Registratiekamer

Sleutels van vertrouwen
TTP's, digitale certificaten en privacy

Achtergrondstudies en Verkenningen 22

Voorwoord

Digitale certificaten zullen in de toekomst een cruciale rol spelen bij het faciliteren van betrouwbare en vertrouwelijke elektronische communicatie en transacties. Voor het gebruik van digitale certificaten is een zogenaamde public-key infrastructure (PKI) nodig. Een belangrijke rol binnen zo'n infrastructuur spelen trusted third parties (TTP's). Zij vergewissen zich van de identiteit of andere attributen van iemand en geven ter bevestiging daarvan vervolgens een digitaal certificaat uit.

Nederland staat aan de vooravond van grootschalige invoering van TTP's, zowel publiek als privaat. De taskforce PKI overheid ontwerpt een PKI voor communicatie en transacties met de overheid. Het project TTP.NL is een zelfreguleringsinitiatief van aanbieders en afnemers van TTP-diensten. Beide initiatieven kunnen een belangrijke positieve bijdrage leveren aan het tot stand komen van een goede infrastructuur, en daarmee aan de bescherming van de privacy on-line.

Willen TTP's hun voortrekkersrol als aanbieders van privacy-enhancing technology waar kunnen maken, dan is het wel nodig dat zij ook een aantal randvoorwaarden in acht nemen met betrekking tot de goede omgang met persoonsgegevens. De belangrijkste randvoorwaarden komen voort uit de Europese richtlijn over bescherming van persoonsgegevens, die in Nederland is geïmplementeerd in de Wet bescherming persoonsgegevens. Dit rapport is de eerste uitwerking van de gevolgen van deze randvoorwaarden voor de TTP-sector. Daarbij is steeds gezocht naar een balans tussen het belang van goede ondersteuning voor elektronische communicatie en transacties enerzijds en het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer anderzijds.

De Registratiekamer doet op basis van de analyse in dit rapport een aantal aanbevelingen. Dat neemt niet weg dat het uitdrukkelijk bedoeld is als een handreiking voor de discussie over TTP's en privacy, niet als het laatste woord over het onderwerp. Concrete ervaringen in projecten zoals hierboven genoemd zullen een belangrijke toetssteen vormen voor de bevindingen in dit rapport.

mr. P.J. Hustinx
Voorzitter van de Registratiekamer

Publicaties in de serie Achtergrondstudies en Verkenningen zijn het resultaat van onderzoeken uitgevoerd door of in opdracht van de Registratiekamer. Met het uitbrengen van de publicaties beoogt de Registratiekamer de discussie en meningsvorming te stimuleren over ontwikkelingen in de samenleving waarin de persoonlijke levenssfeer van de burger in het geding is.

Registratiekamer, Den Haag, maart 2001

ISBN 90 74087 264

Druk: Sdu Grafisch Bedrijf bv

Inhoudsopgave

Voorwoord


1 Ten geleide



2 TTP's in Nederland



3 Cryptografie, digitale certificaten, PKI en TTP's 3.1 Elektronische communicatie
3.2 Veiligheid en betrouwbaarheid
3.3 Cryptografie
Geheimesleutel-cryptografie
Openbaresleutel-cryptografie
3.4 PKIs
Het belang van PKIs
3.5 Verder lezen


4 Juridisch privacykader
4.1 Soorten TTP-diensten
Functionaliteit van de TTP-dienst
Topologie van de TTP-dienst
4.2 Overzicht van relevante wet- en regelgeving De Wet bescherming persoonsgegevens (WBP)
De Europese richtlijn 99/93/EG
De Telecommunicatiewet
4.3 Samenvatting


5 Identiteit en naam, pseudoniemen, anonimiteit 5.1 Soorten certificaten
5.2 Digitale certificaten
5.3 Identiteitsgegevens op certificaten
5.4 Persoonsgebonden nummer
5.5 Openbare sleutel en biometrische template
Openbare sleutel
Biometrische template
5.6 Samenvatting
5.7 Verder lezen


6 Verspreiding van PKI-informatie
6.1 Soorten PKI-informatie
6.2 Openbare verspreiding
Certificaatinformatie
Revocatie-informatie
6.3 Privéverspreiden en niet verspreiden als alternatieven Privéverspreiden
Niet verspreiden
6.4 Gebruik van PKI-informatie
6.5 Samenvatting


7 Rechtmatige toegang
7.1 Soorten informatie waarvoor toegang wordt gezocht Identiteitsgegevens
Sleutels voor vertrouwelijkheid
Berichten en bestanden
7.2 Verstrekkingen aan derden
7.3 Wettelijk gronden voor rechtmatige toegang
Opsporings-, inlichtingen- en veiligheidsdiensten Rechtmatige toegang door anderen
7.4 Aftappen, cryptografie en privacy
7.5 Samenvatting
7.6 Verder lezen


8 PET-certificaten
8.1 SPKI(1)
8.2 Certificaten à la Brands(3)
8.3 De toekomst van PET-certificaten


9 Aanbevelingen


10 Recommendations

Samenvatting

Summary

A De identiteitsprotector
B Literatuur
C Lijst van begrippen en afkortingen
D Verantwoording


1 Ten geleide


Digitale certificaten zullen in de toekomst een cruciale rol spelen bij het faciliteren van betrouwbare elektronische communicatie en transacties. Voor het gebruik van digitale certificaten is een zogenaamde public-key infrastructure (PKI) nodig. Een belangrijke rol binnen zo'n infrastructuur spelen trusted third parties (TTP's). Zij vergewissen zich van de identiteit of andere attributen van iemand en geven vervolgens een digitaal certificaat uit dat deze bevestigt.

Er vallen in Nederland op korte termijn een aantal belangrijke beslissingen te verwachten over de randvoorwaarden voor het gebruik van digitale certificaten, het inrichten van PKIs en de werkwijze van TTP's. De keuzes die nu gemaakt worden, zullen belangrijke gevolgen hebben voor de privacy van personen die gebruik maken van digitale certificaten. Dit aspect is tot nu toe onderbelicht gebleven. Dit rapport bevat een verkenning van deze privacyaspecten en schetst enkele oplossingsrichtingen. Het beoogt geen gedetailleerd overzicht te bieden van de randvoorwaarden die omwille van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer aan TTP's gesteld moeten worden. Daarvoor is het nog te vroeg, aangezien dit complexe en nog relatief jonge gebied zich in theorie en praktijk nog volop aan het ontwikkelen is.

TTP-diensten en digitale certificaten zijn er in vele soorten en maten: de mogelijkheden zijn schier onuitputtelijk. In de praktijk leggen veel TTP's zich echter voornamelijk toe op een specifieke activiteit, namelijk het uitgeven van digitale certificaten volgens de dominante standaard, X.509 versie 3. Dit zijn certificaten die de identiteit van een persoon koppelen aan zijn digitale handtekening. Hoewel het rapport op verschillende plaatsen aandacht vraagt voor alternatieven dient het wel gelezen te worden met deze stand van zaken in het achterhoofd.

Hoofdstuk 2 schetst de meest relevante recente ontwikkelingen in Nederland op het gebied van TTP's. Hoofdstuk 3 gaat kort in op een aantal kernbegrippen: cryptografie, digitale certificaten, PKI en TTP's.

Hoofdstuk 4 inventariseert, ingeleid door een overzicht van criteria voor het indelen van TTP-diensten, de juridische randvoorwaarden die gelden voor TTP's waar het de zorgvuldige en rechtmatige omgang met persoonsgegevens betreft.

De hoofdstukken 5 t/m 7 behandelen tegen het licht van het juridisch kader de belangrijkste privacyaspecten van TTP-diensten, gegroepeerd rond drie thema's. Hoofdstuk 5 gaat in op het identificeren van de certificaathouder, en op pseudonieme certificaten als alternatief voor identiteitscertificaten. Hoofdstuk 6 heeft als onderwerp het verspreiden van certificaat- en revocatie-informatie binnen een PKI, alsmede het gebruik van die informatie. Hoofdstuk 7 gaat over rechtmatige toegang tot bij TTP's opgeslagen persoonsgegevens door opsporings- en inlichtingendiensten en anderen.

Hoofdstuk 8 geeft twee voorbeelden van modellen voor PET-certificaten': digitale certificaten die zo zijn ontworpen dat zij een bijdrage kunnen leveren aan de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de gebruiker.

Hoofdstuk 9 bevat een aantal aanbevelingen waartoe de Registratiekamer komt op basis van de analyse in dit rapport. Hoofdstuk 10 is een vertaling hiervan in het Engels.

De hoofdtekst wordt gevolgd door uitgebreide samenvattingen in het Nederlands en het Engels.

De appendices bevatten een beschrijving van de identiteitsprotector, een literatuuroverzicht, een lijst van gehanteerde begrippen en afkortingen alsmede een verantwoording.

Voor terugkoppeling tijdens verschillende fasen van het schrijven van dit rapport is de auteur dank verschuldigd aan Ronald Hes, Bernard Hulsman, Edward Hardam, Stefan Brands, Anne-Wil Duthler, John Borking en Rudy Schreijnders.

Een voorstudie van dit rapport is gepubliceerd in het tijdschrift i&i (Versmissen & Hes, 2000).


2 TTP's in Nederland


Nederland staat aan de vooravond van grootschalige invoering van TTP's, zowel publiek als privaat. Hieraan is de afgelopen jaren het nodige aan ontwikkelingen en voorbereiding vooraf gegaan.

In het kader van het Nationaal Actieplan Elektronische Snelwegen besloot de Nederlandse overheid in maart 1997 tot het uitvoeren van een nationaal TTP-project. De resultaten vonden een jaar later hun neerslag in de Eindrapportage Nationaal TTP-project van de Ministeries van Economische Zaken en Verkeer en Waterstaat.

De resultaten van het nationaal TTP-project vormden de basis voor de Beleidsnotitie Nationaal TTP-project(1), die staatssecretaris De Vries van Verkeer en Waterstaat op 3 juni 1999 aan de Tweede Kamer zond. De notitie inventariseert de randvoorwaarden voor het aanbieden van TTP-diensten. Zij voorziet in een periode van twee jaar waarin de TTP-infrastructuur in Nederland zich kan ontwikkelen. Daarna zal een evaluatie plaatsvinden waarbij wordt getoetst in hoeverre de ontwikkelingen aan de gestelde randvoorwaarden voldoen en of die randvoorwaarden toereikend zijn voor een goede werking van de infrastructuur.

De beleidsnotitie zoekt een balans tussen regulering en zelfregulering, met de nadruk op het laatste. Deze zelfregulering heeft gestalte gekregen in de vorm van het project TTP.NL, waarvan de eindresultaten begin vorig jaar zijn gepresenteerd. Overheid en bedrijfsleven hebben in het project samengewerkt aan criteria voor TTP's, een accreditatie- en certificeringsschema op basis van deze criteria en een bedrijfsplan voor een TTP-brancheorganisatie. Inmiddels zijn er op de Nederlandse markt tientallen organisaties actief die TTP-diensten verlenen.

Eind 1999 schreef minister Van Boxtel de Tweede Kamer dat in de Ministerraad overeenstemming was bereikt over het plan van aanpak voor een PKI Taskforce, inmiddels omgedoopt tot taskforce PKI overheid. Deze taskforce heeft als doelstelling om al in 2002 te komen tot een PKI die gebruikt kan worden voor vrijwel alle soorten communicatie en transacties met de overheid door andere overheden, burgers en het bedrijfsleven. In de gemeente Delft is begin dit jaar een proef met een elektronisch identiteitsdocument van start gegaan waarbij een PKI wordt gebruikt voor authenticatie.

Een belangrijke stimulans voor het gebruik van digitale certificaten vormt ten slotte de begin 2000 van kracht geworden Europese richtlijn(2) die de juridische status van elektronische handtekeningen regelt, en die uiterlijk in juli 2001 in nationale wetgeving geïmplementeerd moet zijn. De richtlijn geeft de digitale handtekening
- onder bepaalde voorwaarden - dezelfde rechtskracht als een traditionele handtekening.

Vanzelfsprekend staan de ontwikkelingen op TTP-gebied niet stil. Zo wordt er momenteel onder auspiciën van het Electronic Commerce Platform Nederland gewerkt aan het aanpassen van de TTP.NL-criteria aan de Europese richtlijn, evenals aan het maken van afspraken over rechtmatige toegang tot bij TTP's beschikbare informatie door opsporings- en inlichtingendiensten.

Noten
Kamerstukken II, 1998-1999, 26 581, nr. 1.
Richtlijn 1999/93/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 13 december 1999 betreffende een gemeenschappelijk kader voor elektronische handtekening (PbEG L 13 van 19 januari 2000).

3 Cryptografie, digitale certificaten, PKI en TTP's
3.1 Elektronische communicatie
Het internet heeft zich het afgelopen decennium ontwikkeld van een elektronische speeltuin voor militairen en onderzoekers tot het belangrijkste communicatiemedium van de toekomst. De omvang van het elektronische berichtenverkeer neemt al jarenlang explosief toe en op termijn zal het overgrote deel van alle communicatie en transacties plaatsvinden op internet of vergelijkbare netwerken.

De open architectuur van internet brengt allerlei problemen met zich mee en deze worden steeds beter voelbaar naarmate het aantal toepassingen en het belang daarvan toenemen. Zo kunnen derden berichten die over internet verstuurd worden, eenvoudig kopiëren en lezen of ze onderscheppen, wijzigen en vervolgens weer doorsturen. Ook kunnen zij zich voordoen als iemand anders.

3.2 Veiligheid en betrouwbaarheid
In het algemeen kunnen partijen die, al dan niet elektronisch, met elkaar communiceren allerlei eisen stellen aan de veiligheid en betrouwbaarheid van hun onderlinge gegevensuitwisseling. Belangrijke betrouwbaarheidsaspecten zijn de onderstaande:
identificatie en authenticatie: met wie ben ik aan het communiceren (identificatie) en kan ik er zeker van zijn dat de andere partij inderdaad is voor wie hij zich uitgeeft (authenticatie)? autorisatie en kwalificatie: heeft de andere partij wel de juiste rechten (autorisatie) of eigenschappen (kwalificatie) voor een transactie?
vertrouwelijkheid: kan ik ervan op aan dat alleen degene met wie ik wil communiceren kennis kan nemen van de inhoud van mijn boodschap? integriteit: is wat ik heb ontvangen wel het oorspronkelijke bericht, of is het onderweg gewijzigd?
onloochenbaarheid(1): kan ik voorkomen dat een afzender later kan ontkennen een bericht ooit verstuurd te hebben of dat een geadresseerde kan beweren mijn bericht nooit te hebben ontvangen? tijdstempeling: wanneer is dit bericht verzonden of wanneer heeft deze transactie plaatsgehad?

3.3 Cryptografie
Een bijna onontkoombare techniek voor het garanderen van de hierboven opgesomde eigenschappen in een open elektronische omgeving is cryptografie, het gebruik van geheimschrift.
Geheimesleutel-cryptografie
De oudste en bekendste vorm van cryptografie is de geheimesleutel-cryptografie (secret-key cryptography), ook wel symmetrische cryptografie genoemd. Stel Liesje en Robbie willen met elkaar communiceren over een open (of althans niet veilig) kanaal en willen niet dat Eefje hun boodschap kan onderscheppen of wijzigen. Ze wisselen dan met elkaar een geheime sleutel uit die de één kan gebruiken om een boodschap te versleutelen en de ander om het versleutelde bericht weer te ontcijferen. Zolang de geheime sleutel maar daadwerkelijk geheim blijft, garandeert deze methode overigens niet alleen de vertrouwelijkheid van de communicatie, maar ook de authenticiteit van de afzender.

Geheimesleutel-cryptografie kent een aantal problemen die het gebruik van deze techniek belemmeren. Het belangrijkste probleem is dat de boodschap weliswaar over een open kanaal kan worden gecommuniceerd, maar dat het overbrengen van de sleutel nog steeds via een veilige weg dient te gebeuren. Dit laatste is sowieso nogal bewerkelijk en wordt vrijwel ondoenlijk als partijen elkaar niet (goed) kennen. Daarvan is bijvoorbeeld sprake bij een incidentele bestelling bij een webwinkel. Openbaresleutel-cryptografie
Midden jaren zeventig is er een alternatief voorgesteld dat het probleem van het veilig uitwisselen van geheime sleutels ondervangt: openbaresleutel-cryptografie (public-key cryptography), ook wel asymmetrische cryptografie genoemd (Diffie & Hellman, 1976). Deze techniek maakt gebruik van twee verschillende sleutels, waarvan er één wordt gebruikt voor het versleutelen van berichten en de ander voor het ontcijferen ervan. Eén van beide sleutels, de privésleutel, moet de bezitter geheim houden, de ander maakt hij openbaar. Openbaresleutel-cryptografie kan op twee manieren gebruikt worden, afhankelijk van welke van beide sleutels openbaar wordt gemaakt. Is de vercijfersleutel openbaar, dan kan iedereen deze sleutel gebruiken om een vercijferd bericht te maken dat alleen de eigenaar van de bijbehorende privésleutel weer kan ontcijferen.(2) Is daarentegen de ontcijfersleutel openbaar, dan kan deze dienen tot authenticatie van de bron van een vercijferd bericht: alleen de eigenaar van de bijbehorende privésleutel kan het bericht vercijferd hebben.(3) Deze laatste toepassing staat bekend als het zetten van een digitale handtekening.

