Letterlijke tekst persconferentie na ministerraad 1 juni 2018

Mediatekst | 01-06-2018

Inleidend statement minister-president Rutte:

Goedemiddag. Vandaag heeft de ministerraad onder andere natuurlijk stilgestaan bij MH17. Zoals u weet, vorige week hebben Nederland en Australië op grond van de bevindingen van het gemeenschappelijke onderzoeksteam Rusland aansprakelijk gesteld voor zijn aandeel in het neerhalen van vlucht MH17. Deze week, afgelopen dinsdag, heeft minister Blok in de VN-veiligheidsraad in niet mis te verstane bewoordingen duidelijk gemaakt dat we serieuze medewerking van Rusland verwachten en ook eisen, die medewerking, bij het verdere onderzoek. Ik moet zeggen: het kabinet is blij met de brede internationale steun voor de stap die we samen met Australië hebben gezet. Zo heeft Hoge Vertegenwoordiger, Mogherini, Rusland maandag namens de hele Europese Unie opgeroepen om zijn verantwoordelijkheid te accepteren en volledig mee te werken met de uitvoering van de VNVR-resolutie 2166. Het is nu wachten op de formele reactie van Rusland op de aansprakelijkstelling. De eerste geluiden geven natuurlijk weinig reden tot optimisme die we uit Moskou horen. Maar goed, we zijn ons bewust ervan dat dit een zaak is van lange adem. Dat is helaas de hele kwestie MH17, de afwikkeling van deze verschrikkelijke ramp. En het voor het gerecht krijgen van de daders en ook berechten. Maar, zoals u weet: we zijn vastbesloten om hier mee door te gaan totdat dat gelukt is en we laten niet los voor het zover is. Ik heb dat overigens ook benadrukt in mijn gesprek met de nabestaanden afgelopen maandag, vertegenwoordigers van nabestaanden. Zij leven iedere dag met dit vreselijke verlies, het verdriet. En dit soort gesprekken motiveren extra om alles te doen wat nodig is.

Een tweede laatste punt wat ik hier wil melden bij het begin is dat we ook gesproken hebben natuurlijk over de situatie met de Verenigde Staten, de handelsrelatie. Het besluit van de VS tot deze importheffingen voor staal en aluminium is natuurlijk zeer teleurstellend. Te meer ook omdat wíj vanuit de Europese Unie duidelijk hebben gemaakt, keer op keer, dat we bereid zijn om gesprekken te voeren over de handelsrelatie, mits dit dreigement van tafel zou gaan. Het is belangrijk dat Europa nu eensgezind reageert op deze Amerikaanse stap. Samen staan we immers sterker. 

De Europese Unie is ook bij uitstek natuurlijk handel en markt, naast andere zaken. De Europese Commissie heeft derhalve terecht aangekondigd een zaak te starten bij de WTO. Dat is een juridische procedure tegen de VS. En bovendien zal de EU heffingen instellen voor een aantal Amerikaanse producten. Daarover zal de Raad binnenkort een besluit nemen. De zorgen van Europa hebben natuurlijk niet alleen betrekking op die Amerikaanse stap en zelfs niet alleen op de handelsrelatie met de VS. Maar wij maken ons ook grote zorgen over het multilaterale handelssysteem in brede zin. En misschien nog wel breder dan dat, überhaupt de wijze waarop we in onze wereld gewend zijn, sinds de Tweede Wereldoorlog, om grote conflicten maar ook gezamenlijke kansen vanuit een multilateraal kader aan te pakken. De Europese Unie, NAVO, VN maar ook de WTO. En zeker voor een land als Nederland, een klein land met hoge welvaart, is dat multilaterale systeem waarop onze Westerse wereld maar zelfs breder dan het Westen, waarop een groot deel van de wereldgemeenschap zich heeft verenigd, is van vitaal belang. Dus we hebben groot belang, en ook grote energie, om ervoor te zorgen dat we dat systeem overeind houden. 

