Persconferentie na ministerraad 8 april 2016

Mediatekst | 08-04-2016

Inleidend statement minister-president Rutte:

Zo, vol huis. Goedemiddag.
We hebben vandaag gesproken, uiteraard, over het referendum, over het associatieverdrag van de Europese Unie met Oekraïne. De uitslag is duidelijk. De officiële uitslag moet geloof ik nog komen, maar de uitslag lijkt toch wel heel helder, dat het nee-kamp zeer overtuigend heeft gewonnen. De opvatting van het kabinet heb ik al eerder gemeld, die is dat we met deze uitslag in de hand niet zonder meer door kunnen gaan met ratificatie van het associatieverdrag. We gaan nu een proces in dat stap voor stap zal gaan. De eerste stap is dat het kabinet uiteraard hier over spreekt. Dat hebben we vandaag gedaan, zullen we ook vaker over te komen spreken om heel goed te bezien wat de implicaties zijn en ook heel zorgvuldig bekijken wat de vervolgstappen zijn. Duidelijk is dat bepaalde grieven en zorgen in het debat de boventoon voerden, zoals de zorg dat het associatieakkoord impliceert dat Oekraïne op termijn lid zou worden van de Europese Unie. Maar bijvoorbeeld ook de vrees dat militaire samenwerking ook een veiligheidsgarantie voor Oekraïne betreft. Ik noem maar een paar elementen die je in het debat hoorde. Er zijn ongetwijfeld meer aspecten te benoemen. Wat we nu gaan doen is het gesprek aangaan met uiteraard de Tweede Kamer. Ik dacht dat het debat gepland staat voor volgende week woensdag. We zullen uiteraard ook in gesprek gaan met onze Europese partners, contact houden met Oekraïne zelf. Dat is een complex proces. Het is ‘uncharted waters’, het is niet eerder gebeurd. Het is echt een heel nieuw fenomeen waar we mee zitten, onontgonnen terrein. Ik heb ook gezegd, het kan echt wel enige tijd gaan duren. Ik had het woensdag nog over weken, ik heb er donderdag al maanden van gemaakt. Was het maar omdat de eerstvolgende raad pas eind juni is. Dus dat gaat echt nog wel even duren. En dat is wat ik daar op dit moment over kan zeggen. U gaat mij vast proberen dadelijk nog meer erover los te trekken.
Dan is deze week een begin gemaakt met de uitvoering van de afspraken tussen de Europese Unie en Turkije over het indammen van de migratiestroom. We zien dat de eerste irreguliere migranten zijn teruggebracht vanuit Griekenland, vanuit de eilanden naar Turkije. Belangrijk signaal dat het geen zin heeft die dure, maar vooral ook levensgevaarlijke overtocht te maken, die tocht over de Egeïsche Zee waar ook helaas regelmatig mensen zijn omgekomen. We zijn ook begonnen met de hervestiging van Syrische vluchtelingen uit Turkije naar de Europese Unie. Nu eerst een groepje naar Duitsland, Finland en Nederland. Maar je ziet dat steeds meer landen in Europa zich melden, ook uit Oost-Europa, die zeggen: wij gaan meedoen met dit hervestigingsprogramma. Tegelijkertijd wordt er natuurlijk met man en macht gewerkt om de asielaanvragen op Griekse eilanden te behandelen, wordt er gewerkt aan de verdere juridische inbedding van een en ander. Er moet dus nog veel gebeuren, maar de eerste signalen over de uitvoering van de afspraken zijn hoopgevend. U weet dat voor het indammen van de migratiestroom, wij werken vanuit een en-en-en aanpak. De afspraken EU-Turkije zijn daar maar één aspect van, andere aspecten zijn de afsluiting van de westelijke Balkan-route, de maatregelen die voortkomen uit de Valletta-top, de maatregelen die we ook nationaal nemen. Belangrijke andere maatregel daarbij is dat we de buitengrenzen van de Europese Unie goed controleren. Want alleen dan kunnen we het vrij verkeer van de EU garanderen. Daarom is het denk ik heel goed, dat onder het Nederlandse voorzitterschap, complimenten aan allen die er aan gewerkt hebben, dat de EU-lidstaten een gemeenschappelijk standpunt hebben bepaald over de voorstellen voor een Europese grenswacht. En het doel is nu, het doel was in ieder geval in ons voorzitterschap, een gemeenschappelijk standpunt van de lidstaten te bereiken. Dat is al gelukt. Dus we gaan nu kijken of het misschien zelfs wel lukt in ons voorzitterschap om ook een akkoord met het Europese Parlement te bereiken. Dat zou echt geweldig zijn.