3.4 PKIs
Met openbaresleutel-cryptografie worden weliswaar de belangrijkste problemen met het distribueren van sleutels opgelost, maar daar komt wel een ander probleem voor in de plaats. Wie betrouwbaar met iemand wil communiceren op basis van diens openbare sleutel moet vast kunnen stellen dat de betreffende sleutel ook echt bij die persoon hoort. De partij die garant staat voor deze koppeling wordt doorgaans aangeduid met de term trusted third party, kortweg TTP. Een omgeving die het mogelijk maakt om deze controle snel en betrouwbaar uit te voeren wordt aangeduid als een public-key infrastructure, kortweg PKI.

De TTP heeft twee belangrijke opties voor het vastleggen van de koppeling tussen personen en openbare sleutels binnen een PKI. De eerste mogelijkheid is het inrichten van een openbare directory waarin staat aangegeven welke openbare sleutels bij welke personen horen. Dit is de oplossing die Diffie & Hellman voorstelden. De privacybezwaren van deze oplossing blijken uit een vergelijking met een on-line telefoonboek: niet alleen zal de directory vaak uitgebreidere identificerende informatie bevatten dan de naam- en adresgegevens in het telefoonboek, maar ook biedt het iedereen ook de mogelijkheid om van willekeurige digitaal getekende berichten de identiteit van de ondertekenaar te achterhalen.

Naast privacybezwaren kent een openbare directory problemen met onder andere betrouwbaarheid en beschikbaarheid. Kohnfelder (1978) stelde daarom voor om als alternatief voor een openbare directory digitale certificaten te gebruiken. Een digitaal certificaat is een door de TTP digitaal ondertekend elektronisch document, dat in dit geval dus een openbare sleutel bevat en informatie over de houder ervan. Opnieuw is hiermee het probleem verplaatst, aangezien degene die een dergelijk certificaat verifieert zich ervan zal willen overtuigen dat de openbare sleutel die hij hiervoor gebruikt, ook echt hoort bij de privésleutel van de TTP. Dit hoeft echter slechts zelden te gebeuren en TTP's kunnen hun openbare sleutels langs een vertrouwde weg off-line verspreiden.

Het is gebruikelijk om binnen een PKI onderscheid te maken tussen twee belangrijke functionele rollen van de TTP. Deze worden vervuld door de registratie-autoriteit (RA) en de certificatie-autoriteit (CA). De RA is verantwoordelijk voor het vaststellen van de identiteit of andere attributen van een persoon, waaronder het bezit van een bepaalde privésleutel. De CA is verantwoordelijk voor de uitgifte en het beheer van sleutelparen en digitale certificaten. De proof and preservation authority (PPA) verleent daarnaast TTP-diensten als onloochenbaarheid en tijdstempelen. De diensten van de PPA vallen buiten de PKI in enge zin, maar kunnen deze wel aanvullen als onderdeel van een meer omvattende TTP-infrastructuur.

Een voordeel van het gebruik van certificaten is dat de communicerende partijen ze zelf kunnen bewaren en met berichten meesturen. Alleen de openbare sleutel van de CA, die nodig is om ze te kunnen verifiëren, hoeft daarom openbaar te zijn, de certificaten zelf niet. In de praktijk wordt overigens niettemin wel vaak voor een openbare directory van certificaten gekozen, waarmee de hiervoor genoemde bezwaren van zo'n directory toch weer actueel worden. Hoofdstuk 6 gaat daar uitgebreider op in.
Het belang van PKIs
Ellison & Schneier (2000) stellen vast dat de bewering dat PKIs een noodzakelijke voorwaarde zouden zijn voor het werkelijk tot bloei komen van elektronische handel niet door de praktijk wordt gestaafd: het enige wat bij e-commerce voorlopig lijkt te tellen is het opbouwen van een zo groot mogelijk marktaandeel en daarvoor is een hoog beveiligingsniveau niet essentieel. Zeker een sector waar het maken van winst tot nu toe de uitzondering is die de regel bevestigt, zal een klein percentage derving van inkomsten als gevolg van gebrekkige beveiliging graag op de koop toe nemen. Maar ook al lijkt het aanbod van PKI-software en -diensten vooralsnog de vraag te overtreffen, het gaat ons toch te ver om dit alles als een hype af te doen. Op langere termijn zal immers de overgrote meerderheid van alle berichten en transacties langs elektronische weg plaatsvinden. Er zullen vanzelf dan ook steeds meer berichten komen die aan strengere betrouwbaarheidseisen moeten voldoen: het verstrekken van een hypotheek via internet zal met meer waarborgen omkleed moeten worden dan het verkopen van een boek of CD. De vraag naar een behoorlijk niveau van beveiliging is dan ook onvermijdelijk. Voor ten minste bepaalde onderdelen van een dergelijke beveiliging, met name het garanderen van de identiteit of bepaalde andere eigenschappen van onbekende communicatie- of transactiepartners, zijn PKIs bij uitstek geschikt. Gezien de zeer lage marginale kosten van digitale certificaten valt een ruim gebruik ervan te verwachten als de benodigde infrastructuur eenmaal beschikbaar is.

3.5 Verder lezen
Adams & Lloyd (1999) geven een goed, uitvoerig en actueel overzicht van PKIs. Singh (1999) is een bijzonder onderhoudende geschiedenis van de cryptografie, waarin onder andere uit de doeken wordt gedaan hoe pas onlangs aan het licht kwam dat de Britse geheime dienst al eind jaren zestig, dus een kleine tien jaar vóór Diffie en Hellman, de openbaresleutel-cryptografie heeft ontwikkeld.

Noten
Waarschijnlijk een correctere vertaling van de Engelse term non-repudiation dan het meer gangbare onweerlegbaarheid'. In de praktijk blijkt deze methode in veel gevallen te tijdrovend te zijn. In plaats daarvan wordt er alleen een vercijferde geheime sleutel uitgewisseld, die na ontcijfering gebruikt kan worden voor het (veel sneller) ontcijferen van het bericht zelf. Strikt genomen is dit te stellig geformuleerd: bijvoorbeeld door onvoldoende beveiliging is het mogelijk dat anderen dan de rechtmatige houder de beschikking krijgen over diens privésleutel. Dit rapport concentreert zich echter op specifieke privacy-aspecten, en abstraheert van dergelijke algemene beveiligingsproblematiek.

4 Juridisch privacykader

Dit hoofdstuk bevat een overzicht van de belangrijkste juridische randvoorwaarden die gelden voor TTP's waar het de zorgvuldige en rechtmatige omgang met persoonsgegevens betreft. Zoals niet iedere TTP hetzelfde is, zo zijn ook de juridische normen die voor hen gelden niet steeds hetzelfde. Een overzicht van de soorten diensten die TTP's zoal verlenen gaat daarom aan de inventarisatie van de relevante privacywetgeving vooraf.

4.1 Soorten TTP-diensten
De Beleidsnotitie Nationaal TTP-project (1999) bespreekt in paragraaf 2.3 vijf criteria voor de classificatie van TTP-diensten:

functionaliteit van de TTP-dienst;
wijze van sleutelbeheer;
openbaarheid van de TTP-dienst;
topologie van de TTP-dienst;
toepassingsgebied van de TTP-dienst.

Op de functionaliteit en topologie van TTP-diensten gaan we hieronder in. De wijze van sleutelbeheer hangt nauw samen met het onderwerp rechtmatige toegang, dat aan de orde komt in hoofdstuk 7.

Dit rapport volgt de beleidsnotitie door zich te beperken tot openbare TTP-dienstverlening. Aandacht voor specifieke aspecten van bepaalde niet-openbare TTP's, zoals de relatie tussen werkgever en werknemer, zou in het kader van een verkenning te ver voeren. Om dezelfde reden blijft een structureel onderscheid naar de verschillende toepassingsgebieden voor TTP-diensten achterwege.

Functionaliteit van de TTP-dienst
De beleidsnotitie sluit aan bij de gebruikelijke tweedeling van TTP-diensten in diensten voor authenticiteit en integriteit enerzijds en diensten voor vertrouwelijkheid anderzijds.

A TTP-diensten voor authenticiteit en integriteit
- het verstrekken van digitale certificaten
- het plaatsen en verifiëren van digitale handtekeningen
- het onweerlegbaar aantonen van verzending en ontvangst van elektronische berichten

- het beheer van cryptografisch sleutelmateriaal voor authenticiteit en integriteit
(uitgezonderd de opslag van privésleutels)

- het tijdstempelen van elektronische berichten
B TTP-diensten voor vertrouwelijkheid

- het versleutelen van elektronisch berichtenverkeer
- het beheer van cryptografisch sleutelmateriaal
De Europese richtlijn 99/93/EG en de Telecommunicatiewet zijn niet op alle diensten voor authenticiteit en integriteit van toepassing. Dit is aanleiding voor een verdere onderverdeling van deze diensten in enerzijds de infrastructuur die het gebruik van elektronische handtekeningen direct ondersteunt en anderzijds verdergaande dienstverlening in het kader van onloochenbaarheid (non-repudiation), zoals het vastleggen van communicatie tussen partijen en het tijdstempelen ervan. In het kort komt het erop neer dat de richtlijn alleen van toepassing is op dienstverlening rondom elektronische handtekeningen, terwijl de Telecommunicatiewet van toepassing kan zijn op onloochenbaarheidsdiensten. Zie paragraaf 4.2 voor details.

Topologie van de TTP-dienst
De beleidsnotitie onderscheidt vier mogelijke topologieën voor TTP-dienstverlening:

de in-line TTP, die met elk van de aangesloten partijen een direct of indirect telecommunicatiepad onderhoudt, waarbij deze partijen onderling uitsluitend via de TTP met elkaar communiceren; de on-line TTP, die met ten minste één van de met elkaar communicerende partijen een telecommunicatiepad onderhoudt, terwijl deze partijen onderling ook een afzonderlijk telecommunicatiepad onderhouden;
de off-line TTP, die gedurende de communicatie tussen twee partijen geen telecommunicatiepad met deze partijen onderhoudt, maar de benodigde communicatie op een ander tijdstip voert. de no-line TTP, die gebruikmaakt van andere communicatiemedia dan een telecommunicatienetwerk, zoals post.

De topologie van de TTP-dienst is met name van belang in relatie tot de toepasbaarheid van de Telecommunicatiewet.

4.2 Overzicht van relevante wet- en regelgeving De wet die in Nederland de behoorlijke en zorgvuldige omgang met persoonsgegevens regelt, is de Wet persoonsregistraties (WPR). Deze zal in de loop van 2001 plaats maken voor de Wet bescherming persoonsgegevens(1) (WBP). De WBP vormt de Nederlandse implementatie van de Europese richtlijn 95/46/EG(2). Op TTP-diensten die digitale handtekeningen ondersteunen, is bovendien de Europese richtlijn 99/93/EG(3) van toepassing. Gezien de nauwe verwervenheid van TTP-diensten met telecommunicatie is ten slotte van belang in hoeverre de Telecommunicatiewet erop van toepassing is.

De Wet bescherming persoonsgegevens (WBP)
In deze paragraaf komen een aantal belangrijke uitgangspunten van en normen uit de WBP aan de orde. Voor gedetailleerde informatie kan de lezer terecht bij onder meer de tekst van de WBP en de memorie van toelichting, en op de website van de Registratiekamer(4). Op verzoek van de Tweede Kamer schrijft het Ministerie van Justitie bovendien aan een uitgebreide handleiding bij de WBP, die rond ruim voor de invoering ervan beschikbaar zal komen.

In tegenstelling tot de WPR is de WBP niet van toepassing op persoonsregistraties, maar op het verwerken van persoonsgegevens. Een persoonsgegeven is ieder gegeven over een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon. Een persoonsregistratie is een (al dan niet elektronisch) bestand waarin persoonsgegevens zijn opgenomen. Het verwerken van persoonsgegevens kan zijn het verzamelen of vernietigen ervan en alles wat daartussen zit, zoals bewaren, wijzigen, annoteren, bekijken, verkopen, afschermen, noem maar op. Degene die persoonsgegevens verwerkt heet de verantwoordelijke(5), degene over wie persoonsgegevens verwerkt worden de betrokkene. Betrokkenen hebben onder de WBP meer rechten gekregen dan zij onder de WPR hadden. Een andere relevante wijziging is dat de WBP in tegenstelling tot de WPR ook van toepassing is op openbare registers.

Belangrijke in de WBP verankerde uitgangspunten die in de WBP verankerd zijn, zijn de volgende(6):
doelbinding;
rechtmatigheid;
proportionaliteit en subsidiariteit;
transparantie;
rechten van betrokkenen.

Doelbinding houdt beperkingen in op zowel het verzamelen van persoonsgegevens als het daarna verder verwerken ervan. Voor het verzamelen geldt dat het duidelijk moet zijn met wat voorwelk doel dat gebeurt. Dat doel moet bovendien concreet zijn, en mag dus niet vervat zijn in heel algemene termen als alles wat nodig is voor een goede bedrijfsvoering'. Voor het verder verwerken van eenmaal verzamelde gegevens geldt dat dit verenigbaar moet zijn met het doel waarvoor de gegevens werden verzameld. Vragen die van belang zijn om te beoordelen of sprake is van verenigbaarheid zijn:
hoe nauw is het doel van de verdere verwerking verwant aan dat van het verzamelen?
om wat voor gegevens gaat het?
wat voor gevolgen heeft de verwerking voor de betrokkene? hoe zijn de gegevens verkregen?
wordt de privacy van de betrokkene voldoende beschermd?

Rechtmatigheid houdt allereerst in dat gegevens op een behoorlijke, zorgvuldige en legale manier verwerkt worden. Dat betekent onder meer dat er precies genoeg gegevens verwerkt moeten worden: niet te veel, niet te weinig. Die gegevens moeten bovendien relevant zijn en kloppen.

De WBP kent een beperkt aantal mogelijke grondslagen voor het rechtmatig verwerken van persoonsgegevens. Een rechtmatige verwerking kan bijvoorbeeld gebaseerd zijn op de toestemming van de betrokkene, of op de noodzaak om een wettelijke verplichting na te komen of een publiekrechtelijke taak te vervullen. Ook het gerechtvaardigd belang van degene die de gegevens verwerkt, kan een rechtmatige grondslag zijn. Dat belang moet dan wel zwaarder wegen dan het belang van bescherming van de privacy van de betrokkenen.

Proportionaliteit en subsidiariteit zijn beginselen van matiging. Proportionaliteit komt neer op de vraag: is het ingezette middel, concreet: de verwerking van persoonsgegevens, wel evenredig aan het beoogde doel? Luidt het antwoord op deze vraag bevestigend, dan moet er nog getoetst worden aan subsidiariteit: is het niet mogelijk om het nagestreefde doel te bereiken op een manier die minder inbreuk maakt op de rechten van de betrokkenen dan de voorgenomen verwerking? Dat alternatief kan een minder ingrijpende verwerking zijn, of het helemaal niet verwerken van persoonsgegevens betekenen.

Transparantie houdt in dat de betrokkene recht heeft op informatie als er persoonsgegevens van hem worden verwerkt. Wie dat doet, moet hem onder andere laten weten wie hij is en wat voor gegevens hij waarvoor verwerkt.

De WBP kent de betrokkene een aantal rechten toe: zo mag hij geregeld vragen om een overzicht van gegevens die een organisatie van hem verwerkt, en mag hij als hij daar goede redenen voor heeft verzoeken dat deze de gegevens verbetert, aanvult, afschermt of vernietigt. Zijn onjuiste gegevens over hem aan anderen doorgegeven, dan mag hij degene die dat gedaan heeft vragen om de verbetering eveneens aan de ontvangers van die gegevens te melden. Aan al deze verzoeken moet in beginsel gehoor worden gegeven. Heeft een onrechtmatige verwerking de betrokkene schade berokkend, dan kan hij de rechter vragen om hem daarvoor een schadevergoeding toe te kennen.

De WBP bevat in vergelijking met de WPR een aangescherpte bepaling over de beveiliging van persoonsgegevens. Het gaat om artikel 13, dat als volgt luidt:

De verantwoordelijke legt passende technische en organisatorische maatregelen ten uitvoer om persoonsgegevens te beveiligen tegen verlies of tegen enige vorm van onrechtmatige verwerking. Deze maatregelen garanderen, rekening houdend met de stand van de techniek en de kosten van de tenuitvoerlegging, een passend beveiligingsniveau gelet op de risico's die de verwerking en de aard van te beschermen gegevens met zich meebrengen. De maatregelen zijn er mede op gericht onnodige verzameling en verdere verwerking van persoonsgegevens te voorkomen.