Handelsrelatie met Verenigde Staten (1)

DE WINTHER (DE TELEGRAAF)
Even aanhakend op wat u net zei over de handelsrelatie. Ik denk dat een aantal mensen in Nederland zich ook wel afvraagt wat nou precies de verstandhouding tussen Nederland en de VS of Europa en de VS behelst, als er op deze manier met elkaar wordt omgegaan.

RUTTE
Die vraag snap ik natuurlijk, die vraag snap ik. Tegelijkertijd blijf ik zeggen dat de VS het machtigste land van de wereld zijn, militair en economisch. By far de grootste economie. Een land met vergelijkbare opvattingen over waarden en over democratie en mensenrechten, vergelijkbaar met Europa en dus ook met Nederland. Dat er geen groot probleem in de wereld is op te lossen zonder actieve betrokkenheid van de VS. En dat we er dus belang bij hebben om als dit gebeurt, daar stevig op te reageren. Dat doen we ook. Maar tegelijkertijd te blijven engageren met de VS, omdat zij in de transatlantische band daarbij van groot belang zijn voor Nederland.

DE WINTHER
Als u dat vindt, is het dan niet ook wat merkwaardig om tegelijkertijd ook in het kabinet te spreken over het veranderen van bijvoorbeeld militaire missies op verzoek van de Amerikanen? Want die leggen een verzoek neer in Nederland, en vervolgens gaat Nederland bekijken of ze daaraan kunnen tegemoetkomen. Terwijl er op een ander niveau die vriendschap opeens niet meer zo hecht of belangrijk blijkt.

RUTTE
Nou, wat we precies wel of niet bespreken over militaire missies daar komen we mee naar buiten als we besluiten nemen, dus dat laat ik heel even liggen.

DE WINTHER
Daar bent u toch over aan het nadenken nu?

RUTTE
Ja, maar er zaten in uw vraag een paar aannames en de rol van de VS daarbij die ik even voor uw rekening laat, dat komt later als we daar besluiten over nemen. Maar uw vraag kan ik misschien zo interpreteren dat u zegt: is het logisch dat als je zo’n conflict hebt met Amerika over handel, om dan op andere terreinen die samenwerking wel te zoeken. En het antwoord is ja. Ik neem dit serieus, dit handelsconflict is serieus en ik maak me er zorgen over dat dat schade doet aan een systeem van wereldordening zoals we dat sinds de Tweede Wereldoorlog kennen. Waar Nederland groot belang bij heeft, waarin we ook blijven investeren. Tegelijkertijd is die relatie met Amerika heel belangrijk, en daar kunnen we echt niet iets op afdoen.

DE WINTHER
Als u in de ministerraad, en misschien ook in Europees kader, spreekt over de manier waarop de Amerikaanse regering zich nu gedraagt, hoe verklaart u dan de manier, of de reden waarom Amerika zich zo opstelt? Is daar een argumentatie voor te verzinnen of is het iets wat iemand per tweet de wereld in slingert waarbij de wereld zich daar maar aan moet conformeren?

RUTTE
Nou goed, u en ik zijn intelligent genoeg om altijd, bij iedere actie van een ander persoon in staat te zijn om daar een denkbare verklaring voor te vinden. Die is altijd wel te vinden. Maar ik was niet van plan om hier nou te gaan interpreteren waarom Amerika doet wat Amerika doet als ik het er zo mee oneens ben. Ik ben het er namelijk heel erg mee oneens. En het is ook schadelijk voor Amerika. Dit gaat de Amerikaanse economie schaden, het gaat Amerikaanse belangen schaden. Dus er is ook eerlijk gezegd, hoewel u en ik misschien in staat zijn om een verklaring te vinden, moet je uiteindelijk ook tot de conclusie komen dat zo’n actie niet in het belang is van de VS zelf.

DE WINTHER
U blijft heel voorzichtig de hele tijd. De Amerikaanse president had het heel kordaat samengevat gisterenavond: ‘fair trade’ twitterde hij. Het moet eerlijk, het is kennelijk niet eerlijk. Vindt u het nu ook niet eerlijk?

