treden. Dat ze los van wat de Nederlandse samenleving vindt, hun eigen stem moeten laten horen. De tolerantie tegenover migranten bestond alleen wanneer ze de heersende meningen in de maatschappij onderschreven. Dat is nu veranderd. Hij belooft dat de nieuwe generatie voortaan meer van zich zal laten horen en dan niet meer alleen over onderwerpen die de migrantengemeenschappen betreffen, maar over alles wat er speelt in de Nederlandse maatschappij. Jaap Dijkstra vertelt hoe organisaties als Hivos en de Novib na 11 september bij elkaar zijn gaan zitten. Binnen vijf dagen was er een advertentie in de landelijke dagbladen ondertekend door 60 organisaties, een unicum. Na deze oproep kregen ze een golf van kritiek van vooral de gevestigde politieke partijen over zich heen. Maar uit de reacties op hun website (www.civilcoalition.nl) wordt duidelijk hoe sterk hun oproep tot twijfel, tot dialoog leeft. Chris Keulemans merkt op dat hij geen migrantenorganisaties op de lijst ziet. Die zaten niet in het netwerk, moet Dijkstra toegeven, maar daar worden nu wel contacten mee gelegd.
Jaap Dijkstra breekt nog even een lans voor de schijntolerantie. Dat is een fase, aldus Dijkstra die op den duur wel degelijk tot echte tolerantie kan leiden. Naeeda Aurangzeb merkt op dat veel migranten dachten dat die fase al voorbij was. Rob Buitenweg gaat dieper in op wat tolerantie daadwerkelijk inhoudt, want daar zijn veel misverstanden over. Er was, zegt hij, lang sprake van schijntolerantie ten opzichte van migranten. Ook humanisten maakten zich daar schuldig aan.Van tolerantie is pas sprake als het om zaken gaat die jezelf afkeurt én, dat is heel belangrijk, als je ook de macht hebt om daar iets tegen te doen. Iets tolereren wat je niet afkeurt, heeft weinig te maken met tolerantie. Het is een misverstand dat je niet mag zeggen dat je iets afkeurt. Niet het gesprek aangaan is in feite veel intoleranter. Mustapha Oukbih vult aan dat schijntolerantie betekent dat je dingen niet durft te benoemen. Dat je doet of je iets accepteert, terwijl je er niet echt achter staat. Hij vindt dat je altijd je eigen uitgangspunten ter discussie moet stellen.

En binnen het Humanistisch Verbond?

Chris Keulemans voegt de daad bij het woord door zich af te vragen waarom het Humanistisch Verbond eigenlijk zo wit is. Volgens hem zouden heel wat nieuwe Nederlanders goed passen binnen het Humanistisch Verbond. Rob Buitenweg denkt dat het Humanistisch Verbond niet zo aantrekkelijk is omdat het zich afzet tegen religie. Volgens Chris Keulemans is het nogal generaliserend om er vanuit gaan dat nieuwe Nederlanders allemaal gelovig zijn. Jaap Dijkstra denkt bovendien dat het Humanistisch Verbond al lang niet meer zo anti-godsdienstig is. Maar hij denkt dat de organisatievorm er wel één is van keurig, wit Nederland.
Volgens Naeeda Aurangzeb zijn de raden van de levensbeschouwing een belangrijk platform waar contacten plaatsvinden tussen humanisten en moslims. Zelf is ze in Den Haag in zo'n platform actief. Ze heeft goede contacten met humanisten. Toch ziet ze zelf geen reden om lid te worden van het Humanistisch Verbond. Iemand uit de zaal voegt toe dat ook maar 1 promille van de Nederlanders lid is van het Humanistisch Verbond.
Chris Keulemans vraagt de zaal iets te vertellen over hun initiatieven na 11 september. Maar allereerst krijgt mevrouw Pektas-Weber van Al Nisa, een organisatie van Nederlandse moslimvrouwen, het woord. Al Nisa heeft op 19 oktober in diverse moskeeën speldjes uitgedeeld met daarop een oproep tot vrede en dialoog, als signaal naar andere Nederlanders. Voor het ondertekenen van een persbericht over de actie ze hebben ook niet-islamitische organisaties benaderd. Het Humanistisch Verbond ondersteunt hun actie. Omdat het nuttig en belangrijk is aldus Ben Elkerbout. "We moeten zoeken naar wat ons bindt." Mevrouw Pektas zegt alle doelstellingen van het humanisme te onderschrijven, behalve het centraal stellen van de mens. Ook zet ze haar vraagtekens bij een opmerking uit de zaal dat het geen zin heeft om over geloof te discussiëren. Ze vraagt zich af of dat niet een vorm van humanistisch fundamentalisme is.
Daarna barst de zaal los. Over lokale initiatieven, maar ook een beetje over hoe 11 september henzelf geraakt heeft. Een vrouw uit Brabant constateert dat veel mensen uit gevoel van machteloosheid weer zijn teruggevallen in een gevoel van wij tegen zij. "Maar", zegt ze. "Daar komen we wel weer uit. De echte tolerantie komt wel weer op gang."
Een vrouw zegt dat de tolerantie is ingestort omdat het moeilijk te begrijpen is wat er is gebeurd. Ze merkt dat sommige mensen bang zijn geworden voor Arabische mannen. "Dat is dommigheid natuurlijk." Toch zou ze van Naeeda Aurangzeb willen horen hoe moslims zo ver komen, dat ze aanslagen plegen waarbij ze hun eigen leven geven. Naeeda voelt zich niet aangesproken. Ze is tegen geweld en dat geldt voor veel moslims.|
Op diverse plekken in het land is de dialoog gezocht met moslims. In publieke bijeenkomsten, maar ook via de Raden voor Levensbeschouwing en Religie. Of spontaan, zoals in Vlissingen waar een hele buurt in actie kwam toen de moskee werd beklad.
Chris Keulemans blijft ondanks alle initiatieven en al het optimisme zoeken naar twijfel, naar zelftwijfel vooral. "Ik denk wel eens dat een humanist de perfecte westerling is. Dus dan hoef je jezelf niet ter discussie te stellen. Toch?" Daarop reageert iemand dat het westen nou ook niet zo perfect is. "We zijn doorgeslagen in onze individualisering."
Een vrouw uit Ede voegt daar een somberder invalshoek aan toe. Ze vertelt hoe in haar woonplaats de sfeer na 11 september grimmig is geworden. "De mensen zijn bang voor elkaar, praten niet meer met elkaar. Het lijkt soms wel wat op Zuid Afrika." Ze probeert waar ze kan er met mensen over te praten. "Maar dat is niet makkelijk."
Jaap Dijkstra denkt dat het na alle discussies over al dan niet bestaande culturele verschillen tijd wordt voor een discussie over de zeer duidelijk bestaande materiële kloof tussen noord en zuid, over armoede dus. Rob Buitenweg wil nogmaals benadrukken dat geloof niet het enige probleem is. En Naeeda Aurangzeb benadrukt dat de huidige generatie migranten niet meer dezelfde is als die van een aantal jaren geleden. De jonge generatie is in Nederland geboren en opgegroeid. "Het verschil tussen uw en mijn cultuur is aan het vervagen."
Zo wordt kort na half vijf de discussie afgerond. Zodat de islamitische deelnemers naar huis kunnen voor het breken van de vasten. Het is immers Ramadan. In de zaal speldden overal humanisten de speldjes van Al Nisa op, met de oproep tot vrede en dialoog.
---