Privacy-enhancing technologies (PET) zijn een samenhangend geheel van ICT-maatregelen dat de persoonlijke levenssfeer beschermt door het elimineren of verminderen van persoonsgegevens of door het voorkomen van onnodige dan wel ongewenste verwerking van persoonsgegevens, zonder verlies van functionaliteit. Aangezien PKIs geavanceerde technieken gebruiken, zullen PET er een belangrijke rol in moeten spelen. Hoofdstuk 8 gaat nader in op PET-certificaten'.

De Europese richtlijn 99/93/EG
Richtlijn 99/93/EG is van toepassing op alle openbare dienstverlening die te maken heeft met elektronische handtekeningen. In de praktijk krijgen (zo goed als) alle TTP's die openbare diensten aanbieden daarom met de richtlijn te maken.

Het voor de bescherming van persoonsgegevens relevante onderdeel van de richtlijn is Artikel 8:

De lidstaten zorgen ervoor dat de certificatiedienstverleners en de met accreditatie of toezicht belaste nationale instanties voldoen aan de eisen van Richtlijn 95/46/EG van het Europees Parlement en de Raad van 24 oktober 1995 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens. De lidstaten zorgen ervoor dat een certificatiedienstverlener die certificaten aan het publiek afgeeft persoonsgegevens niet anders kan verkrijgen dan rechtstreeks van de betrokkene zelf of met diens uitdrukkelijke toestemming, en slechts voorzover de afgifte en het beheer van het certificaat zulks vereisen. Zonder uitdrukkelijke toestemming van de betrokkene mogen gegevens niet voor andere doeleinden worden verzameld of verwerkt.
Onverminderd de rechtsgevolgen van pseudoniemen in het nationale recht, mogen de lidstaten niet verhinderen dat
certificatiedienstverleners op het certificaat een pseudoniem vermelden in plaats van de werkelijke naam van de ondertekenaar.

Het eerste lid bepaalt dat de lidstaten ervoor dienen te zorgen dat certificatiedienstverleners, ofwel CSP's, (en de hen accrediterende en controlerende instanties) voldoen aan de Europese privacyrichtlijn 95/46/EG. Aangezien deze richtlijn in Nederland geïmplementeerd is in de WBP behoeft dit lid geen nadere wettelijke implementatie. Wel biedt de WBP twee aanvullende mogelijkheden, namelijk het opstellen van een sectorale gedragscode en de uitvaardiging van een AMvB die voor een sector nadere regels stelt inzake bepaalde onderwerpen uit de WBP. Deze mogelijkheden sluiten goed aan bij de lijn van de regering als verwoord in de Beleidsnotitie Nationaal TTP-project (1999).

Het tweede lid zegt dat CSP's aan veel strengere eisen zijn gebonden dan anderen die persoonsgegevens verwerken: de enige rechtmatige grond waarop zij persoonsgegevens mogen verwerken is de uitdrukkelijke toestemming van de betrokkene. Het begrip uitdrukkelijke toestemming' houdt meer in dan een handtekening onder een contract dat verwijst naar algemene voorwaarden. De toestemming moet gebaseerd zijn op juiste, duidelijke en volledige informatie over de beoogde verwerking. Ook moet de toestemming vrijwillig gegeven zijn. Daarvan is minder sprake naarmate het weigeren van de toestemming, met als gevolg het niet verkrijgen van een certificaat, de deelname van de betrokkene aan het maatschappelijk verkeer meer belemmert. Het moet evenmin mogelijk zijn om de dienst te weigeren louter omdat de klant geen toestemming wenst te geven voor verdere verwerking.

Over het onderwerp van het derde lid, pseudonieme certificaten, meer in de hoofdstukken 5 en 6.

De Telecommunicatiewet
Gezien de nauwe verwevenheid van TTP-diensten met telecommunicatie is het van belang in hoeverre de Telecommunicatiewet erop van toepassing is. Hoofdstuk 11 van die wet bevat aanvullingen op de regels uit de WBP voor de omgang met persoonsgegevens op het gebied van telecommunicatie. Hoofdstuk 13 schept verschillende bevoegdheden voor opsporingsdiensten om vertrouwelijke communicatie af te tappen en te ontsleutelen.(8) Het van toepassing zijn van de Telecommunicatiewet heeft dus zowel voordelen als nadelen voor de privacy.

De experts verschillen met elkaar van mening over de vraag in hoeverre de Telecommunicatiewet van toepassing is op dienstverlening door TTP's.

Dommering (2000) schrijft: De regels met betrekking tot de TTP vallen buiten het telecommunicatierecht in eigenlijke zin, hoewel bij de beschikbare technieken ook implementatie op het niveau van de telecommunicatiediensten kan plaatsvinden.' (p. 283).

Duthler (1998) meent het tegenovergestelde: Telecommunicatiediensten worden gedefinieerd als diensten die geheel of gedeeltelijk bestaan in de overdracht of routering van signalen over een telecommunicatienetwerk. Een openbare telecommunicatiedienst wordt omschreven als een telecommunicatiedienst die beschikbaar is voor het publiek. In de Memorie van Toelichting wordt als voorbeeld van een aanbieder van een telecommunicatiedienst genoemd een Trusted Third Party, wanneer deze telecommunicatiediensten aanbiedt via een telecommunicatienetwerk. Het lijkt gerechtvaardigd er van uit te gaan dat een TTP-dienst gekwalificeerd kan worden als een telecommunicatiedienst in de zin van de Telecommunicatiewet en dat de Telecommunicatiewet dientengevolge van toepassing is op TTP-dienstverlening. Een TTP zal dus rekening moeten houden met de eisen die deze wet stelt.' (p. 132).

Het eerste standpunt lijkt het best gefundeerd. De crux is de zinsnede wanneer deze telecommunicatiediensten aanbiedt via een telecommunicatienetwerk' (in het tweede standpunt). De door TTP's aangeboden diensten zijn nu eenmaal meestal geen telecommunicatiediensten, omdat ze niets van doen hebben met het overdragen of routeren van signalen. Het bestaan van no-line TTP's(9) illustreert dit in feite ook. Alleen bij sommige diensten voor onloochenbaarheid, waarbij een in-line TTP fungeert als PPA, zal sprake zijn van telecommunicatiediensten. In het algemeen valt de dienstverlening van TTP's dus niet onder de Telecommunicatiewet.

4.3 Samenvatting
TTP's en TTP-diensten zijn er in vele soorten en maten. Niet op allemaal is daarom altijd dezelfde wetgeving van toepassing. Voor alle TTP-diensten gelden in ieder geval wel de bepalingen van de WBP. Belangrijke uitgangspunten van de WBP zijn doelbinding, rechtmatigheid, proportionaliteit en subsidiariteit, transparantie en de rechten van betrokkenen. Ook dienen persoonsgegevens goed beveiligd te worden, waarvoor PET ingezet kunnen worden. Voor diensten die de digitale handtekening ondersteunen, geldt de Europese richtlijn 99/93/EG. Die bepaalt onder meer dat CSP's alleen met toestemming van de betrokkene gegevens mogen verwerken, en dat pseudonieme certificaten niet verboden mogen worden. De WBP biedt de mogelijkheid om deze bepalingen aan te vullen met een sectorale gedragscode of een AMvB. TTP-diensten bestaan zelden uit het overdragen of routeren van signalen. TTP's vallen in het algemeen dan ook niet onder de Telecommunicatiewet.(10)

Noten
Staatsblad 2000, nr. 302. Kamerstukken 25 892.
Richtlijn 95/46/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 23 november 1995 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens (PbEG L 281). Richtlijn 99/93/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 13 december 1999 betreffende een gemeenschappelijk kader voor elektronische handtekeningen (PbEG L 13 van 19 januari 2000). De richtlijn moet medio 2001 in Nederlandse wetgeving zijn geïmplementeerd. Deze wetgeving is momenteel in voorbereiding. http: //www.registratiekamer.nl (na invoering van de WBP: http: //www.cbpweb.nl).
De WBP maakt onderscheid tussen de verantwoordelijke, die gegevens voor zichzelf verwerkt, en de bewerker, die gegevens verwerkt ten behoeve van een ander. Uit de wetsgeschiedenis volgt dat TTP's geen bewerker zijn.
Deze beschrijving is enigszins gesimplificeerd: zij gaat goeddeels voorbij aan afhankelijkheden tussen de verschillende uitgangspunten. Proportionaliteit en subsidiariteit zijn elementen van noodzakelijk, dat in een aantal gevallen voorwaarde is voor rechtmatigheid. Of het doel gerechtvaardigd is, hangt weer af van de rechtmatigheidstoets. Artikel 3, lid 3 van richtlijn 99/93/EG verplicht de lidstaten tot het instellen van dit toezicht voor zover het gaat om CSP's die gekwalificeerde certificaten uitgeven. Een gekwalificeerd certificaat is een digitaal certificaat dat voldoet aan een aantal strenge eisen die zijn vastgelegd in Bijlage II van de richtlijn. Zie ook paragraaf 7.3.
Zie paragraaf 4.1.
Een uitzondering hierop zal in de toekomst het toezicht op CSP's vormen. Het wetsvoorstel ter implementatie van richtlijn 99/93/EG brengt dat namelijk onder in de Telecommunicatiewet.

5 Identiteit en naam, pseudoniemen, anonimiteit
Certificaten, zowel traditionele als elektronische, zijn er in allerlei soorten en maten. Vaak bevatten ze identificerende informatie over de houder van het certificaat, maar dat is lang niet altijd nodig. Het gebruik van sommige identificerende gegevens, zoals een persoonsnummer of een biometrisch template, kan een ernstige privacybedreiging vormen.

5.1 Soorten certificaten
De hier relevante definitie van het begrip certificeren in de Van Dale luidt: door ondertekening bevestigen'. Een certificaat is dan een door ondertekening bevestigd document, in de opsomming van Van Dale: getuigschrift, schriftelijke verklaring, bewijs, attest'. Diploma's en paspoorten vormen klassieke voorbeelden van certificaten. Voorbeelden die mogelijk wat minder voor de hand liggen zijn bankbiljetten, consumptiebonnen, treinkaartjes en brieven op officieel briefpapier.

Certificaten maken het voor hun bezitters eenvoudiger om anderen er op een redelijk betrouwbare manier van te overtuigen dat zij bepaalde eigenschappen (woont in Amsterdam'), kwalificaties (heeft het eindexamen met goed gevolg afgelegd') of rechten (mag zonder te betalen een consumptie nuttigen) bezitten. De mate van betrouwbaarheid kan variëren. Hoe betrouwbaar is immers de certificeerder? En kan deze wel iets zinnigs beweren over de gecertificeerde gegevens? Hoe gemakkelijk zijn dit soort certificaten te vervalsen en hoeveel voordeel valt er voor een eventuele vervalser te behalen? Is in geval van onregelmatigheden de (ware) identiteit te achterhalen van degene die met het certificaat komt aanzetten?

Vaak staan certificaten op naam, maar niet altijd: denk aan bankbiljetten en losse treinkaartjes. Een interessante, zij het weinig gebruikelijke tussenvorm zijn pseudonieme certificaten, waarbij de identiteit van de houder wel via de uitgever ervan te achterhalen is, maar niet op het certificaat zelf vermeld staat. Een voorbeeld vormen de pasjes van de toegangscontrolesystemen die op veel kantoren in gebruik zijn.

5.2 Digitale certificaten
De functie van digitale certificaten is in veel opzichten vergelijkbaar met die van gewone, schriftelijke certificaten. Wel is er een belangrijk verschil in het gebruik.

Gewone certificaten bevatten vaak informatie zoals NAW-gegevens (naam, adres en woonplaats) die het mogelijk maken maakt om degene op wie het certificaat betrekking heeft op eenvoudige wijze te identificeren. Authenticatie is de controle van een geclaimde identiteit.(1) Afhankelijk van de situatie zal degene die zich baseert op een certificaat behoefte hebben aan een zwakkere of sterkere vorm van authenticatie van degene die het certificaat aanbiedt. Het meest gebruikelijk is face-to-face' controle van iemands identiteit aan de hand van een paspoort of rijbewijs.

Digitale certificaten worden gebruikt in gegevensnetwerken. Face-to-face' controle van iemands identiteit aan de hand van een pasfoto is dan erg lastig. Alleen het bezit van een elektronisch certificaat zegt bovendien ook weinig, gezien het gemak waarmee elektronisch opgeslagen gegevens gekopieerd of uitgeleend kunnen worden. Voor authenticatie over een netwerk is daarom de digitale handtekening onontbeerlijk. Beschikt iemand eenmaal over zo'n digitale handtekening, dan is identificatie aan de hand van bijvoorbeeld NAW-gegevens in feite overbodig. De aanname bij digitale handtekeningen is immers net als bij gewone handtekeningen dat alleen de legitieme ondertekenaar deze kan zetten. Het is zodoende mogelijk om het certificaat rechtstreeks te koppelen aan de digitale handtekening van de gecertificeerde persoon, in plaats van aan gegevens over zijn identiteit.

Digitale handtekeningen maken het dus mogelijk om te claimen dat een bepaald certificaat betrekking op je heeft zonder dat je daarbij je identiteit bekend hoeft te maken. Er zijn situaties waarin het ook niet nodig is dat deze identiteit ooit bekend wordt. Een betaalde website die bijvoorbeeld ANWB-leden gratis toegang geeft, hoeft van een bezoeker alleen te weten dát deze ANWB-lid is - om wélk ANWB-lid het gaat, is niet relevant.(2) Net als bij gewone certificaten zal het echter vaak zo zijn dat degene die zich op een certificaat baseert wel graag wil voorkomen dat iemand ten onrechte bepaalde claims doet, of althans om hem voor dergelijk gedrag achteraf ter verantwoording te wil kunnen roepen. Een van de belangrijkste soorten digitale certificaten vormen dan ook certificaten die een digitale handtekening koppelen aan een identificeerbare persoon. Richtlijn 99/93/EG is zelfs alleen op zulke certificaten van toepassing. Het begrip certificaat definieert de richtlijn namelijk als een elektronische bevestiging die gegevens voor het verifiëren van een handtekening aan een bepaalde persoon verbindt en de identiteit van die persoon bevestigt'.(3)

5.3 Identiteitsgegevens op certificaten
Hoewel anonieme certificaten wel hun toepassingen hebben, zal de verifiërende partij vaak toch graag de zekerheid willen hebben dat de identiteit bekend is van iemand die een digitale handtekening heeft gezet. Een certificaat dat een digitale handtekening koppelt aan een identificeerbare persoon kan deze zekerheid verschaffen. Dat certificaat hoeft daarvoor echter niet per se de identiteitsgegevens van de ondertekenaar te vermelden. Zolang de identiteit van de ondertekenaar zonodig maar te achterhalen valt, hoeft die in veel gevallen niet al bij voorbaat onomstotelijk vast te staan. Soms is deze identiteit onder normale omstandigheden helemaal niet van belang en anders kan de ondertekenaar deze gegevens meestal zelf wel verstrekken.

Een certificaat dat wordt uitgegeven aan een geïdentificeerde persoon, maar dat diens identiteit niet vermeldt, heet een pseudoniem certificaat. De richtlijn erkent het belang van pseudonieme certificaten door te bepalen dat de lidstaten het gebruik ervan niet mogen verbieden.(4) Van gekwalificeerde pseudonieme certificaten eist de richtlijn daarnaast dat het duidelijk moet zijn dat het om een pseudoniem gaat.(5) Voor andere certificaten echter niet en dat opent mogelijkheden voor identiteitsfraude: wat let iemand immers om bij een louche TTP een certificaat aan te vragen onder een pseudoniem als Wim Kok? Een verifiërende partij kan om dit risico te vermijden besluiten om alleen certificaten te accepteren waarop wel staat aangegeven of de vermelde identiteit een pseudoniem is. Bovendien is de ware identiteit die achter een pseudoniem schuilt bekend bij de uitgever van het certificaat. Dat roept de vraag op in welke gevallen deze gerechtigd is om de identiteitsgegevens aan anderen te verstrekken. Aangezien de klant met het gebruik van een pseudoniem kennelijk de bedoeling heeft om zijn identiteit verborgen te houden, dienen dergelijke verstrekkingen zoveel mogelijk voorkomen te worden.(6)

De WBP bepaalt dat er niet meer persoonsgegevens mogen worden verwerkt dan voor het doel van een verwerking nodig is.(7) Pseudonieme certificaten verdienen daarom in beginsel de voorkeur boven identiteitscertificaten.(8) Ook volgt uit deze bepaling dat certificaten alleen als dat echt nodig is openbaar gemaakt mogen worden. Voor gekwalificeerde certificaten bepaalt de richtlijn zelfs dat dat alleen mag met toestemming van de certificaathouder.(9) Deze bepaling betekent dat de uitgever een reëel alternatief dient te bieden voor het opnemen van het certificaat in een openbare directory. Eigenlijk zou zo'n alternatief er altijd moeten zijn, dus ook als het om niet gekwalicifceerde certificaten gaat. Meer over het openbaar maken van certificaten is te vinden in paragraaf 6.2.