RUTTE
Ik ben zeer voor fair trade, zeker. En dat is ook een opvatting die Nederland uitdraagt, wij zijn voor een diepe en eerlijke interne Europese markt. En wij zijn voor vrij en eerlijke wereldhandelsverhoudingen, absoluut belangrijk.

DE WINTHER
Is die handelsverhouding m.b.t. staal nu eerlijk wat u betreft?

RUTTE
Ik vind… ik ga niet per product kijken, we kunnen dat nooit per productgroep geïsoleerd bezien. Je zult altijd moeten kijken naar de hele brede handelsrelatie. En als een handelspartner aanleiding ziet om te praten over die relatie, dan zijn we daartoe bereid. We hebben in Sofia twee weken geleden als Europese Raad, informeel bijeen, aan de hand van vier punten gezegd dat we bereid zijn met Amerika zo’n gesprek aan te gaan. Daar moet je altijd toe bereid zijn als de ander vindt dat er dingen niet goed zitten. Maar dat kan alleen als het mes van tafel is. Je kunt dat niet doen als dit soort dreigementen op tafel liggen. Nou inmiddels is dat dreigement ook nog geëffectueerd, en daarmee zitten we nu in een andere situatie, en zijn wij ook genoodzaakt om tegenmaatregelen te nemen. En Europa is wat betreft de handel en als gezamenlijke economie machtiger dan Amerika. Wij hebben hier grote belangen te verdedigen. Maar wij zijn nog steeds het grootste handelsblok van de wereld met 500 miljoen mensen. En by far de grootste economie. Amerika is als alleenstaand land veruit het grootste maar het Europees handelsblok is het machtigste handelsblok van de wereld. Dus wij zullen gepast reageren.

BOVEN (BNR)
Meneer Rutte, vindt u dat de G7 volgende week kan doorgaan?

RUTTE
Ik zit daar niet bij, dus daar ga ik me niet over uitlaten. Dat is aan de G7. Maar volgens mij is het altijd goed om elkaar gewoon te zien, juist ook als je het niet eens bent.

BOVEN
Maar het is toch een beetje gek dat dan de VS daar natuurlijk met bondgenoten aan tafel zit terwijl er een handelsoorlog tussen die bondgenoten wordt uitgevochten. Of is dat niet zo?

RUTTE
Nou het handelsconflict dat er nu is, ik laat dat maar even aan de fijnproever of je dat al met de term erop wil plakken die u erop plakt. Het gaat nu om een half procent van de wederzijdse handel, raakt dit. Maar dat is niettemin een heel significant als symbolisch moment in de relatie Amerika versus Mexico, Canada en Europa. Maar in algemene zin zou mijn opvatting zijn dat het verstandig is om, als er een conflict is, juist de gesprekken te voeren.

Nieuwe Italiaanse regering

BOVEN
Hoe groot zijn de risico’s denkt u voor de EU? Van de week was er in de Tweede kamer een hoorzitting, daar waren een aantal economen, ook Nout Wellink had het daarover, die verbond ook het gevaar van een handelsconflict met de VS aan de problemen in Italië, en dat Italië zo instabiel is en de banken zo instabiel zijn dat heel snel dat leidt tot een mogelijke nieuwe eurocrisis. Ziet u dat gevaar ook?

RUTTE
Ik vind, we moeten een beetje voorzichtig zijn om te snel allerlei ontwikkelingen met elkaar te verknopen. In Italië treedt nu een nieuwe Italiaanse regering aan, die heeft natuurlijk een aantal dingen gezegd wat ze willen gaan doen die wij kritisch zullen gaan volgen waarbij we het belangrijk vinden dat Europa zich houdt aan de interne afgesproken regels. En daar heeft natuurlijk de EC een bijzondere verantwoordelijkheid om namens het geheel die regels te handhaven. Dus die zullen daar strak op toezien. Maar ik vind ook wel dat je zo’n regering nu even op zijn daden moet beoordelen. Dus ik ben toch wel enigszins terughoudend om daar nu al dit soort vergaande conclusies aan Italië te verbinden, laat staan dat alweer te verbinden met andere ontwikkelingen. Dan kan ik ook weer altijd weer positieve ontwikkelingen tegenover plaatsen, namelijk de onverwacht zich sterk ontwikkelende arbeidsmarkt en groei in grote delen van Europa. Dus er zijn ook altijd weer plussen tegenover te plaatsen. Dus laten we oppassen dat we elkaar ook niet de somberheid aanpraten. Maar alert zijn, ja heel verstandig.