Referendum Associatieakkoord Oekraïne

WESTER (RTL NIEUWS)
Meneer Rutte, u bent steeds uitgegaan, publiekelijk, van een ‘ja’ als het ging om het referendum. Het is toch een ‘nee’ geworden. Daar heeft u toen de afgelopen tijd over nagedacht: Wat te doen bij een nee. U wilde er niet over speculeren en heeft steeds gezegd: dat bepalen we na 6 april, als we de uitslag weten. Waar zit het begin van de oplossing?

RUTTE
Het lastige is: ik ga die vraag natuurlijk de komende weken heel regelmatig krijgen. Dat begrijp ik, ik zou de vraag ook stellen als ik u was. Maar ik ga uitleggen waarom ik echt met meel in de mond zal praten hierover, omdat het een ingewikkeld proces is met heel veel spelers in Nederland, Kamer, kabinet, uiteraard de publieke opinie, mensen die hebben gestemd of niet hebben gestemd. Het ja-kamp, het nee-kamp, Europees onze partners, Oekraïne, en alles wat ik ga zeggen over wat er in mijn hoofd zit en wat de varianten zouden kunnen zijn en hoe je dit zou kunnen aanpakken, verminderd in belangrijke mate de kans dat het gaat lukken om stappen te zetten na deze uitslag. Dus vandaar dat ik dat type vragen: wat zou je nou kunnen doen, waar kun je aan denken, zowel in vorm als op inhoud niet ga beantwoorden. Want dan is de kans op het laten slagen van dit proces aanzienlijk kleiner.

WESTER
Maar als u dat blijft volhouden de komende weken, dan heeft dat debat met de Tweede Kamer toch ook geen enkele zin volgende week?

RUTTE
Nou het debat met de Kamer is van belang om in de eerste plaats ook te horen hoe de Kamer aankijkt uiteraard tegen deze uitslag. Dat zal het kabinet natuurlijk ook verder betrekken bij het werk wat wij in Europa gaan doen. En we zullen natuurlijk ook als kabinet aangeven dat het ons van belang lijkt om ten eerste vast te stellen dat het zonder meer ratificeren niet aan de orde is, dat is één, ten tweede dat als je dat niet doet, dat je dan dus ook moet constateren: ‘Wat waren nou de elementen die in de campagne een grote rol speelden?’ Nou, ik noemde er twee: Zorg over een soort van garantie van collectieve verdediging. De zorg over dat dit associatieverdrag zou leiden tot toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie. Er zijn natuurlijk nog veel meer elementen aan de orde geweest in het publieke debat, ook benieuw om te kijken hoe de Kamer daar tegenaan kijkt. En vervolgens, verrijkt met die kennis, ons werk te doen in Europa.

WESTER
Maar het kabinet heeft de afgelopen weken, maanden toch ook wel scenario’s ontwikkeld voor het geval het een ‘nee’ zou worden? Het komt toch niet als een complete verrassing?

RUTTE
Zelfs die vraag ga ik niet beantwoorden omdat het antwoord op die vraag ófwel de indruk zou wekken dat wij ons niet voorbereiden, ófwel u zou stimuleren om op zoek te gaan naar die scenario’s.

WESTER
Dat laatste gaan we sowieso doen. Maar, ik kan me niet voorstellen dat u er niet over nagedacht heeft en niet een idee van een oplossing heeft. U heeft met Europese partners overlegd, bent gebeld de afgelopen dag: “Wat gaan we doen?’… U bent toch ergens mee bezig?