5.4 Persoonsgebonden nummer
In plaats van bijvoorbeeld NAW-gegevens, of in aanvulling erop, kan de uitgever op een certificaat een persoonsgebonden nummer of een andere identificerende sleutel opnemen. Dit heeft als voordeel dat verifiërende partijen gemakkelijker vast kunnen stellen welke digitale identiteiten bij een bepaalde persoon horen. Hierdoor kunnen ze persoonsgegevens gemakkelijker en betrouwbaarder scheiden en koppelen. Dit komt de kwaliteit van de verwerkte gegevens ten goede en dat is vanuit privacy-oogpunt mooi meegenomen. Niet voor niets bepaalt de WBP dat persoonsgegevens, gelet op het doel waarvoor ze verwerkt worden, juist en nauwkeurig moeten zijn.(10)

Het gebruik van een nummer of code ter identificatie van personen kan echter ook belangrijke risico's voor de privacy met zich meebrengen. Zeker grootschalig gebruik van een persoonsnummer maakt het immers ook een stuk eenvoudiger om op onrechtmatige wijze persoonsgegevens te verwerken. Dat kan verder gaan dan het ongeoorloofd koppelen van gegevens. Een persoonsnummer kan zo populair worden dat louter het kunnen noemen van een geldig nummer of het tonen van een willekeurig document (ook zonder pasfoto!) waarop zo'n nummer voorkomt als voldoende authenticatie wordt beschouwd. Onvermijdelijk steekt dan identiteitsfraude de kop op. Dit is in de praktijk ook gebleken in landen zoals Zweden en de Verenigde Staten, waarin op deze manier werd omgegaan met de pendant van ons sofi-nummer.(11) Ook in Nederland doen zich vergelijkbare problemen voor, dankzij de strikte wettelijke beperkingen op het gebruik van het sofi-nummer gelukkig op veel kleinere schaal.

Bij het gebruik van digitale certificaten is de kans van op identiteitsfraude op deze manier klein, doordat een certificaat - en daarmee een nummer dat er eventueel op vermeld staat - sterk aan een specifieke persoon gebonden is. Het bezwaar van gemakkelijker koppelen blijft echter wel gelden. Niet voor niets stelt de wet dan ook beperkingen aan het gebruik van persoonsgebonden nummers. Een bij wet voorgeschreven nummer als het sofi-nummer mag alleen gebruikt worden ter uitvoering van een wet, of voor in een wet of AMvB vastgelegde doeleinden.(12) Dit sluit dus uit dat het sofi-nummer (of het A-nummer uit de gemeentelijke basisadministratie) algemeen ingang vindt als persoonsgebonden nummer voor digitale certificaten, tenzij een dergelijk gebruik wettelijke gesanctioneerd zou worden. De eerder geschetste risico's betekenen dat deze laatste optie geen goed idee is.

Verleners van certificatiediensten en verifiërende partijen zouden overeen kunnen komen om speciaal voor digitale certificaten een nieuw persoonsgebonden nummer in te voeren. Ook in dat geval biedt de WBP in beginsel bescherming tegen het onrechtmatig koppelen van gegevens. Wie zo'n nummer wil gebruiken om zijn gegevens met die van anderen te koppelen moet zijn plannen namelijk eerst aan het College Bescherming Persoonsgegevens(13) voorleggen.(14) De praktijk wil echter nog wel eens wat minder rooskleurig zijn. De Registratiekamer pleit er daarom voor om het gebruik van persoonsgebonden nummers door meerdere organisaties te beperken tot specifieke maatschappelijke sectoren of ketens van dienstverlening. Op die manier zijn de mogelijkheden tot misbruik kleiner. Aangezien digitale certificaten uiteindelijk in alle maatschappelijke sectoren ingang zullen vinden, moge het duidelijk zijn dat de invoering van één nummer voor de sector certificatiedienstverlening in dit opzicht geen soelaas zou bieden.

Een probleem dat zich zal voordoen bij het gebruik van sectorale nummers, is dat niet iedere organisatie duidelijk binnen een bepaalde sector ingedeeld kan worden. Van de andere kant is het ook niet per se nodig dat iedere organisatie de mogelijkheid heeft om van een sectorbreed nummer gebruik te maken. Eerder geldt het omgekeerde: slechts wanneer een sector de noodzaak of althans de wenselijkheid van een sectorbreed nummer voldoende kan onderbouwen, en bovendien het gebruik ervan met voldoende waarborgen voor de bescherming van de persoonlijke levenssfeer omkleedt, mag zij van zo'n nummer gebruik maken. Een goed voorbeeld van zulke waarborgen zijn enkele van de eisen waaraan een organisatie moet voldoen om deel te mogen nemen aan RINIS, een platform voor het uitwisselen van persoonsgegevens binnen het sofi-domein (zie kader).

Randvoorwaarden voor deelname aan RINIS.
Elke communicerende partij binnen het RINIS netwerk heeft een publiekrechtelijke taak;
Voor de uitwisseling van gegevens dient een wettelijke grondslag aanwezig te zijn;
De gegevensuitwisseling dient te zijn aangemeld bij de Registratiekamer;
De gegevensuitwisseling moet worden gepubliceerd in de Staatscourant; Tussen communicerende partijen dient een Interchange Agreement afgesloten te worden, dat onder andere een omschrijving bevat van het doel waarvoor de uitgewisselde gegevens gebruikt mogen worden en afspraken over periodieke audits ter controle op de naleving van deze doelbinding.

5.5 Openbare sleutel en biometrische template
Openbare sleutels en biometrische templates verdienen nog bijzondere aandacht: zij zouden beiden binnen een PKI een rol kunnen spelen die vergelijkbaar is met die van een persoonsgebonden nummer.

Openbare sleutel
Iemands openbare sleutel is uniek met hem verbonden en zou dus dienst kunnen doen als een alternatief persoonsgebonden nummer. Het zetten van een digitale handtekening brengt nu eenmaal met zich mee dat de ondertekenaar aan degene voor wie het ondertekende document bestemd is niet alleen zijn openbare sleutel bekend moet maken, maar ook het certificaat dat deze sleutel - vaak door het vermelden van de identiteitsgegevens - aan zijn identiteit koppelt. De openbare sleutel valt in het algemeen dan ook als een persoonsgebonden nummer te beschouwen, waarmee het gebruik ervan dezelfde wettelijke beperkingen kent. Daarnaast zou het niettemin goed zijn om de ondersteunende infrastructuur zo in te richten dat gebruikers kunnen beschikken over meerdere openbare sleutels (zo niet tegelijkertijd dan toch in de tijd), en bovendien zo dat de verschillende openbare sleutels van een persoon niet op eenvoudige wijze met elkaar in verband zijn te brengen.

Biometrische template
Bij biometrie worden personen van elkaar onderscheiden op basis van lichaamskenmerken die voor ieder individu uniek zijn. Klassieke voorbeelden van biometrie zijn de pasfoto en de vingerafdruk. Dankzij de vooruitgang van de techniek zijn er tegenwoordig allerlei andere voorbeelden, zoals de irisscan, handpalmherkenning en DNA-profilering. Geautomatiseerde biometrische identificatie werkt met templates. Een template is een digitale weergave van een gemeten lichaamskenmerk. Hoe nauwkeuriger deze weergave, hoe kleiner de kans dat verschillende lichaamskenmerken dezelfde template opleveren. De templates van sommige biometrische methoden zijn al voor iedere persoon uniek. Aangezien er geen serieuze technische belemmeringen zijn, valt te verwachten dat hetzelfde gaat gelden voor het merendeel van de andere methoden.

Een biometrische template die voor iedere persoon uniek is, vormt een persoonsgebonden code. Het gebruik ervan draagt echter ernstige privacyrisico's in zich. Anders dan bij de elektronische handtekening heb je immers maar één irisscan-template tot je beschikking en die blijft je hele leven hetzelfde. De biometrische template is dan een uniek persoonsnummer waar je nooit meer vanaf komt. Het is zelfs mogelijk een template heimelijk te bepalen, bijvoorbeeld door een irisscan met een verborgen camera.(15) Gezien de grote privacyrisico's heeft de Registratiekamer zich in haar rapport over biometrie (Hes e.a., 1999) onder meer uitgesproken tegen opslag van biometrische templates in een centrale databank. Een mogelijkheid die wel aanvaardbaar is, is het opslaan van een template op bijvoorbeeld een chipkaart die is uitgerust met sensoren en een processor die de template kunnen bepalen van degene die de kaart vasthoudt. Verder dan deze laatste mogelijkheid zou het gebruik van biometrische identificatie ook in PKIs niet moeten gaan.

5.6 Samenvatting
Voor authenticatie over een netwerk is de digitale handtekening onontbeerlijk. Anonieme certificaten kennen hun toepassingen, maar vaak is het wenselijk dat het certificaat de handtekening aan een identificeerbare persoon koppelt. Dat betekent nog niet dat de identiteitsgegevens dan ook op het certificaat vermeld moeten worden. Gebeurt dat wel, dan moet het certificaat bruikbaar zijn zonder dat het openbaar gemaakt wordt. Voor het gebruik van een persoonsnummer om certificaathouders te identificeren gelden strikte voorwaarden. De openbare sleutel moet niet als alternatief persoonsnummer dienst kunnen doen, een biometrische template al helemaal niet.

5.7 Verder lezen
De Australische onderzoeker Roger Clarke heeft de afgelopen jaren verschillende artikelen geschreven over de onderwerpen uit dit hoofdstuk (Clarke 1994, 1996-2000; Greenleaf & Clarke, 1997; Smith e.a., 2000). De problemen met misbruik van sofinummers in Zweden en de VS zijn na te lezen in respectievelijk Bondestam (1993) en Garfinkel (2000). Hoofdstuk 8 van dit rapport gaat in op PET-certificaten, alternatieven voor de gangbare digitale certificaten die betere mogelijkheden bieden voor het afschermen van persoonsgegevens.

Noten
Legitimatie is het aanbieden van bewijsstukken die authenticatie mogelijk maken. Een alternatieve term voor authenticatie' (naar het Engelse authentication) die onder meer in Richtlijn 99/93/EG wordt gehanteerd is authentificatie' (naar het Franse authentification). Uiteraard zal de ANWB wel willen voorkomen dat een digitaal certificaat dat hiervoor gebruikt wordt, al te gemakkelijk te kopiëren of uit te lenen valt.
Artikel 2, onder 9.
Artikel 8, derde lid.
Artikel 11, tweede lid.
Zie ook paragraaf 7.2.
Artikel 11, eerste lid.
Hoofdstuk 8 behandelt enkele PKI-modellen gebaseerd op pseudonieme certificaten.
Bijlage II, onder l.
Bijlage I, onder c.
In beide landen is men recent tot inkeer gekomen, en is er wetgeving in voorbereiding of al aangenomen om alsnog strikte beperkingen op te leggen aan het gebruik van deze nummers.
WBP, artikel 24, eerste lid.
De nieuwe naam van de Registratiekamer onder de WBP. Artikel 30, eerste lid, onder a.
De benodigde technieken bestaan soms al. In de VS bevatten sommige geldautomaten al een verborgen camera voor biometrische herkenning. Aan de Mexicaanse grens hebben de VS een systeem getest voor biometrische herkenning van passagiers in rijdende auto's op basis van gelaatstrekken.


6 Verspreiding van PKI-informatie

Dit hoofdstuk begint met een overzicht van de soorten informatie die binnen een PKI verspreid worden. Daarna volgt een bespreking van de mogelijke manieren waarop die verspreiding kan worden aangepakt. Het laatste onderwerp is het gebruik dat van de informatie gemaakt mag worden.

6.1 Soorten PKI-informatie
Een PKI is er om wie elektronisch communiceert de mogelijkheid te bieden om op een betrouwbare manier - namelijk op basis van digitale certificaten - de verbinding te leggen tussen een openbare sleutel en (bepaalde gegevens over) de persoon of organisatie die daarbij hoort. Het spreekt dan ook voor zich dat er binnen een PKI certificaten verspreid moeten worden. Certificaatinformatie is alle informatie die op de certificaten wordt vermeld. Zij bestaat uit attribuutinformatie en administratieve informatie. Attribuutinformatie zijn betreft gegevens over de persoon voor wie het certificaat is afgegeven, zoals zijn openbare sleutel, zijn identiteit of eigenschappen, kwalificaties of rechten die hij bezit. Administratieve informatie zijn betreft de overige gegevens op de certificaten, zoals adresgegevens van de uitgever van het certificaat, een serienummer en of een verwijzing naar de regels waaronder het certificaat is uitgegeven.

Er kunnen zich omstandigheden voordoen waaronder een afgegeven certificaat zijn geldigheid verliest nog voordat de op het certificaat vermelde geldigheidsduur is verstreken. Dat kan bijvoorbeeld zijn omdat iemand van baan verandert, zodat hij niet langer de mogelijkheid moet hebben om een certificaat te gebruiken dat bevestigt dat hij voor zijn oude baas werkt. Ook kan het gebeuren dat iemand reden heeft om te denken dat een ander erin is geslaagd om achter zijn privésleutel te komen. Om misbruik te voorkomen moeten in dat geval alle certificaten met de bijbehorende openbare sleutel zo snel mogelijk ongeldig worden verklaard. Revocatie-informatie bestaat uit gegevens over certificaten die zijn ingetrokken door de organisatie die ze heeft uitgegeven.

6.2 Openbare verspreiding
Adams & Lloyd (1999) onderscheiden twee belangrijke manieren voor het verspreiden van PKI-informatie. De eenvoudigste benadering is privéverspreiding, waarbij de communicerende partijen zelf de benodigde certificaten aan elkaar beschikbaar stellen, bijvoorbeeld als attachment aan een e-mail. De meest gebruikelijke manier is echter openbare verspreiding van PKI-informatie. Dat gebeurt dan doorgaans door het publiceren ervan in een breed bekende, openbare en eenvoudig toegankelijke directory. Deze paragraaf gaat in op de risico's van openbare verspreiding; de volgende gaat in op twee alternatieven: privéverspreiden en niet verspreiden.

Het openbaar maken van certificaat- en revocatieinformatie kan grote privacybedreigingen met zich meebrengen, aangezien alle informatie in de directory door iedereen geraadpleegd kan worden. Hoe groot de risico's zijn hangt met name af van welke gegevens er op de certificaten of de revocatielijst staan en hoe gemakkelijk deze gegevens te identificerentot een identificeerbare persoon zijn te herleiden.

Certificaatinformatie
In paragraaf 5.3 kwam al ter sprake dat degene die een certificaat afgeeft een reëel alternatief moet bieden voor het opnemen van het certificaat in een openbare directory. De rest van deze paragraaf gaat ervan uit dat zo'n alternatief inderdaad voorhanden is.

Pseudonieme (of zelfs anonieme) certificaten bieden de houders ervan de beste bescherming tegen het ongewenst bekend worden van hun gegevens: zelfs als de certificaten openbaar gemaakt worden zijn de gegevens erop in beginsel niet te herleiden tot de persoon bij wie ze horen. Wel kan het natuurlijk altijd gebeuren dat, om wat voor reden dan ook, de identiteit bekend wordt die bij een bepaald pseudoniem hoort. Om te voorkomen dat plotseling alle verspreide gegevens wel tot hem te herleiden zijn, kan het voor wie pseudonieme certificaten gebruikt daarom verstandig zijn om zich van meerdere pseudoniemen te bedienen en deze pseudoniemen voor niet al te lange tijd te gebruiken.

Zolang er identiteitscertificaten gebruikt worden met daarop slechts NAW-gegevens of vergelijkbare identiteitsgegevens zijn de privacyrisico's beperkt. Alle certificaten zullen immers ongeveer dezelfde informatie bevatten en de certificaathouder heeft er kennelijk geen bezwaar tegen dat deze informatie openbaar beschikbaar is, want de aanname is dat hij er desgewenst voor kan kiezen om zijn certificaten niet openbaar te laten maken. Het wordt echter een ander verhaal als er gebruik wordt gemaakt van attribuutcertificaten, al dan niet met vermelding van de identiteit van de houder. Staat de identiteit van de houder op het certificaat vermeld, dan wordt daarmee dus ook de koppeling aan hem van de op het certificaat vermelde attributen openbaar. Voor ieder certificaat op zich zal gelden dat de houder er geen bezwaar tegen heeft dat de gegevens erop openbaar worden. Het is echter ook mogelijk om de gegevens van verschillende certificaten aan elkaar te koppelen om op die manier een profiel van de houder te construeren. Daarvan is deze zich wellicht niet (voldoende) bewust. Het probleem van het koppelen van informatie van verschillende certificaten kan zich ook voordoen in het geval van pseudonieme certificaten, vooral als een houder zich van weinig verschillende pseudoniemen bedient. Weliswaar zijn de zo verkregen profielen niet direct identificeerbaar, maar daarvoor is wel strikte geheimhouding nodig van de identiteit die bij het pseudoniem behoort. Bij gedetailleerde profielen is er bovendien het gevaar dat de identiteit van de houder langs een omweg toch kan worden achterhaald, namelijk door het slim combineren van de gegevens en het vergelijken ervan met wel geïdentificeerde gegevensverzamelingen. Het gebruik van zo kaal mogelijke certificaten zal daarom vaak de voorkeur verdienen. Zij kunnen dan dienen als sleutel voor het terugvinden van additionele informatie die een organisatie heeft over de certificaathouder.