BORGMAN (Radio 1)
Heeft u al contact gehad met uw nieuwe Italiaanse collega?

RUTTE
Nee, nog niet.

BORGMAN
Want u zegt in de gaten houden, hoe gaat u dat dan doen?

RUTTE
Nou dat doet vooral de EC. Wij zullen het natuurlijk ook in de gaten houden, dat is niet zo heel ingewikkeld, want we houden natuurlijk bij wat daar gebeurt. En er is best wel even reden tot gefronste wenkbrauwen als je het programma leest waar het betreft bepaalde voornemens. Maar uiteindelijk is de vraag wat doen ze in werkelijkheid. En dan hebben we in Europa afspraken gemaakt in het kader van de EMU, in het kader van de euro, in het kader van de interne markt, over welke regels er gelden die staan tegenover het lidmaatschap van al die organen. En het is aan de EC in de eerste plaats om die te handhaven.

BORGMAN
U zegt er is reden om de wenkbrauwen te fronsen, waar zitten de risico’s volgens u?

RUTTE
Daar ga ik niet op in, omdat ik daarmee de nieuwe Italiaanse regering, die ik wil beoordelen op zijn daden en niet op zijn regeerprogramma, die nieuwe Italiaanse regering nu alweer de maat ga nemen. Natuurlijk snap ik dat je zegt: zo, poehpoeh, dat is nogal wat als je dat allemaal zo bekijkt wat ze op papier zetten. Dat is niet mals. Maar uiteindelijk moet je het wel beoordelen op zijn daden.

Handelsrelatie met Verenigde Staten (2)

FRESEN (NOS)
Nog even terug naar de Amerikanen en de handel. Het viel mij vooral op dat u toch een beetje een gematigde toon aansloeg richting Amerika. En ik hoorde vanmorgen van minister Blok dat Nederland er alles aan wil doen om te zorgen dat die maatregelen van de Amerikanen worden teruggedraaid. Vindt u dan, als je dat zo allemaal bij elkaar optelt, het slim is dat Europa gelijk terugslaat? Want dan heb je natuurlijk ook gelijk oorlog.

RUTTE
Uiteraard slaan we terug. En ik ben ook helemaal niet gematigd over de maatregelen die Amerika neemt, daar ben ik boos over en daar slaan we op terug. Maar de discussie die ik had met meneer De Winther was of die maatregelen, die Amerika neemt, nu in een bredere context ertoe zouden moeten leiden dat wij fundamenteel herzien onze tactische en strategische relatie met de VS en zelfs zover zouden moeten gaan dat we een pleidooi houden om G7 of andere ontmoetingen niet te laten doorgaan. Daar zou ik tegen zijn. Maar als u mij geïsoleerd vraagt: die maatregelen die Amerika neemt, die vind ik onverstandig, dan ben ik daar boos over, die zijn schadelijk voor het wereldhandelssysteem, die dragen ook verdergaande risico’s met zich mee. En Europa moet daarop natuurlijk ‘retaliëren’, dat doen we ook. Maar allemaal measured, allemaal op een manier die probeert om tegelijkertijd ook de dialoog te blijven zoeken, en te kijken of je het niet erger maakt dan nodig is. Maar wij zullen gepast reageren.

FRESEN
Maar door met tegenmaatregelen te komen weet je wel dat het oorlog is dus.