RUTTE
Ik ben altijd ergens mee bezig. Goede journalisten kijken vooruit, politici moeten dat ook doen. Alleen ik kan niet schetsen waar ik dan aan denk. Omdat, als ik dat doe, of Bert Koenders, of het kabinet, of in onze gesprekken met Europa vertellen waar we naar kijken, wat de varianten zijn, zodra ik dat doe, ik noem iets…Je zou het zo kunnen oplossen, of je zou misschien daarnaar kunnen kijken, dan rent u met de camera en microfoon onmiddellijk naar iemand toe voor commentaar. Dan komt dat commentaar en dan moet ik daar weer op reageren. En de kans dat het dan vervolgens allemaal nog gaat lukken, neemt zienderogen af. Dus ik doe er echt het zwijgen toe.

WESTER
We willen best beloven dat we geen commentaar gaan vragen als u nu verteld wat de oplossing is. Goed, even iets anders: Vicepremier Asscher vorige week op dezelfde plek waar u nu staat, die hoopte dat het referendum een succes zou worden. Is het een succes geworden?

RUTTE
Kijk, dat is ook een punt waarvan ik heb besloten er het zwijgen toe te doen. De vraag: ‘Wat vind je nou van het referendum?’.

WESTER
Maar u kunt niet als kabinet oproepen: Maak het een succes, en vervolgens is het er geweest, en dan gaan we niet zeggen of het een succes was, dat kan niet. Is het een succes, ja of nee?

RUTTE
Nou, daar kun je weer van alles van vinden, dan moet je kijken naar opkomst, etc. Feit is dat het referendum genoeg opkomst lijkt te hebben gehaald. Feit is ook dat het ja-kamp heeft verloren en het nee-kamp zeer overtuigend heeft gewonnen. Ik heb ze er al eerder mee gefeliciteerd. Feit is, ze hebben gewonnen. Knap gedaan. Zo liggen de kaarten. Feit is ook dat het kabinet zegt: ‘Gegeven die uitslag kunnen we niet zonder meer ratificeren.’ Dan kun je een heel debat gaan voeren over: ‘Wat vind je nu eigenlijk van een collectief referendum? Hoe gaan we dit specifieke referendum evalueren? Wat vind je van de kosten die achter het referendum wegkomen?’ Daar kun je allemaal van alles van vinden, maar ik kies ervoor, het kabinet kiest ervoor, hebben we vandaag expliciet besproken en besloten, om de komende tijd alle energie te richten op: ‘Wat doen we met de uitkomst van dit specifieke referendum?’ En dat debat niet te laten verstoren door de vraag: ‘Wat vind je van het systeem van consultatief referendum, wat vind je van de kosten?’ Et cetera, want dan gaat alles door elkaar lopen.

WESTER
Was het nu een succes of niet?

RUTTE
Ook die vraag ga ik u beantwoorden als we eerst een antwoord hebben gevonden op de problemen.

FRESEN (NOS JOURNAAL)
Nog even terug naar de vertaling van dat ‘nee’. Waarom is het eigenlijk zo moeilijk om daar een vertaling van te zoeken in Europa?

RUTTE
Kijk, er zijn heel veel belangen in Europa. Er zijn heel veel opvattingen hierover. Alle andere landen hebben geratificeerd. Nederland feitelijk ook, alleen met voorbehoud vanwege het aanvragen van dit consultatieve referendum. Veel landen zien ook het belang hiervan. De Nederlandse regering uiteraard ook, anders zouden we het niet verdedigd hebben. Het gaat ook echt ergens over. Belangrijk is die stabiliteit aan de rand van Europa, ik heb dat in de campagne steeds benadrukt. Er ligt nu een overtuigende uitspraak van de Nederlandse bevolking die zegt: ‘We willen dit niet.’ En dat moeten we dus rechtdoen op de een of andere manier, die uitspraak. Daar gaan we naar zoeken. En dat ligt natuurlijk gevoelig, omdat andere landen daar ook van alles van vinden.

FRESEN
Merkt u daar iets van, van die gevoeligheid bij andere landen?