Behalve gegevens over attributen van de houder bevat een digitaal certificaat ook een aantal velden met administratieve informatie. In het algemeen zal het hier niet gaan om erg privacygevoelige gegevens. Toch zijn er wel enkele uitzonderingen denkbaar. Zo zou een CSP bijvoorbeeld kunnen overwegen om op een certificaat te vermelden op basis van wat voor soort identiteitsbewijs het is uitgegeven: dat kan een paspoort of rijbewijs zijn, maar wellicht ook een tijdelijke verblijfsvergunning. Aangezien er zich zich heel goed omstandigheden kunnen voordoen waarbij de houder om volstrekt legitieme redenen liever niet heeft dat deze informatie aan zijn communicatiepartner bekend wordt, zou dergelijke potentieel gevoelige informatie bij voorkeur niet op certificaten vermeld moeten worden. Dat geldt zeker voor certificaten waarvan het gebruik een (formele of feitelijke) verplichting is.

Revocatie-informatie
Het is mogelijk om het verspreiden van revocatieinformatie zo in te richten dat de risico's van het oneigenlijk gebruik ervan vrij gering zijn. Er is immers geen enkele reden om ingetrokken certificaten in hun geheel te verspreiden, aangezien het voor de verifiërende partij immers alleen van belang is om te weten of een bepaald certificaat al dan niet nog geldig is. Hiervoor is het voldoende dat een organisatie die certificaten uitgeeft informatie beschikbaar stelt die het mogelijk maakt om ingetrokken certificaten te identificeren - het serienummer, zonodig gekoppeld aan de naam van de uitgever van het certificaat, ligt voor de hand. Een CSP die een niet-openbaar certificaat wil intrekken, hoeft het daarvoor dus niet alsnog openbaar te maken.

Veel modellen voorzien in de mogelijkheid om bij het intrekken van een certificaat de reden te vermelden. Afhankelijk van wat deze reden is, kan de certificaathouder het vermelden ervan wel of niet op prijs stellen. Neem als voorbeeld een certificaat dat de kredietwaardigheid van de houder bevestigt. Wie dit certificaat opgeschort ziet omdat hij inderdaad niet langer solvabel is, zal niet graag hebben dat dit algemeen bekend wordt. Wordt het certificaat daarentegen ingetrokken omdat er bij de CSP een procedurele fout is gemaakt, dan zal de houder het waarschijnlijk juist prettig vinden dat dit vermeld wordt, omdat daaruit blijkt dat er niets ernstigers aan de hand hoeft te zijn.

Het standaard vermelden van de reden van intrekking is ongewenst. Een voor de hand liggend alternatief is het alleen vermelden van de reden van het intrekken als de certificaathouder daarom verzoekt of er althans toestemming voor geeft. Toch neemt dit niet alle bezwaren weg: als iedereen wiens certificaat om een onschudige reden is ingetrokken er als de kippen bij is om dit te laten vermelden, laat zich eenvoudig raden hoe het zit met degenen die dat niet doen.

Er valt, kortom, veel te zeggen voor het als regel bij het intrekken van een certificaat niet vermelden van de reden daarvan. Op die manier komt er zo min mogelijk informatie naar buiten waarvan de certificaathouder dat liever niet had gehad. Ook degene van wie een certificaat om onschuldige redenen is ingetrokken heeft dan niet echt een probleem: verreweg de meeste revocaties gebeuren om dat soort redenen. Mocht er om wat voor reden dan ook een bewijs nodig zijn van de reden van intrekking, dan kan hij dat ongetwijfeld verkrijgen bij de CSP (of de organisatie of wiens gezag het certificaat is ingetrokken).

6.3 Privéverspreiden en niet verspreiden als alternatieven Gelet op de hierboven opgesomde risico's van het openbaar verspreiden van PKI-informatie verdienen alternatieven voor het gebruik van openbare directories serieuze aandacht. Het belangrijkste alternatief is privéverspeiden. In sommige gevallen komt ook helemaal niet verspreiden in aanmerking.

Privéverspreiden
Het privéverspreiden van PKI-informatie heeft in vergelijking met opname in een openbare directory het grote voordeel dat de informatie niet algemeen bekend wordt. Zij hoeft door de certificaathouder alleen beschikbaar te worden gesteld aan zijn communicatiepartners.

Volgens Adams & Lloyd (1999, p. 160) zijn er drie redenen waarom het privéverspreiden van PKI-informatie in de meeste gevallen geen serieuze optie is:
opschaling naar grote gebruikersgemeenschappen is niet mogelijk; ad hoc verspreiding van revocatie-informatie is inherent onbetrouwbaar;
een vertrouwensmodel met de gebruiker als middelpunt is vaak ongewenst.

Wat betreft het verspreiden van revocatie-informatie snijdt het tweede punt voldoende hout. De vraag is echter in hoeverre deze drie redenen ook onder alle omstandigheden gelden voor het verspreiden van certificaatinformatie. Het tweede punt is dan niet langer relevant, aangezien het best mogelijk is om certificaten door de houders zelf te laten verspreiden en tegelijkertijd een openbare directory te hebben met revocatie-informatie. Het eerste en derde argument lijken voornamelijk gebaseerd te zijn op een twijfelachtig uitgangspunt, en wel dat privéverspreiding niet te verenigen is met een hiërarchisch vertrouwensmodel. In zo'n model wordt alleen informatie betrouwbaar geacht die, direct of indirect, is gecertificeerd door een bepaalde certificerende instantie. Het is echter verre van duidelijk of beide uitgangspunten inderdaad onder alle omstandigheden zo moeilijk te verenigen zijn. Modellen op basis van privéverspreiding of een combinatie van privéverspreiding en openbaarmaking verdienen dan ook serieuze bestudering als alternatief voor alleen openbaarmaking, zeker in situaties die relatief grote privacyrisico's met zich meebrengen.

Niet verspreiden
Het is denkbaar dat in bepaalde gevallen privéverspreiding van PKI-informatie op grote praktische bezwaren stuit, terwijl openbaar verspreiden een onaanvaardbare privacyschending zou betekenen. Een alternatief is in dat geval nog het niet verspreiden van de informatie. Met andere woorden: in dergelijke gevallen verdient het inzetten van een alternatief voor digitale certificaten serieuze overweging.

6.4 Gebruik van PKI-informatie
Elektronische communicatie op basis van digitale handtekeningen en certificaten brengt met zich mee dat communicerende partijen informatie van elkaar te weten komen. Dat iemand op deze manier de beschikking kan krijgen over informatie over anderen betekent echter nog niet dat het hem vrij staat om deze informatie verder naar eigen goeddunken te gebruiken. PKI-informatie bestaat immers bijna altijd uit persoonsgegevens en valt daarom onder het regime van de WBP. Of de informatie verspreid is door privéverspreiding of via een openbare directory is daarvoor niet van wezenlijk belang, al kan het wel gevolgen hebben voor de uitwerking van de wettelijke bepalingen.

Het beschikbaar stellen van een certificaat heeft een duidelijk doel: het mogelijk maken van betrouwbare of vertrouwelijke communicatie. Het principe van doelbinding(1) betekent dat de informatie op het certificaat in beginsel dan ook alleen voor dat doel verwerkt mag worden. De ideale gang van zaken zou vanuit dit oogpunt zijn dat de verifiërende partij de gegevens op het certificaat niet opslaat, maar ze alleen gebruikt om zich te vergewissen van de identiteit (of andere attributen) van de certificaathouder. Een verifiërende partij zal een digitaal ondertekend document uiteraard wel willen bewaren in verband met haar bewijspositie, en zal het bijbehorende certificaat pas verwijderen als zij erop kan vertrouwen dat dat bij de CSP lang genoeg beschikbaar blijft.

Om verschillende redenen kan er in de praktijk toch de wens bestaan om bepaalde gegevens van het certificaat, of zelfs het hele certificaat, te bewaren. Eén zo'n reden kan zijn dat het bij niet-incidentele communicatie te omslachtig is om telkens opnieuw achter een certificaat aan te gaan. Een andere mogelijke reden is dat de verifiërende partij, bijvoorbeeld uit het oogpunt van aansprakelijkheid, aan de hand van een bewaard certificaat wil kunnen aantonen dat verificatie op basis ervan werkelijk heeft plaatsgehad. Toch lijken dit soort overwegingen in het algemeen niet echt overtuigend. Als bijvoorbeeld de identiteit van een communicatiepartner eenmaal is vastgesteld aan de hand van een certificaat en daarbij de geldigheidsduur van het certificaat is genoteerd, dan hoeft tot het einde van deze geldigheidsduur niet opnieuw een certificaat geverifieerd te worden.(2) Het bewaren van certificaten of bepaalde informatie daarop (bijvoorbeeld het serienummer) in verband met mogelijke aansprakelijkheid lijkt niet zo zinvol als er een openbare directory bestaat waar de certificaten sowieso uit opgehaald kunnen worden. Het zou dan meer voor de hand liggen om gebruikt te maken van specifieke diensten voor onloochenbaarheid. Kortom, een verifiërende partij die met certificaatinformatie meer wil doen dan wat in het kader van een specifieke communicatie of transactie noodzakelijk is, zal hiervoor deugdelijke argumenten aan moeten dragen.

Ook de uitgevers van certificaten die openbare directories beheren, hebben een taak bij het tegengaan van ongeoorloofd gebruik van de informatie die erin is opgeslagen. Wie persoonsgegevens onder zijn hoede heeft, moet immers passende technische maatregelen nemen om misbruik ervan te voorkomen.(3) Een openbare directory moet dus zo ingericht zijn dat zoveel mogelijk alleen het specifieke doel ervan ondersteund wordt. Het bevragen van Dde informatie erin moet slechts per geval kunnen worden bevraagdmogelijk zijn, en algemene selecties en verstrekkingen zijn uit den boze. Waar mogelijk dient de informatiedienen bovendien door middel van toegangscontrole slechts aan relevante groepen gebruikers beschikbaar te worden gesteldbeschikking over de informatie te krijgen.

Naast wettelijke beperkingen kan er natuurlijk ook sprake zijn van beperkingen opgelegd door bijvoorbeeld de CSP. Een CSP die aan de privacy van zijn klanten veel waarde toekent, zou in zijn CPS expliciet de voorwaarde op kunnen nemen dat de verifiërende partij de in haar openbare directory opgenomen certificaten alleen voor verificatie mag gebruiken en sancties kunnen koppelen verbinden aan het overtreden van die bepaling.

6.5 Samenvatting
Binnen een PKI moeten verschillende soorten informatie verspreid worden: certificaatinformatie, bestaande uit attribuutinformatie en administratieve informatie, en revocatie-informatie. Een bijzondere vorm van attribuutinformatie is identiteitsinformatie. De meest gangbare manier van verspreiden is via een openbare directory. Dat brengt echter privacygevaren met zich mee. Zelfs als de certificaathouder instemt met het openbaar worden van ieder certificaat op zich, kan de combinatie van die informatie ongewenst zijn. Voor het verspreiden van certificaatinformatie verdient privéverspreiden (of zelfs helemaal niet verspreiden) serieuze aandacht als alternatief. Als er toch een openbare directory komt, dan dient de inrichting hiervan zo veel mogelijk alleen die bevragingen toe te laten die nodig zijn gezien het doel van de directory. Dat de informatie in de directory openbaar is, wil niet zeggen dat het gebruik ervan geheel vrij is. Het volledig publiceren van ingetrokken certificaten of het publiceren van de reden van intrekking van een certificaat is ongewenst.

Noten
WBP, artikel 9, eerste en tweede lid; zie ook paragraaf 4.2. Uiteraard is het wel raadzaam om bij hernieuwd contact actuele revocatie-informatie op te vragen, maar dat geldt net zo goed voor wie wel opnieuw om een certificaat vraagt.
WBP, artikel 13.


7 Rechtmatige toegang

De door een TTP verwerkte persoonsgegevens zijn in eerste aanleg bedoeld voor de TTP zelf, zijn klanten en soms ook voor andere gebruikers van een PKI. Daarnaast zullen er vaak echter ook anderen in geïnteresseerd zijn. De regels ter bescherming van persoonsgegevens(1) brengen met zich mee dat het een TTP lang niet altijd is toegestaan om aan een verzoek om informatie gehoor te geven. Tenzij de persoon in kwestie ermee akkoord gaat, zal een TTP daar overigens toch al niet zo snel toe genegen zijn: het zou zijn rol van vertrouwde derde ernstig in gevaar kunnen brengen.

7.1 Soorten informatie waarvoor toegang wordt gezocht Bij TTP's zijn meestal allerlei verschillende soorten persoonsgegevens voorhanden. Een ruwe onderverdeling van gegevens waarvoor derden toegang zullen zoeken, valt goed te maken aan de hand van drie belangrijke rollen die binnen een PKI zijn te onderscheiden. Bij de RA zal het voornamelijk gaan om identiteitsgegevens, bij de CA om sleutels voor vertrouwelijkheid en klare tekst van versleutelde berichten, en bij de PPA ten slotte om de inhoud van berichten en bestanden, al dan niet versleuteld.
Identiteitsgegevens
De RA verifieert een identiteit - en eventueel andere attributen - en koppelt die aan een openbare sleutel. Attribuutgegevens zullen doorgaans op het certificaat vermeld staan. De RA zal meestal niet over veel extra gegevens beschikken, aangezien die alleen met uitdrukkelijke toestemming van de certificaathouder mogen worden verwerkt. Het interessantst zijn dan ook de pseudonieme certificaten, want daarbij ligt het anders: de identiteit moet wel bekend zijn bij de RA, maar wordt niet vermeld op het certificaat. Het kan voor anderen van belang zijn om de bij een pseudoniem horende identiteit te achterhalen. Aangezien de certificaathouder zich van een pseudoniem bedient, heeft hij kennelijk de bedoeling om zijn identiteit verborgen te houden. De RA mag deze identiteit dan ook alleen aan derden kenbaar maken als zij daartoe wettelijk verplicht is, of in specifieke gevallen waarvoor de certificaathouder zijn uitdrukkelijke toestemming heeft gegeven. Een voorbeeld is het opvragen van de identiteit door een derde tegen wie de certificaathouder heeft gefraudeerd. Aangezien er geen wettelijke bepaling van toepassing is, mag de RA de identiteit dan alleen bekend maken als de certificaathouder daarmee bij het afgeven van het certificaat akkoord is gegaan. Het opnemen van een bepaling daarover in bijvoorbeeld het CPS is voor het verkrijgen van uitdrukkelijke toestemming onvoldoende.
Sleutels voor vertrouwelijkheid
De CA geeft sleutels uit voor de digitale handtekening en vertrouwelijkheid. De privésleutel voor de digitale handtekening wordt gebruikt om elektronische bestanden te authenticeren. Onloochenbare authenticatie kan alleen gegarandeerd worden als slechts de rechtmatige ondertekenaar zelf over de privésleutel beschikt - ook de CA dient er dus geen kopie van te bewaren. Voor gekwalificeerde certificaten eist de richtlijn dit ook.

Heel anders ligt het met sleutels voor vertrouwelijkheid. Er zijn vaak goede redenen om van zo'n sleutel een kopie te bewaren. Mocht de originele sleutel immers onverhoopt verloren gaan - bijvoorbeeld door verlies of beschadiging van de hardware, zoals een harde schijf of smartcard, waarop deze is opgeslagen - dan is de versleutelde informatie definitief verloren gegaan als er geen kopie beschikbaar is. Vanzelfsprekend is zo'n kopie ook interessant voor derden die graag de inhoud van versleutelde berichten of bestanden willen achterhalen.

Berichten en bestanden
De PPA bewaart voor andere organisaties kopieën van de inhoud van hun bestanden en berichten. Deze kunnen versleuteld zijn of van een tijdstempel voorzien. Enkele mogelijke doelstellingen van de opslag zijn: het onloochenbaar kunnen bewijzen dat bepaalde berichten aan een andere partij zijn verzonden, of zelfs dat ze door die partij zijn ontvangen; het kunnen opsporen van frauduleuze handelingen van klanten of werknemers; het vastleggen van handelingen voor een audit. Bij de PPA kan een grote hoeveelheid belangrijke informatie over een organisatie verzameld zijn. De opdrachtgever zal dan ook staan op adequate beveiliging tegen kennisname door anderen. Ook de opdrachtgever zelf mag echter niet onbeperkt in alle vastgelegde gegevens grasduinen.

7.2 Verstrekkingen aan derden
De gevallen waarin een TTP persoonsgegevens mag doorgeven, kunnen globaal worden gesplitst in twee categorieën:
gevallen waarin de TTP mag verstrekken;
gevallen waarin de TTP moet verstrekken.