RUTTE
Amerika heeft een aantal maatregelen genomen, dat vind ik zeer onverstandig, ben ik boos over. Tegelijkertijd, als je kijkt naar de impact totaal in het handelsvolume Amerika-Europa van die maatregelen, is dat in zichzelf nog beperkt. Dat is niet positief, dat is een feitelijke vaststelling. Het is namelijk helemaal niet positief wat ze doen. 

FRESEN
En u zegt: Europa is sterker.

RUTTE
Ja, Europa als handelsblok is sterker, natuurlijk. Wij zijn als collectief zijn wij de grootste economie van de wereld.

FRESEN
Die oorlog winnen we?

RUTTE
Wat wij moeten doen is gepast reageren. Dat doen we ook. Maar het is niet zo dat ik hier een pleidooi houd om nu de hele relatie met Amerika te gaan herzien, omdat die te belangrijk is. Maar dat neemt niet weg dat wij reageren zoals we reageren, en dat is met stevigheid.

FRESEN
Ja maar goed, wat gaat Nederland, en Europa, er nou aan doen om die Amerikanen te bewegen die maatregel terug te dringen? Is dat door tegenmaatregelen te nemen of is dat door toch op een andere manier ook proberen die Amerikanen tot inkeer te brengen? 

RUTTE
Tegenmaatregelen en zoeken naar dialoog. Dus we doen beide. En die tegenmaatregelen dat is het feit dat wij, die we inmiddels bij de WTO hebben we die genotificeerd, die gaan vanaf 20 juni in werking. We zullen ook tegelijkertijd de maatregelen aanvechten in het kader van het WTO-geschillenbeslechtingsmechanisme zoals we dat hebben. Dus we steunen daar de Commissie volledig als Nederland, we staan daar vierkant achter de Commissie en vinden dat ook noodzakelijk. Tegelijkertijd zoek je, blijf je de dialoog zoeken om te kijken of je Amerika kunt bewegen iets anders te doen. Is dat tot nu toe succesvol geweest? Nee spectaculair niet. Ze hebben namelijk die maatregelen genomen. Maar je gaat er wel mee door.

FRESEN
Nederland is een exportland, u zegt: dit kan grote gevolgen hebben voor de internationale handel, de wereldhandel. Wat zou er in Nederland het gevolg kunnen zijn hiervan?

RUTTE
Dit zijn op zich nog beperkte maatregelen waar we gepast op zullen reageren. Ik ga nu niet speculeren over wat er dan de volgende stappen zouden kunnen zijn, juist omdat wij proberen Amerika te bewegen om te de-escaleren, en niet te escaleren. Dus dan ga ik daar ook niet op speculeren. Maar mijn pleidooi is een ander. Mijn pleidooi is ervoor om als Westerse wereld, in samenwerking met alle andere krachten in de wereld die proberen het goede te bereiken, dus ook China en Japan en iedereen die probeert om een bijdrage te leveren aan een fatsoenlijke wereldgemeenschap, dat wij ons realiseren dat je niet alleen in bilaterale relaties kunt denken. Dat het multilaterale systeem wat we hebben ons heel veel heeft gebracht na de Tweede Wereldoorlog, ook een grote mate van stabiliteit. En daar hoort het wereldhandelssysteem bij, wat ook nog eens een keer verantwoordelijk is voor een spectaculaire groei, heeft bijgedragen aan een spectaculaire groei van de welvaart in onze wereld. En in de afgelopen jaren erin geslaagd is om honderden miljoenen mensen uit armoede te tillen, in grote delen van Afrika, in China, in andere delen van de wereld. Dus dat heeft ons veel gebracht. En ik vind dat dus ook echt iets om voor te knokken. Voor Nederland zijn de gevolgen van de maatregelen die nu genomen worden zijn er, maar die zijn, vermoeden wij, beperkt, al zullen we dat nog precies moeten analyseren. Maar het multilaterale systeem van onze, waarop we in de wereld onze verhoudingen hebben gebaseerd is van een grote waarde, en die moet niet in gevaar komen.