RUTTE
Ook daar ga ik het zwijgen toe doen. Want als ik ga zeggen wat ik daar wel of niet over hoor, gaat dat allemaal niet helpen met…

FRESEN
Maar u hoort er wel dingen over?

RUTTE
Dankzij uw berichtgeving en het ANP’s, DPA’s, AFP’s, hoor je natuurlijk hoe in andere landen wordt gereageerd.

FRESEN
De reden waarom ik die vraag stel is, je zou ook gewoon kunnen zeggen: er is een nee, het kabinet wil daar op een of andere manier uiting aan gaan geven, dan zou je ook gewoon kunnen zeggen:  ‘Wij ratificeren dat verdrag niet en dan gaat het politieke deel van het verdrag niet door, want daar is unanimiteit voor nodig, klaar.’

RUTTE
Er zijn allerlei varianten…

FRESEN
Nee, maar dat is toch, ik bedoel, waarom is het zo ingewikkeld? Dat kun je toch ook gewoon zeggen? Of waar stuit het op problemen?

RUTTE
Ik heb uw eigen duidingen gezien de afgelopen dagen en die lieten zien dat het vraagstuk, en dan citeer ik eigenlijk u zelf: ‘Aanzienlijk genuanceerder en ingewikkeld ligt.’ Ik verwijs naar de heer Fresen eerder bij de NOS.

FRESEN
Dat is toch een beetje flauw moet ik eerlijk zeggen, want ik stel hele simpele, boerenvragen. Je kan ook gewoon tegen de rest van Europa zeggen: ‘Luister eens, Nederland wil dit niet, wij vinden dat referendum, dat nemen we serieus, en dus is het nee en we ratificeren niet. En dan kan het politieke deel niet doorgaan, klaar.’

RUTTE
Nogmaals, het is duidelijk dat een aantal grieven in de campagne een hoofdrol speelden. Ik heb er net een paar van genoemd. Er zijn er echt nog veel meer te benoemen. We gaan kijken hoe we daar op de een of andere manier ook uiting aan kunnen geven. Maar de vorm, en de precieze inhoud daarvan is echt nog in de toekomst gelegen.

FRESEN
Maar is het denkbaar dat het verdrag dan inderdaad toch niet doorgaat?

RUTTE
Ik ga zelfs de vragen over alsdan niet beantwoorden, want dat wordt dan ook weer nieuws. De een of de andere kant op. Nogmaals, ik vraag daar echt begrip voor. Dit is echt complex. Dat heeft u trouwens allemaal – en dank daarvoor, want dat helpt mij weer – betoogd in al uw duidingen in de kranten en televisie en radio. Het is onontgonnen terrein, is niet eerder gebeurd. Deze democratische uitspraak ligt er, niet corrigerend, maar wel adviserend, raadplegend. De regering heeft gezegd: ‘Wij kunnen op basis hiervan niet zonder meer ratificeren’, we willen echt kijken hoe we daar nou zo goed mogelijk mee omgaan. En dat is een complex proces wat het meest gediend is bij de achterkamertjes.

BOONMAN (EENVANDAAG)
… wij het verdrag anders vertalen, om het even helder te hebben, is niet van de baan?

RUTTE
Ik ga geen enkele vraag verder beantwoorden erover, die gaat over waar u wel of niet naar kan denken. Ik heb heel precies de woorden gekozen: ‘We kunnen niet zonder meer ratificeren’, en daar laat ik het echt bij en dat laat denk ik zien dat wij kijken naar een breed palet aan opties.

Europese vluchtelingenproblematiek

OSTENDORF (NOS JOURNAAL)
Meneer Rutte, even naar een iets concreter probleem, de situatie in Griekenland. De eerste asielzoekers worden teruggestuurd, u heeft het over hoopgevende signalen, Amnesty International zegt: ‘De situatie is daar, in Griekenland, onacceptabel.’ Hoe ziet u de situatie in de detentiekampen op Chios en Lesbos?