In deDe gevallen waarin een TTP persoonsgegevens mag verstrekken zal datbestaan meestal zijn op grond van artikel 8 van de WBP. Dit artikel geeft aan wat rechtmatige gronden zijn voor het verwerken - dus onder andere het doorgeven - van persoonsgegevens. Een voorbeeld van zo'n grond is de behartiging van een gerechtvaardigd belang; voorwaarde daarbij is dan wel dat de bescherming van de privacy van de personen waar het om gaat, niet zwaarder weegt. Artikel 9 van de WBP zegt bovendien dat het doorgeven van persoonsgegevens verenigbaar moet zijn met het doel waarvoor ze zijn verkregen.(2)

Voor TTP's die digitale certificaten uitgeven zijn de regels vrij duidelijk, omdat er voor hen aanmerkelijk strengere eisen gelden.(3) Richtlijn 99/93/EG bepaalt namelijk dat zo'n TTP alleen vrijwillig iemands gegevens aan een ander mag doorgeven met uitdrukkelijke toestemming van de persoon in kwestie.(4) Vrijwillige verstrekkingen komen in dit hoofdstuk verder niet aan de orde, aangezien de nadruk in dit rapport ligt op dienstverlening in verband met digitale handtekeningen en de situatie in dat geval vrij overzichtelijk is.

7.3 Wettelijk gronden voor rechtmatige toegang
In de gevallen waarin een TTP persoonsgegevens moet verstrekken is er een derde partij die rechtmatig toegang kan verlangen tot die gegevens. Het is in dit verband gebruikelijk om twee soorten partijen te onderscheiden die rechtmatige toegang tot gegevens hebben: opsporings-, inlichtingen- en veiligheidsdiensten; anderen, zoals werkgevers, curatoren en artsen. Van beide groepen volgt hieronder een overzicht van de wettelijke gronden waarop zij er recht op hebben om bepaalde persoonsgegevens te ontvangen.

Opsporings-, inlichtingen- en veiligheidsdiensten De belangrijkste wetten met betrekking tot rechtmatige toegang door opsporingsdiensten zijn de zijn de Wet computercriminaliteit I & II, de Telecommunicatiewet en de Wet bijzondere opsporingsbevoegdheden. De nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, die overigens net als de Wet computercriminaliteit II nog wacht op goedkeuring door het parlement, regelt onder meer rechtmatige toegang door deze diensten .

De Wet computercriminaliteit regelt via de artikelen 125i en 125j van het Wetboek van Strafvordering (Sv) de bevoegdheid van opsporingsdiensten om in computers opgeslagen gegevens te vorderen. Met uitzondering van de verdachte moet bovendien iedereen die dat kan, helpen bij het ontcijferen van versleutelde bestanden (125k Sv). De Telecommunicatiewet regelt in hoofdstuk 13 dat telecomnetwerken aftapbaar moeten zijn, en de medewerking die telecombedrijven bij het aftappen moeten verlenen. De Wet bijzondere opsporingsbevoegdheden regelt de bevoegdheid van opsporingsdiensten om telecomverkeer af te tappen (126m en 126t Sv) en om inlichtingen over het telecomverkeer te vorderen (126n en 126u Sv). Tot slot regelt de Wet computercriminaliteit II de verplichting van iedereen die dat kan - de verdachte opnieuw uitgezonderd - om te helpen bij het ontcijferen van versleutelde telecommunicatie (toevoegingen aan 126m en 126t Sv).

Artikel 25 van de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten geeft die diensten de bevoegdheid om telecomverkeer af te tappen. Artikel 24 van dezelfde wet bepaalt dat iedereen desgevraagd de diensten moet helpen bij het ontcijferen van versleutelde bestanden of berichten.

Zie paragraaf 7.4 voor een beknopte weergave van het standpunt van de Registratiekamer op dit terrein.

Rechtmatige toegang door anderen
Een recht op toegang door bijvoorbeeld werkgevers, curatoren en artsen is in het algemeen het gevolg van bepalingen in specifieke wetgeving. Anders dan bij de opsporings-, inlichtingen- en veiligheidsdiensten gaat het daar doorgaans om een algemeen recht om van bepaalde gegevens kennis te nemen dat is uitgebreid tot elektronische gegevensdragers. Er is dus geen sprake van specifiek op elektronisch bewaarde gegevens gerichte bevoegdheden zoals die die zijn vastgelegd in de aftap- en medewerkingsbepalingen die in de vorige paragraaf aan de orde zijn gekomen. Over het wettelijk kader met het oog op TTP-diensten valt dan ook weinig algemeens te zeggen: de randvoorwaarden voor een bepaalde beroepsgroep of maatschappelijke sector hangen af van de relevante sectorale wetgeving.

Een voorbeeld: een bedrijf schakelt een PPA in voor het vastleggen van de elektronische berichten die zijn werknemers verzenden en ontvangen. Met de vastgelegde gegevens wil het bedrijf onder meer zijn werknemers controleren, bijvoorbeeld om na te kunnen gaan of zij niet te veel voor privédoeleinden websurfen of e-mailen in de baas zijn tijd. Er is dan sprake van een personeelsvolgsysteem. Voor zo'n systeem gelden verschillende specifieke regels, bijvoorbeeld dat de ondernemingsraad met de inzet van het systeem moet instemmen.

7.4 Aftappen, cryptografie en privacy
Het zou te ver voeren om in dit rapport al te diep in te gaan op de nog altijd voortdurende controverse over gebruik en misbruik van cryptografie. De Registratiekamer heeft in haar Jaarverslag 1996 al een standpunt over cryptografie ingenomen, dat als volgt kan worden samengevat:
toegang door de overheid dient in balans te zijn met het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer: de balanced approach gepropageerd door de OESO cryptography expert group; voor een adequate bescherming van de persoonlijke levenssfeer is de feitelijke inrichting van de betreffende systemen erg belangrijk, mogelijk is hier een rol weggelegd voor PET(5); het deponeren van geheime sleutels dient, indien onvermijdelijk, te gebeuren verdeeld over meerdere TTP's die een concurrerend belang hebben; in ieder geval moeten zij niet automatisch het belang van de opsporingsbehoefte van de overheid dienen; er dienen dan ook meerdere TTP's op de markt te opereren, zodat er geen monopoliepositie ontstaat.

Overheden lijken de laatste jaren langzaam tot het besef te zijn gekomen dat een verbod op het gebruik van zware encryptie zonder achterdeur' niet reëel is. Steeds meer komt de nadruk daarom te liggen op andere methoden om niettemin de klare tekst van versleutelde berichten of bestanden te kunnen achterhalen. Een voorbeeld in Nederland vormen de aangescherpte aftapbepalingen in de Telecommunicatiewet en de medewerkingsverplichting uit de Wet computercriminaliteit. Hierbij is het van belang dat de bevoegdheden niet te ver worden opgerekt, en blijft het punt van gesplitste backup van sleutels voor vertrouwelijkheid relevant, ook als dit vrijwillig gebeurt.

7.5 Samenvatting
Het vrijwillig verstrekken van persoonsgegevens door CSP's mag alleen met toestemming van de certificaathouder. Bij verschillende functionele onderdelen van een PKI is verschillende informatie te halen
bij de RA over de identiteit behorend bij een pseudoniem; bij de CA de sleutels tot vercijferde berichten; bij de PPA de inhoud van berichten en bestanden. Verschillende groepen personen hebben wettelijk recht op bepaalde informatie, ook als deze bij een TTP berust. Opsporings- en inlichtingendiensten hebben bij elektronische communicatie een aantal specifieke bevoegdheden, onder meer tot het aftappen van telecommunicatie en het verlangen van medewerking bij ontsleuteling. Er dient sprake te zijn van een balans tussen het opsporingsbelang van de overheid en de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de burger.

7.6 Verder lezen
Informatieverstrekking aan opsporingsdiensten is het onderwerp van onder andere Schreuders e.a. (1999) en Mac Gillavry (2000). Goede overzichten van het cryptografiedebat zijn het proefschrift van Koops (1998) en, van meer recente datum, het Dossier Cryptografie van Bureau Jansen & Janssen (Van Buuren, 2000).

Noten
De WBP, en voor zover de TTP telecomdiensten aanbiedt ook hoofdstuk 11 van de Telecommunicatiewet.
Zie paragraaf 4.2 voor details.
Zolang het tenminste om identiteitsgebonden certificaten gaat, maar dat zijn de meeste certificaten, ook de pseudonieme. Artikel 8, tweede lid.
Zie hoofdstuk 8 voor toepassingen van PET bij digitale certificaten.

8 PET-certificaten

In de vorige drie hoofdstukken zijn verschillende privacyaspecten van TTP's aan de orde gekomen, waarbij de nadruk lag op digitale certificaten. Het ging daarbij meestal om privacybedreigingen en de randvoorwaarden die vervuld moeten zijn om die zo klein mogelijk te houden. De cryptografische technieken die gebruikt worden om de betrouwbaarheid en vertrouwelijkheid van elektronische communciatie te waarborgen kunnen echter ook ingezet worden om de privacy te beschermen. Mits op een goede manier ontworpen kunnen digitale certificaten daardoor ook een positieve rol vervullen bij de bescherming van de persoonlijke levenssfeer.

Privacy-enhancing technologies, ofwel PET (Hes & Borking, 1998) zijn een samenhangend geheel van ICT-maatregelen dat de persoonlijke levenssfeer beschermt door het elimineren of verminderen van persoonsgegevens of door het voorkomen van onnodige dan wel ongewenste verwerking van persoonsgegevens, zonder verlies van functionaliteit. Het gebruik van pseudoniemen is een belangrijke vorm van PET. Appendix A beschrijft de identiteitsprotector, een privacymodule voor het beheer van pseudoniemen in informatiesystemen. Zoals in eerder hoofdstukken al op verschillende plaatsen is besproken, kan het gebruik van pseudonieme certificaten in veel gevallen een privacybewust alternatief bieden voor PKIs die uitgaan van identiteitscertificaten. In dit hoofdstuk een korte beschrijving van twee modellen voor dergelijke PET-certificaten': SPKI (Simple Public Key Infrastructure) en certificaten als ontwikkeld door Brands (2000a). In hoeverre ontwikkelingen binnen het kader van de X.509-standaard het mogelijk maken om vergelijkbare modellen te ondersteunen is onduidelijk.

8.1 SPKI(1)
Zoals de naam al zegt, hadden de ontwerpers van de internetstandaard SPKI (Simple Public Key Infrastructure) voor ogen om een eenvoudig PKI-model te ontwikkelen. Of zij daarin geslaagd zijn, betwijfelen sommigen. In ieder geval was het voor hen aanleiding om de aannames die sinds het begin van de openbaresleutel-cryptografie golden bij het ontwerpen van PKIs en digitale certificaten nog eens kritisch onder de loep te nemen.

Diffie & Hellman (1976) ontwierpen de openbaresleutel-cryptografie met het oog op vertrouwelijke communicatie. Zij zagen in dat het probleem van het op een veilige manier uitwisselen van een geheime sleutel plaats maakte voor een nieuw probleem: het op een betrouwbare manier vaststellen van de koppeling tussen een persoon en een openbare sleutel. Als oplossing stelden zij voor om hiervoor een openbare directory in te richten, een soort telefoonboek voor digitale handtekeningen.

Een van de problemen met een openbare directory van certificaten is de beveiliging van het communicatiepad tussen de directory en de gebruiker ervan. Kohnfelder (1978) stelde daarom voor om de beheerder van de directory de koppeling vast te laten leggen in een digitaal certificaat, een elektronisch document met een digitale handtekening. Op deze manier introduceerde hij de notie van een identiteitscertificaat, een digitaal certificaat dat bevestigt dat de erop vermelde openbare sleutel toebehoort aan de persoon waarvan de identiteitsgegevens eveneens op het certificaat staan.

De ontwerpers van SPKI merken op dat het koppelen van een openbare sleutel aan een identiteit eigenlijk niet de kern van een PKI is. Essentieel is dat het bij openbaresleutel-cryptografie uiteindelijk altijd gaat om beslissingen om al dan niet toegang te verlenen op basis van een bepaalde openbare sleutel. Zo'n beslissing vindt plaats met behulp van een toegangscontrolelijst. Wordt er gewerkt met identiteitscertificaten, dan bestaat deze lijst uit een opsomming van namen (of vergelijkbare identiteitsgegevens) met de bijbehorende toegangsrechten. Autorisatie is dan een soort tweetrapsraket: eerst wordt aan de hand van een certificaat bepaald welke naam er hoort bij een aangeboden openbare sleutel; vervolgens vertelt de toegangscontrolelijst of de persoon met die naam de benodigde toegangsrechten heeft. Deze omweg is helemaal niet nodig. SPKI-certificaten binden dan ook rechten direct aan een openbare sleutel.(2) Het autorisatiemodel is hiërarchish opgebouwd: een certificaat kan bepalen dat de houder zijn rechten op basis van dat certificaat aan anderen mag delegeren.

SPKI bestrijdt de noodzaak van het gebruik van een naam' in de zin van een uniek persoonsgebonden nummer of code en onderkent de privacybezwaren ervan. Tegelijkertijd onderstreept het wel het belang voor deelnemers aan een PKI om hun eigen naamruimte' te kunnen definiëren. Een gebruiker kan in SPKI zijn eigen namen verbinden aan bepaalde openbare sleutels, eventueel met behulp van door anderen gegeven namen: deze sleutel hoort bij de persoon die Robbie wordt genoemd door Liesje.

SPKI-certificaten zijn niet aan een identiteit gebonden. De bezwaren uit paragraaf 5.5 tegen het gebruik van de openbare sleutel als persoonsgebonden nummer gelden dan ook niet zonder meer voor SPKI. Toch is de centrale rol die de openbare sleutel speelt een mogelijk privacyrisico. Het kan immers altijd voorkomen dat een SPKI-sleutel direct of indirect te herleiden valt tot een bepaalde persoon. Om de privacy voldoende te waarborgen zou een SPKI-implementatie hier rekening mee moeten houden, bijvoorbeeld door het gebruikers gemakkelijk te maken om geregeld van sleutel te veranderen en door het koppelen van die verschillende sleutels zo moeilijk mogelijk te maken.

8.2 Certificaten à la Brands(3)
Het werk van Brands (2000a) richt zich onder meer op het hierboven voor SPKI geconstateerde bezwaar dat het gebruik van pseudonieme certificaten op zich nog niet voldoende privacygaranties hoeft te bieden. In zeker opzicht vergroot het zelfs de privacyrisico's: de TTP heeft immers niet alleen meer alleen de beschikking over identiteitsgegevens, maar ook over allerlei andere attributen van de houder.

Om dit bezwaar te ondervangen heeft Brands een speciaal soort certificaten ontwikkeld. De uitgifte ervan kan gebeuren op een manier die verschillende plezierige eigenschappen heeft. Bijzonder is vooral dat de TTP een certificaat kan uitgeven dat bepaalde attributen aan een openbare sleutel koppelt zonder dat de TTP deze sleutel ooit te weten kan komen. Tegelijkertijd heeft de TTP wel de benodigde zekerheid dat de houder op geen enkele manier met de koppeling van sleutel en attributen kan rommelen.

De door Brands ontwikkelde certificaten hebben nog meer prettige eigenschappen. Zo zijn het geen alles-of-niets certificaten': de certificaathouder kan zelf beslissen of hij alle attributen op het certificaat aan een ander bekend wil maken of slechts een gedeelte daarvan. Het is zelfs mogelijk om bepaalde logische combinaties aan te geven. Stel bijvoorbeeld dat een organisatie dezelfde korting geeft aan donateurs van een bevriende organisatie en aan minimuminkomens. Met een certificaat waarop beide attributen vermeld staan zou je aan kunnen tonen recht te hebben op de korting omdat je aan één van beide voorwaarden voldoet, zonder dat de organisatie echter ooit te weten kan komen welke van de twee nu het geval is.

Een nadeel van traditionele digitale certificaten kan zijn dat de ontvangende partij het certificaat weer aan anderen kan doorgeven, waardoor die komen te beschikken over een onloochenbaar bewijs dat bepaalde attributen op de houder van toepassing zijn. De certificaten van Brands maken het mogelijk dat de houder een andere partij kan overtuigen een certificaat te bezitten dat bepaalde attributen koppelt aan zijn openbare sleutel, zonder dat de andere partij het certificaat zelf ooit te zien krijgt. Op die manier komt de andere partij natuurlijk nog steeds de informatie zelf te weten, maar komt zij niet in het bezit van een overdraagbaar bewijs dat het koppelt aan de openbare sleutel van de houder.

8.3 De toekomst van PET-certificaten
De WBP bevat in vergelijking met de WPR een aangescherpte bepaling over de inzet van onder andere technische middelen om persoonsgegevens te beveiligen(4). De rol van PET zal in de komende jaren daarom steeds belangrijker worden. De Tweede Kamer heeft bij de behandeling van de WBP zelfs een motie aangenomen die de overheid ertoe oproept om bij het inrichten van haar eigen informatiesystemen hierbij het voortouw te nemen.(5)

De verreweg het meest gebruikte standaard voor digitale certificaten is momenteel X.509 versie 3. Deze specificeert identiteitscertificaten die geen privacybeschermende mogelijkheden lijken te bieden die vergelijkbaar zijn met die van de hierboven besproken alternatieven. De in eerdere hoofdstukken besproken privacyrisico's van digitale certificaten brengen in combinatie met het toenemende belang van PET met zich mee dat deze alternatieven meer aandacht verdienen dan zij tot nu toe hebben gekregen.(6) TTP's dienen hier hun verantwoordelijkheid te nemen, want zij zullen zich in de toekomst steeds minder op X.509 als enige serieuze optie kunnen beroepen. Naast wat er daadwerkelijk voorhanden is bepaalt immers wat er binnen handbereik ligt mede de stand van de techniek.