FRESEN
Dat zie ik dan maar als kritiek op America First van Trump. Laatste vraag van mijn kant: Tata Steel hoopt eigenlijk dat zij kunnen aanspraak maken bij de Amerikanen op een uitzondering. Gaat Nederland zich daar nog hard voor maken? Want daar ligt wel een groot economisch belang voor Nederland als Tata Steel een uitzondering zou kunnen zijn. Zij zeggen: wij leveren ook staal wat die Amerikanen zelf niet kunnen maken, dus zo’n uitzondering zou misschien ook kansrijk zijn. Gaat Nederland daarbij helpen of zegt u: nee we hebben nu oorlog met de Amerikanen?

RUTTE
We hebben geen oorlog met de Amerikanen, we hebben zelfs in mijn definitie nog geen handelsoorlog maar wel een ernstig conflict. En ik laat het aan ieder fijnproever over om te bepalen wanneer zo’n conflict een handelsoorlog wordt, maar volgens mij hebben wij vooral nu een handelsconflict, gezien de omvang van het totale handelsvolume. En wij reageren gepast. Specifiek over Tata kan ik nooit in het openbaar iets zeggen. Dan zult u ook als u daar meer over wilt weten even heel precies de Amerikaanse regels moeten checken, en de ruimte die die regels laten. Maar wat de Nederlandse regering vervolgens daarmee zou doen of niet kan ik in het openbaar nooit over spreken. 

FRESEN
Maar kunt u ook niet zeggen of zo’n uitzondering of u zich daar nog hard voor gaat maken?

RUTTE
Nogmaals: daar zitten een paar vragen achter namelijk: wat Amerika precies in detail heeft bepaald en hoe zich dat verhoudt tot die delen van de Amerikaanse industrie. Want Amerika is een importland van staal. Produceert zelf al helemaal niet het staal van de kwaliteit van Tata, wat het beste staal van de wereld is. Wat in hele specifieke industrieën, alleen van dat bedrijf betrokken kan worden. En dan is het aan u, daar kan ik echt niet in het openbaar over praten, om te bekijken wat er dan precies in die Amerikaanse maatregel die gisteren genomen zijn voor mogelijkheden zitten voor dat type situatie. En waar ik al helemaal niet over in het openbaar over kan spreken is wat Nederland daar dan verder op doet. 

MH 17

VAN GALEN (NIEUWSUUR)
Mag ik even een ander onderwerp? Meneer Rutte heeft u kennis genomen van de opmerkingen van de Maleisische transportminister over MH17?

RUTTE
Ja, heb ik gedaan. Ik heb begrepen overigens dat de ambassade van Maleisië in Den Haag inmiddels heeft laten weten dat er heel snel een nieuwe verklaring komt. Wat ik in ieder geval vaststel is, even los van die verklaringen die elkaar opvolgen, die opvolgend zijn, is dat we natuurlijk zeer geïnteresseerd zijn in wat er precies aan de hand is en dat zullen we proberen te achterhalen. Dat overigens Maleisië vorige week de conclusies van het JIT, donderdag de presentatie van Westerbeke en zijn team, dat ze die conclusies hebben verwelkomd. Dat is ook in de afgelopen dagen nog eens hebben onderstreept dat zij volledig gecommitteerd zijn aan het hele JIT-proces en het proces van waarheidsvinding en gerechtigheid. Dit was een uitspraak meer in bijzonderheid de maatregel van Australië en Nederland om Rusland aansprakelijk te stellen voor hun aandeel in de verschrikkelijke ramp met MH17 en hun verantwoordelijkheid wat betreft in het bijzonder natuurlijk het BUK-systeem wat nu aantoonbaar uit Rusland kwam en terugkeerde. Maar nogmaals: ik beperk me even tot wat ik daar nu over zeg, u gaat vervolgvragen stellen, ik zie het, ik ken u. Maar omdat de Maleisische ambassade inmiddels ook alweer zegt: we komen met een nieuwe verklaring, ga ik nu niet verder reflecteren op de verklaring van vanochtend.