Noten
Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op Ellison (1999). SPKI erkent wel dat er vaak ook een identiteit met de sleutel geasssocieerd moet kunnen worden, maar voor deze link hoeft de PKI de beveiliging niet te regelen.
Deze paragraaf is grotendeels gebaseerd op Brands (2000). Artikel 13 van de WBP, zie paragraaf 4.2.
Motie van het lid Nicolaï c.s. Kamerstukken II, 1999-2000, 25 892, nr. 31.
Zoals in de inleiding al is aangegeven is niet duidelijk in hoeverre ontwikkelingen binnen het kader van de X.509-standaard het mogelijk maken om vergelijkbare modellen te ondersteunen.

9 Aanbevelingen

Vertrouwen van de klant is een conditio sine qua non voor TTP's. Het is in TTP-kringen dan ook bon ton om lippendienst te bewijzen aan de beginselen van privacybescherming. Helaas blijft het vaak bij algemene opmerkingen in de trant van uiteraard houden TTP's zich aan de privacywetgeving. Om een goede bescherming van de persoonlijke levenssfeer te kunnen garanderen dient echter al bij het ontwerpen van technologieën en infrastructuren hiermee rekening te worden gehouden.(1) Gebeurt dat inderdaad, dan kunnen TTP-diensten in het algemeen, en digitale certificaten in het bijzonder, een belangrijke bijdrage leveren aan privacybescherming bij elektronische communicatie en transacties.

De Registratiekamer komt op basis van de analyse in dit rapport tot onderstaande aanbevelingen.

Digitale certificaten en verwante cryptografische technieken kunnen een belangrijke rol spelen als privacy-enhancing technology (PET).

Anonieme of pseudonieme certificaten hebben waar mogelijk de voorkeur boven identiteitscertificaten. Van TTPs mag worden verwacht dat zij actief bijdragen aan de ontwikkeling van technologieën en infrastructuren die gebaseerd zijn op dergelijke certificaten in plaats van op X.509-certificaten, zonodig ook buiten het kader van de X.509-standaard. Worden toch identiteitscertificaten gebruikt, dan verdient het de voorkeur dat deze zo weinig mogelijk additionele informatie bevatten.

Het gebruik van een algemeen persoonsnummer is ongewenst. Voor sectorale of ketengebaseerde nummers zijn er wel mogelijkheden, mits de uitwisseling op basis ervan met voldoende waarborgen omkleed wordt. PKI's dienen zo ingericht te worden dat certificaatnummers of openbare sleutels niet kunnen verworden tot alternatieve persoonsnummers. Nog sterker geldt dit voor biometrische templates.

De inrichting van een openbare directory van certificaten dient zo veel mogelijk alleen die bevragingen toe te laten die nodig zijn gezien het doel van de directory. Privéverspreiding van certificaten dient voor de houder beschikbaar te zijn als reëel alternatief voor opname ervan in een openbare directory.
verdient de voorkeur boven openbare directories. Komt er niettemin zo'n directory, dan dient de inrichting hiervan zo veel mogelijk alleen die bevragingen toe te laten die nodig zijn gezien het doel van de directory. Ook dient er dan een reëel alternatief te zijn voor het gebruik van de directory. Is dat niet mogelijk, dan zal sterk overwogen moeten worden om geen digitale certificaten te g ebruiken.

Niet meer administratieve informatie en revocatie-informatie dient te worden vermeld dan nodig is.

Degene die zich baseert op een certificaat mag de informatie alleen gebruiken voor het specifieke doel waarvoor deze is verstrekt, waarna zij vernietigd dient te worden. Hard- en software dienen voor deze vernietiging zoveel mogelijk automatisch zorg te dragen.

CSP's mogen de identiteit die hoort bij een pseudoniem alleen bekend maken in het geval van een wettelijke verplichting of met uitdrukkelijke toestemming van de certificaathouder.

Bevoegdheden van opsporings- en inlichtingendiensten tot het verkrijgen van rechtmatige toegang dienen in balans te zijn met de bescherming van de persoonlijke levenssfeer.

Noten
Zie Lessig (1999) voor een diepgaande bespreking van dit punt in een algemener kader.


10 Recommendations

The customer's trust is a conditio sine qua non for TTP's. It is therefore fashionable in TTP circles to pay lip service to the principles of privacy protection. Unfortunately this rarely goes beyond general remarks along the lines of TTP's of course adhere to privacy laws. Guaranteeing adequate safeguards for personal privacy however requires this aspect to be taken into account from the earliest stages of the designing phase of technologies and infrastructures.(1) If this is done, TTP services in general and digital certificates in particular can provide an important contribution to privacy protection for electronisch communication and transactions.

Based on the analysis in this report the Registratiekamer has come to the recommendations below.

Digital certificates and related cryptographic techniques can play an important role as privacy-enhancing technology (PET).

If possible, Aanonymous or pseudonymous certificates are preferable to identity certificates. TTP's can be expected to contribute actively to the development of technologies and infrastructures that are based on such certificates, whether within the framework of the rather than on X.509 certificatesstandard or not.

The use of a general personal registration number is undesirable. There are possibilities for sectoral or chain-based numbers, provided that information exchanges based on them are surrounded with sufficient safeguards. PKI's should be designed in such a way that certificate numbers or public keys will not turn into alternative personal registration numbers. All the more this is true for biometrical templates.

Public certificate directories Private dissemination of certificates is preferable to public directories. If such a directory is set up anyway, it should be designed as much as possible in such a way as to allow only those queries that are necesarry in view of the purpose of the directory. Private dissemination of certificates must be available to the certificate holder as a real alternative to the use of a public directory.

No more administrative information and revocation should be listed than necessary.

The verifying party may use the information on a certificate for the specific purpose for which it was provided only, after which it must be destructed. As much as possible, hardware and software must provide for automatic destruction.

CSP's may only divulge the identity that goes with a pseudonym in the case of a legal obligation or with the express permission of the certificate holder.

Powers of investigation services and intelligence services with respect to obtaining lawful access should be in balance with the protection of personal privacy.

Noten
See Lessig (1999) for a thorough discussion of this issue in a general setting.

Samenvatting

Het internet heeft zich het afgelopen decennium ontwikkeld van een elektronische speeltuin voor militairen en onderzoekers tot het belangrijkste communicatiemedium van de toekomst. Veiligheid en betrouwbaarheid van communicatie over open netwerken worden daarmee steeds belangrijkere onderwerpen.

In het algemeen kunnen partijen die, al dan niet elektronisch, met elkaar communiceren allerlei eisen stellen aan de veiligheid en betrouwbaarheid van hun onderlinge gegevensuitwisseling. Belangrijke betrouwbaarheidsaspecten zijn:
identificatie en authenticatie: met wie ben ik aan het communiceren (identificatie) en kan ik er zeker van zijn dat de andere partij inderdaad is voor wie hij zich uitgeeft (authenticatie)? autorisatie en kwalificatie: heeft de andere partij wel de juiste rechten (autorisatie) of eigenschappen (kwalificatie) voor een transactie?
vertrouwelijkheid: kan ik ervan op aan dat alleen degene met wie ik wil communiceren kennis kan nemen van de inhoud van mijn boodschap? integriteit: is wat ik heb ontvangen wel het oorspronkelijke bericht of is het onderweg gewijzigd?
onloochenbaarheid(1): kan ik voorkomen dat een afzender later kan ontkennen een bericht ooit verstuurd te hebben of dat een geadresseerde kan beweren mijn bericht nooit te hebben ontvangen? tijdstempeling: wanneer is dit bericht verzonden of wanneer heeft deze transactie plaatsgehad?

Een bijna onontkoombare techniek voor het garanderen van de hierboven opgesomde eigenschappen in een open elektronische omgeving is cryptografie, het gebruik van geheimschrift. Een techniek die snel aan populariteit wint, is de openbaresleutel-cryptografie. Deze techniek maakt gebruik van twee verschillende sleutels, waarvan er één wordt gebruikt voor het versleutelen van berichten en de ander voor het ontcijferen ervan. Eén van beide sleutels, de privésleutel, moet de bezitter geheim houden, de ander maakt hij openbaar. Openbaresleutel-cryptografie kan op twee manieren gebruikt worden, afhankelijk van welke van beide sleutels openbaar wordt gemaakt. Is de vercijfersleutel openbaar, dan kan iedereen deze sleutel gebruiken om een vercijferd bericht te maken dat alleen de eigenaar van de bijbehorende privésleutel weer kan ontcijferen. Is daarentegen de ontcijfersleutel openbaar, dan kan deze dienen tot authenticatie van de bron van een vercijferd bericht: alleen de eigenaar van de bijbehorende privésleutel kan het bericht vercijferd hebben. Deze laatste toepassing staat bekend als het zetten van een digitale handtekening.

Het gebruik van openbaresleutel-cryptografie vereist dat de sleutel op betrouwbare wijze gekoppeld is aan de identiteit of andere attributen van de houder ervan. De infrastructuur die nodig is om dit te faciliteren heet een public-key infrastructure (PKI). Een trusted third party (TTP) staat binnen een PKI in voor de genoemde koppeling. De TTP doet dat door door zelf gebruik te maken van een elektronische handtekening. Een digitaal certificaat is een door een TTP uitgegeven en digitaal ondertekend elektronisch document dat het verband legt tussen een openbare sleutel en attributen van de houder ervan.

Nederland staat aan de vooravond van grootschalige invoering van TTP's.

De wet die in Nederland de behoorlijke en zorgvuldige omgang met persoonsgegevens regelt, zal vanaf begin 2001 de Wet bescherming persoonsgegevens (WBP) zijn. Belangrijke uitgangspunten van de WBP zijn:
doelbinding;
rechtmatigheid;
proportionaliteit en subsidiariteit;
transparantie;
rechten van betrokkenen.

Doelbinding betekent dat het bij het verzamelen van persoonsgegevens duidelijk moet zijn met wat voor doel dat gebeurt. Dat doel moet bovendien concreet zijn. Verdere verwerking van verzamelde gegevens moet verenigbaar zijn met het doel waarvoor ze zijn verzameld.

Rechtmatigheid houdt allereerst in dat gegevens op een behoorlijke, zorgvuldige en legale manier verwerkt worden. De gegevens moeten bovendien relevant, voldoende, niet bovenmatig en juist zijn. De WBP kent een beperkt aantal mogelijke grondslagen voor het rechtmatig verwerken van persoonsgegevens.

Proportionaliteit komt neer op de vraag: is het ingezette middel wel evenredig aan het beoogde doel?, subsidiariteit op de vraag: is er geen minder ingrijpend alternatief?.

Transparantie houdt in dat de betrokkene recht heeft op informatie als er persoonsgegevens van hem worden verwerkt. Wie dat doet, moet hem onder andere laten weten wie hij is en wat voor gegevens hij waarvoor verwerkt.

De WBP kent de betrokkene het recht toe om zijn gegevens in te zien en om te verzoeken om verbetering of verwijdering. Heeft hij nadeel ondervonden van een onrechtmatige verwerking, dan heeft hij recht op schadevergoeding.

Wie persoonsgegevens verwerkt, moet passende technische en organisatorische maatregelen nemen om ze goed te beveiligen. Dat kan door de inzet van privacy-enhancing technologies (PET).

Op TTP's die PKI-diensten verlenen is behalve de WBP ook de Europese richtlijn 99/93/EG van toepassing. Deze stelt strenge regels voor de omgang met persoonsgegevens door TTP's en bepaalt dat de lidstaten het gebruik van pseudoniemen niet mogen verbieden.

De Telecommunicatiewet is slechts van toepassing op TTP's voor zover hun dienstverlening geheel of gedeeltelijk bestaat uit de overdracht van signalen. Dat is vrijwel nooit het geval.

Het anoniem gebruik van een digitale handtekening heeft zijn toepassingen, maar doorgaans zal het wenselijk zijn dat de identiteit bekend is van de houder ervan. Dat wil echter nog niet zeggen dat deze identiteit ook op het certificaat vermeld moet worden. Vaak is het voldoende dat de identiteit van de houder zonodig, bijvoorbeeld in het geval van fraude, is te achterhalen. Aangezien de gebruiker van een pseudoniem certificaat kennelijk zijn identiteit verborgen wenst te houden moet wel precies duidelijk zijn welke omstandigheden voldoende aanleiding zijn om deze gegevens niettemin aan anderen te verstrekken. Modellen voor PET-certificaten', die onder meer door het gebruik van pseudoniemen de privacy beschermen, verdienen meer aandacht dan zij tot nu toe hebben gekregen.

Traditionele identiteitsgegevens als naam-adres-woonplaats zijn een onvoldoende basis voor het betrouwbaar koppelen van persoonsgegevens. Zulk koppelen komt de kwaliteit van de gegevens ten goede, maar kan ook grote privacyrisico's inhouden. Om die reden is de invoering van een algemeen persoonsgebonden nummer voor dat doel onwenselijk. Sectorale nummers kunnen mogelijk echter uitkomst bieden. Voorkomen moet worden dat openbare sleutels of, nog gevaarlijker, biometrische templates gaan fungeren als alternatieve persoonsgebonden nummers.

Binnen een PKI is het nodig om verschillende soorten informatie te verspreiden. De belangrijkste zijn de informatie op het certificaat en informatie over ingetrokken certificaten. De meest gebruikelijke manier van verspreiden van certificaten is via een openbare directory. Dat mag alleen met toestemming van de certificaathouder, die ook een redelijk reëel alternatief moet hebben. De toestemming moet vrijwillig gegeven zijn en dient te zijn gebaseerd op juiste, duidelijke en volledige informatie. Verspreide revocatie-informatie moet niet meer gegevens bevatten dan nodig, bijvoorbeeld een serienummer in plaats van het hele ingetrokken certificaat. Het op grote schaal openbaar zijn van certificaten biedt tal van mogelijkheden voor het opbouwen van gedetailleerde profielen. Om die reden verdient privé-verspreiden (of zelfs niet verspreiden) serieuze aandacht als alternatief. Verspreide revocatie-informatie moet niet meer gegevens bevatten dan nodig, bijvoorbeeld een serienummer in plaats van het hele ingetrokken certificaat.

PKI-informatie wordt verspreid met een bepaald doel. Verdere verwerking van de informatie moet verenigbaar zijn met dit doel. Dat geldt ook voor verspreiding via een openbare directory; de beheerder van de directory moet deze dan ook daarnaar inrichten.

Verschillende partijen kunnen toegang verlangen tot bij TTP's beschikbare gegevens. Het kan dan gaan om de identiteit van de houder van een pseudoniem certificaat, sleutels voor het ontcijferen van versleutelde berichten of bestanden, of om de opgeslagen berichten of bestanden zelf. De opsporings- en inlichtingendiensten hebben verschillende specifieke wettelijke bevoegdheden op dit terrein. Anderen met rechtmatige toegang hebben dit doorgaans op basis van een algemener recht op bepaalde informatie. De Registratiekamer staat een benadering voor waarbij het opsporingsbelang van de overheid en het recht op privacy van de burger met elkaar in balans zijn.

Zie hoofdstuk 9 voor aanbevelingen van de Registratiekamer naar aanleiding van de analyse in dit rapport.

Summary

Over the past ten years, the internet has developed from a playground for the military and academia into the most important means of communication for the future. Security and reliability of communication across open networks are consequently turning into ever more important subjects.

In general, parties that communicate with each other-whether by electronic means or otherwise-may have all sorts of requirements for the security and reliability of their exchange of information. Important ones are:
identification and authentication: with whom am I communicating (identification) and can I be sure that the other party are who they claim to be (authentication)?
authorization and qualification: does the other party have the appropriate rights (authorization) or properties (qualification) for a transaction?
confidentiality: can I be sure that only the party I wish to communicate with will be able to access the content of my message? integrity: is what I received the original message, or was it modified somewhere along the line?
non-repudiation: do I have a way to prevent a sender from later denying ever to have sent me a message, or to prevent an addressee from later denying ever to have received my message? time-stamping: when was this message sent, or when did this transaction take place?

An almost inevitable technique for guaranteeing the characteristics listed above in an open electronic environment is cryptography, the use of secret code. A technique that is rapidly gaining in popularity is public-key cryptography. This technique uses two different keys, one of which is used for encrypting messages and the other for decrypting them. One of these two keys, the private key, the owner must keep a secret, the other one he makes public. Public-key cryptography can be employed in two ways. When the encryption key is made public, everyone can use this key to create an encrypted message that only the owner of the corresponding private key can decrypt. When on the other hand the decryption key is made public, it can serve to authenticate the source of an encrypted message: only the owner of the corresponding private key could have encrypted the message. This last application is known as a digital signature.

The use of public-key cryptography requires that the key be linked in a reliable way to the identity or other attributes of the keyholder. The infrastructure required to facilitate this is known as a public-key infrastructure (PKI). A trusted third party (TTP) guarantees this link in a PKI. The TTP does so by using a digital signature itself. A digital certificate is an electronic document, issued and digitally signed by a TTP, which links a public key to attributes of the keyholder.

The Netherlands are on the eve of widespread introduction of TTP's.

From early 2001, the Dutch law that lays down the rules for properly and carefully handling personal data will be the Wet bescherming persoonsgegevens(1) (WBP), which is based on European directive 95/46/EG. Important principles of the WBP and the directive are: finality;
legitimacy;
proportionality and subsidiarity;
transparency;
data subjects' rights.

Finality means that when personal data are collected, it must be clear for which purpose this is done. This purpose must be a definite one. Further processing of collected data must be compatible with the purpose for which they were collected.

Legitimacy first of all means that data must be processed in a proper, careful, and legal manner. Moreover, the data must be relevant, sufficient, not excessive, and correct.

Proportionality boils down to the question: are the means proportional to the intended purpose?, subsidiarity to the question: is there no less drastic alternative available?.

Transparency means that the data subject is entitled to information if someone is processing data about him. The party who processes the data must let him know, among other things, who they are and what data they are processing to what end.

The WBP gives the data subject the right to inspect his data and to request their correction or removal. If he has suffered harm due to illegitimate processing of data he is entitled to compensation.

Someone who processes personal data must take appropriate technical and organizational measures to protect them. This can be done by employing privacy-enhancing technologies (PET).

Beside the WBP, European directive 99/93/EG also applies to TTP's providing PKI services. The directive lays down strict rules for proper and careful processing of personal data by TTP's and requires that member states not forbid the use of pseudonymous certificates.

The Telecommunicatiewet(2) only applies to TTP's insofar as the services they provide consist partly or wholly of the transmission of signals. This is hardly ever the case.

The anonymous use of a digital signature has its applications, but usually it will be desirable that the identity of the signer is known. This does not mean, though, that this identity must also be stated on the certificate. It is often sufficient that it can be traced if necessary, for instance in the case of fraud. Since the user of a pseudonymous certificate has the apparent intention to keep his identity hidden, it must be very clear exactly which circumstances are sufficient grounds for nonetheless providing these data to others. Models for PET certificates', which protect privacy by using pseudonyms, among other things, deserve more attention than they have received so far.

Traditional identity data such as name, address, and city of residence are an insufficient basis for reliably linking personal data. Such linking benefits the quality of the data, but may also entail great privacy threats. For this reason the introduction of a general uniquely identifying personal registration number to that end is undesirable. Sectoral numbers may be able to provide a solution. Public keys or, even more dangerous, biometric templates, must be prevented from becoming alternative uniquely identifying codes.

Within a PKI it is necessary to disseminate different kinds of information. The most important ones are certificate information and revocation information. The most popular way of disseminationng certificates is through a repository. This can only be done with the permission of the certificate owner, who must also have a reasonable real alternative. The permission must be given voluntarily and needs to be based on correct, clear and complete information. Revocation information that is disseminated must not contain more data than is necessary, for instance a serial number rather than the entire revoked certificate. When certificates are publicly accessible on a large scale, this open up all sorts of possibilities for building up detailed profiles. For this reason, private dissemination (or even non-dissemination) deserves serious attention as an alternative. Revocation information that is disseminated must not contain more data than is necessary, for instance a serial number rather than the entire revoked certificate.

PKI information is disseminated for a certain purpose. Further processing of the information must be compatible with this purpose. This also holds for dissemination by means of a repository; the repository should be designed accordingly.

Different parties may claim access to data available at TTP's. The desired information may be the identity of the owner of a pseudonymous certificate, keys for decrypting encrypted messages or files, or the messages or files themselves. Law enforcement and intelligence agencies have several specific legal powers in this area. Others usually have lawful access on the basis of a more general right to certain information. The Registratiekamer advocates an approach which balances the investigation needs of the government and the citizens' right to privacy.

See Chapter 10 for the Registratiekamer's recommendations in view of the analysis in this report.

Noten
Personal data protection Act.
Telecommunications Act.

A De identiteitsprotector

Conventionele informatiesystemen slaan doorgaans grote hoeveelheden informatie op. Deze informatie is meestal eenvoudig te herleiden tot een specifieke persoon. Soms bevatten deze systemen informatie die de betrokkene als privacygevoelige informatie beschouwt. Om te voorkomen dat informatiesystemen te veel informatie opslaan, dienen ze te worden aangepast.

Er zijn verschillende manieren om te voorkomen dat gegevens worden opgeslagen die eenvoudig tot specifieke personen te herleiden zijn. De eerste is om helemaal geen gegevens te genereren of op te slaan. De tweede is om geen identificerende gegevens op te slaan. Bij gebrek aan dergelijke gegevens is het vrijwel onmogelijk om bestaande informatie te koppelen aan een specifieke persoon. Deze twee mogelijkheden kunnen tot een derde gecombineerd worden. Bij deze derde optie worden alleen de strikt noodzakelijke identificerende gegevens opgeslagen, samen met niet-identificerende gegevens.

Een conventioneel informatiesysteem omvat de volgende processen: autorisatie, identificatie en authenticatie, toegangscontrole, auditing en verantwoording. Voor het uitvoeren van de processen in zo'n systeem is het vaak nodig dat de identiteit van de gebruiker bekend is. Binnen het autorisatieproces wordt de identiteit bijvoorbeeld gebruikt om rechten en plichten van de gebruiker te onderkennen en op te slaan. Op deze manier wordt de identiteit van de gebruiker binnen het informatiesysteem bekend. Omdat in een conventioneel informatiesysteem alle processen aan elkaar gerelateerd zijn, reist de identiteit vervolgens door het hele systeem.

Om dat te voorkomen dient men zich af te vragen of het voor ieder proces in een conventioneel informatiesysteem wel nodig is dat de identiteit van de gebruiker bekend is. Voor identificatie en authenticatie, toegangscontrole en auditing is de identiteit niet nodig. Er zijn echter enkele situaties waarin de gebruiker zijn identiteit bekend moet maken om het verifiëren van bepaalde eigenschappen mogelijk te maken.

Voor verantwoording kan de identiteit in sommige gevallen nodig zijn. Het kan gebeuren dat een gebruiker moet worden aangesproken op zijn gebruik van bepaalde diensten, bijvoorbeeld als hij het informatiesysteem oneigenlijk gebruikt of zelfs misbruikt.

Het opnemen van een identiteitsprotector (IP) als onderdeel van een conventioneel informatiesysteem zal leiden tot een wijziging van de structuur van het systeem waardoor de bescherming van de privacy van de gebruiker verbetert. De IP kan gezien worden als een onderdeel van het systeem dat de uitwisseling van de identiteit van de gebruiker met het systeem in de gaten houdt. De IP biedt de volgende functionaliteit:
bepaalt in welke gevallen de identiteit bekend wordt gemaakt en doet daarvan verslag;
genereert pseudo-identiteiten;
vertaalt pseudo-identiteiten naar identiteiten en omgekeerd; zet pseudo-identiteiten om in andere pseudo-identiteiten; gaat misbruik tegen.

Een belangrijke functionaliteit van de IP is het omzetten van de identiteit van een gebruiker in een pseudo-identiteit. De pseudo-identiteit is een alternatieve (digitale) identiteit die de gebruiker kan aannemen op het moment dat hij een informatiesysteem raadpleegt.

De gebruiker moet vertrouwen kunnen hebben in de manier waarop er met zijn persoonsgegevens wordt omgegaan in het domein waar zijn identiteit bekend is. De IP kan worden ingezet op een willekeurige plaats in het systeem waar persoonsgegevens worden uitgewisseld. Dit biedt verschillende oplossingen voor een informatiesysteem dat rekening houdt met de privacy van gebruikers. Technieken als geblindeerde digitale handtekeningen en digitale pseudoniemen kunnen een rol spelen bij het implementeren van een IP.

Om een informatiesysteem te ontwerpen dat de privacy van de gebruiker beschermt, dienen de ontwerpcriteria uit Figuur A.2 in ogenschouw te worden genomen.

B Literatuur

Carlisle Adams & Steve Lloyd (1999). Understanding public-key infrastructure: Concepts, standards, and deployment considerations. Technology Series. Indianapolis, IN: Macmillan Technical Publishing. Beleidsnotitie Nationaal TTP-project (1999). Brief van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Kamerstukken II, 1998-1999, 26 581, nr. 1.
Anitha Bondestam (1993). Is it a sin to use a PIN? International Conference on Privacy and Personal Data Protection. Manchester, 1993. Stefan Brands (2000). De duistere kant van digitale certificaten: TTP's en het Big Brother-gevaar. In: Informatiebeveiliging Praktijkjournaal 3(1), februari 2000.
Stefan Brands (2000a). Rethinking public key infrastructures and digital certificates: Building in privacy. Cambridge, MA: MIT Press. Gedeeltelijk op WWW .
Jelle van Buuren (2000). Regelgeving: aftappen versus privacy. Dossier cryptografie. Amsterdam: Bureau Jansen & Janssen. Roger Clarke (1994). Human identification in information systems: Management challenges and public policy issues. Information Technology and People 7(4), december 1994. WWW .
Roger Clarke (1996). Identification, anonymity and pseudonymity in consumer transactions: A vital systems design and public policy issue. Conference on Smart Cards: The Issues', Sydney, oktober 1996. WWW . Roger Clarke (1998). Message transmission security (or Cryptography in plain text'). WWW (versie van 11 mei 1998).
Roger Clarke (1999). Identified, anonymous and pseudonymous transactions: the spectrum of choice. Conference on User Identification & Privacy Protection, Stockholm, juni 1999. WWW . Roger Clarke (2000). Privacy requirements of Public Key Infrastructure. Internet Law Bulletin 3(1), april 2000, pp. 2-6. WWW .

Whitfield Diffie & Martin Hellman (1976). New directions in cryptography. In: IEEE Transactions on Information Theory 22, 1976, pp. 644-654.
Egbert Dommering, red. (2000). Informatierecht: Fundamentele rechten voor de informatiesamenleving. Amsterdam: Cramwinckel. Anne-Wil Duthler (1998). Met recht een TTP! ITeR, nr. 11. Deventer: Kluwer.
Carl Ellison (1999). The nature of a usable PKI. Computer Networks 31, 1999, pp. 822-830.
Carl Ellison & Bruce Schneier (2000). Ten risks of PKI: what you're not being told about public key infrastructure. In: Computer Security Journal 1, 2000, pp. 1-7. WWW .
Simson Garfinkel (2000). Database Nation. Sebastopol, CA: O'Reilly. Graham Greenleaf & Roger Clarke. Privacy implications of digital signatures. Conference on Digital Signatures, Sydney, maart 1997. WWW .
R. Hes & J.J. Borking (1998). Privacy-enhancing technologies: The path to anonimity. Revised edition. Achtergrondstudies en Verkenningen 11. Den Haag: Registratiekamer. WWW .
R. Hes, T.F.M. Hooghiemstra en J.J. Borking (1999). At face value. On biometrical identification and privacy. Achtergrondstudies en Verkenningen 15. Den Haag: Registratiekamer. WWW . Loren M. Kohnfelder (1978). Towards a practical public-key cryptosystem. Master's thesis, MIT Laboratory for Computer Science, mei 1978.
Bert-Jaap Koops (1998). The crypto controversy: A key conflict in the informqtion society. Den Haag: Kluwer Law International. Lawrence Lessig (1999). Code and other laws of cyberspace. New York, NY: Basic Books.
E.C. Mac Gillavry (2000). Meewerken aan strafvordering door banken en Internet Service Providers. Deventer: Gouda Quint. Ministerie van Economische Zaken & Ministerie van Verkeer en Waterstaat (1998). Eindrapportage Nationaal TTP-project. Amstelveen: KPMG EDP Auditors.
E. Schreuders, A. van Ruth, L. Gunther Moor, R. van Kralingen, C. Prins & I. Bakker (1999). Als de politie iets wil weten Den Haag: SDU.

Simon Singh (1999). The code book: The evolution of secrecy from Mary, Queen of Scots to quantum cryptography. New York, NY: Doubleday. Anita Smith, Shaw Pittman & Roger Clarke (2000). Identification, authentication and anonymity in a legal context. Computer Law & Security Report 2, 2000, pp. 95-101. WWW .
Koen Versmissen & Ronald Hes (2000). Sleutelen aan privacy: gebruikersbescherming bij digitale certificaten. In: i&i 18(2), 2000.

C Lijst van begrippen en afkortingen

AMvB
Algemene Maatregel van Bestuur

Attribuutcertificaat
Een digitaal certificaat dat een openbare sleutel koppelt aan bepaalde attributen van de sleutelhouder; diens identiteit kan daar al dan niet

deel van uitmaken.

Authenticatie (ook: authentificatie)
Het vaststellen dat een bepaalde identiteit terecht geclaimd wordt.

Betrokkene
Degene van wie persoonsgegevens verwerkt worden.

Certificaat
Meestal gebruikt in de zin van digitaal certificaat' (z.a.)

Certification practice statement (CPS)
Een beschrijving van de procedures die de CA volgt bij het uitgeven van certificaten.

Certificatie-autoriteit (CA)
Een organisatie die digitale certificaten uitgeeft.

Certificatiedienstverlener
Een organisatie die diensten verleent in verband met elektronische handtekeningen, meestal als CA en/of RA.

Certification Service Provider (CSP)
Certificatiedienstverlener (z.a.)

Digitaal certificaat
Een digitaal ondertekend elektronisch document dat een openbare sleutel koppelt aan de identiteit en/of andere attributen van de sleutelhouder.

Digitale handtekening
Een elektronische handtekening gebaseerd op
openbaresleutel-cryptografie.

Elektronische handtekening
Elektronische gegevens die zijn vastgehecht aan of logisch geassocieerd zijn met een bericht of bestand. Elektronische handtekeningen worden vooral gebruikt voor het authenticeren van de auteur of afzender en het garanderen van de integriteit van berichten en bestanden.

Gekwalificeerd certificaat
Een digitaal certificaat dat voldoet aan een aantal strenge eisen die zijn vastgelegd in Bijlage II van Richtlijn 99/93/EG.

Identiteitscertificaat
Een digitaal certificaat dat een openbare sleutel koppelt aan de identiteit van de sleutelhouder, en dat die identiteit ook vermeldt.

NAW-gegevens
Naam, adres en woonplaats.

Openbaresleutel-cryptografie
Cryptografische techniek die gebruik maakt van twee verschillende sleutels, waarvan er één wordt gebruikt voor het versleutelen van berichten en de ander voor het ontcijferen ervan. Eén van beide sleutels, de privésleutel, moet de bezitter geheim houden, de ander maakt hij openbaar. Afhankelijk van welke sleutel geheim blijft kan openbaresleutel-cryptografie gebruikt worden voor digitale handtekeningen of voor het garanderen van de vertrouwelijkheid van communicatie.

Persoonsgegeven
Alle informatie over een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon.

Privacy-enhancing technology (PET)
Alle technieken en ontwerpcriteria uit de ICT die bij kunnen dragen aan een behoorlijke en zorgvuldige omgang met persoonsgegevens in informatiesystemen.

Proof and preservation authority (PPA)
Een organisatie die bestanden en berichten opslaat en tijdstempelt, onder meer ter ondersteuning van onloochenbaarheid.

Public-key infrastructure (PKI)
Een infrastructuur ter ondersteuning van het gebruik van openbaresleutel-cryptografie.

Registratie-autoriteit (RA)
Een organisatie die de identiteit en/of andere attributen van sleutelhouders vaststelt.

Trusted third party (TTP)
Een vertrouwde derde partij die diensten aanbiedt ter ondersteuning van de veiligheid en betrouwbaarheid van elektronische communciatie.

Verantwoordelijke
Degene die persoonsgegevens verwerkt.

Verifiërende partij
Degene die zich baseert op een digitaal certificaat.

Verwerken
Verzamelen, vernietigen en alles wat daartussen zit.

Wet bescherming persoonsgegevens (WBP)
Zie paragraaf 4.2.

D Verantwoording

De samenvatting van en aanbevelingen uit een concept van dit rapport zijn op verzoek van de Registratiekamer door het Electronic Commerce Platform Nederland (ECP.NL) voorgelegd aan de deelnemers in het project TTP.NL.

De Registratiekamer ontving commentaar van de volgende bedrijven en organisaties, die zij hartelijk bedankt voor hun bijdrage aan haar begrips- en meningsvorming:
ABN AMRO
Diginotar
ECP.NL
Interpay
Rabobank
Taskforce PKI Overheid

De Registratiekamer zag in het ontvangen commentaar geen aanleiding om het rapport op fundamentele onderdelen te herzien. Wel zijn op basis ervan in de tekst van het rapport en de aanbevelingen verscheidene wijzigingen, toevoegingen en verduidelijkingen aangebracht.

dinsdag 5 juni 2001