VAN GALEN
U heeft een heel statement voorbereid, maar de Maleisische minister was heel kort, die zei: ‘there is no conclusive evidence to pinpoint at Russia’. Daar zit geen woord Spaans bij.

RUTTE
Nogmaals, ik herhaal wat ik net zei, zij hebben de JIT-conclusies volledig gesteund.

VAN GALEN
Maar niet de aansprakelijkheid.

RUTTE
Ze hebben.. die aansprakelijkheidstelling is gedaan door Australië en Nederland. En nogmaals, de Maleisische ambassade liet ook weer weten vanmiddag dat ze nog weer met nadere mededelingen komen, dus ik wil me helemaal daar nu niet verder over speculeren.

VAN GALEN
Maar is er niet verdeeldheid in het JIT, althans binnen de landen die deel uitmaken van het JIT?

RUTTE
Nee, want het JIT steunt collectief wat vorige week Westerbeke heeft gedaan. Het zijn Nederland en Australië die afgelopen vrijdag de stap hebben genomen die we hebben genomen.

VAN DEN BERGH (REUTERS)
U zegt: wij wachten op een formele reactie, het is een zaak van de lange adem. Hoe lang gaat de adem van Nederland zijn. Hoe lang gaat u wachten op een formele reactie? Want er is officieel ook geen tijdspanne. Er is geen procedure voor hoelang u daar op moet wachten en of ze dat überhaupt gaan geven. 

RUTTE
Ja goed. De situatie is dat wij bij de Russen dit aanhangig hebben gemaakt. Dat betekent dat zij uiteindelijk ook al of niet zullen reageren. Uiteraard hebben wij nagedacht over wat is dan redelijk, wat is niet redelijk? En daar zijn ook allerlei varianten tussen, afhankelijk van klankkleur vanuit Moskou in termen van het type reactie wat ze gaan geven. En dan is er vervolgens ook nog de vraag -als ze zouden zeggen: we gaan meewerken - de vraag: of ze oprecht meewerken of niet aan zo’n gesprek. Daar is vervolgens in het openbaar niets over te delen over hoe wij dan aankijken tegen timing et cetera. en eventuele vervolgstappen. Ook daar is natuurlijk over nagedacht: wat zouden de juridische vervolgstappen zijn als ze niet meewerken of als ze bewust wel meewerken, maar vervolgens bewust proberen de zaak te vertragen. Dat zijn allemaal varianten. We gaan vooralsnog uit van een positief antwoord van Rusland, dat zij een gesprek met ons willen voeren. Maar natuurlijk hebben we nagedacht over alle varianten en kunnen we nooit in het openbaar speculeren over tijdsspannen. In het algemeen geldt wel dat ook dit proces lang kan duren. Dat geldt in zijn algemeenheid.

VAN DEN BERGH
En naar aanleiding van de Tweede Kamer en het dat er gekeken moet worden naar Oekraïne en het verantwoordelijk stellen van Oekraïne voor het niet sluiten van het luchtruim. Kunnen we een openbare aansprakelijkheidstelling van Oekraïne verwachten daarover? Dat is de eerste stap ook weer.

RUTTE
Zoals u weet hebben wij geen enkele juridische optie uitgesloten. Doen we nog steeds niet. Dit is de stap die we nu zetten op basis van bevindingen van het Openbaar Ministerie en samenwerking met de vier collega landen. In goede samenspraak. Maar we sluiten geen enkele juridische optie in het vervolg uit. Maar dit is de stap die we vorige week gezet hebben. Dat betekent ook dat we niet uitsluiten de optie om één of meer andere staten op grond van het internationaal recht aansprakelijk te stellen voor het neerhalen van vlucht MH17. Maar de prioriteit nu, van de Nederlandse regering, ligt bij de individuele daders en bij de staat die verantwoordelijk is voor de raketinstallatie van hun leger die gebruikt is. Dat is de stap die we vorige week hebben gezet. Dus dat is waar wij nu ons bevinden. Maar we sluiten niks uit.