RUTTE
Ja, ik heb daar ook nog even de laatste stand van zaken – want onze mensen zijn natuurlijk ook steeds aan het overleggen, er is ook vandaag weer hoog ambtelijk overleg in Turkije gaande – ik vertel dit allemaal terwijl ik ondertussen even de goede aantekeningen erbij kan zoeken. In ieder geval…Ja, ik doe het even uit mijn hoofd. De situatie is dat we natuurlijk zien dat heel veel mensen asiel aanvragen op de Griekse eilanden, dat moet nu goed worden behandeld. Dus er wordt veel capaciteit vrijgemaakt in Europa zowel voor het behandelen van de asielverzoeken als de tolkencapaciteit die ook nodig is. Dat is ook belangrijk om uiteindelijk ook in staat te zijn de asielaanvragen te behandelen en mensen ook klaar te maken om terug te brengen naar Turkije. Dan gaat het vooral om de Syriërs. Je ziet wel dat het aantal mensen die geen asiel hebben aangevraagd afgelopen maandag, en ook vandaag is er weer een groep terug, die is nu wél teruggebracht. Daarmee is ook het hele systeem begonnen. Als je dan kijkt naar de situatie ten aanzien van de opvang, dan zeggen ook de Ngo’s die daar aanwezig zijn, dat er geen voedseltekorten zijn. Er was wel zorg over de kwaliteit van het voedsel. En ook de UNHCR heeft inmiddels gemeld dat de situatie belangrijk verbeterd is in de kampen op de eilanden, waar het betreft, bijvoorbeeld, de voedselsituatie, maar ook dat is een zaak waar we natuurlijk heel nauw op letten.

OSTENDORF
Maar toch, Amnesty International zegt in een rapport dat mensen als groep worden vastgezet, niet individueel worden beoordeeld, dat er een tekort is aan tolken, dat zij moeten tekenen voor verklaringen die ze niet kunnen begrijpen, niet kunnen lezen, dat er volgens die Amnesty rapporten wel een probleem is met voedsel, met medicijnen en medische hulp. Kortom, zij vinden dat het terugsturen van asielzoekers op dit moment moet worden gestopt.

RUTTE
Wij hebben natuurlijk onze eigen mensen daar ook zitten, in ieder geval op Chios en op Lesbos is Nederland ook betrokken. Andere landen zijn ook zeer nauw aangesloten. Griekenland zelf heeft hoge standaarden als het gaat om mensenrechten, en heeft hulp nodig bij de uitvoering, dat is duidelijk. Daarbij letten we op al deze aspecten, dat de procedures zorgvuldig gebeuren, dat mensen, de rechten van mensen, goed worden gerespecteerd. Ik maakte net al een specifieke opmerking over de voedselsituatie. We kijken ook naar de berichten van Amnesty over wat ze eerder hebben gebracht, hebben verteld, over het feit dat Turkije mensen zou terugsturen naar oorlogsgebieden, dat is een ander signaal van Amnesty. Daarbij kan ik vaststellen dat met Turkije strakke afspraken zijn gemaakt dat dat niet mag. Daar heeft Turkije zich ook op alle niveaus aan gecommitteerd. De Europese Commissie monitort dat zeer zorgvuldig. Alle berichten daarover, dat dat wel zou gebeuren, het terugsturen naar oorlogsgebieden, worden geverifieerd. Daar is ook door de Europees Commissaris, Avramopoulos, vorige week in Ankara over gesproken. Ik wijs er ook op dat de Turkse autoriteiten ook zelf met klem ontkennen dat het vluchtelingen betreft, en benadruk dat het ook in strijd zou zijn met het eigen Turkse beleid. En ook de UNHCR kan niet bevestigen dat Turkije dit zou doen. Dus dat betreft de signalen van Amnesty over Turkije richting Syrië, en een signaal van Amnesty over de situatie op de Griekse eilanden heb ik net beantwoord.

OSTENDORF
De hele situatie is natuurlijk direct een uitvloeisel van besluiten die u in Europa ook heeft genomen. Als u naar de beelden kijkt van detentiekampen met de problemen die er zijn, met het tekort aan dekens en medische zorg, heeft u er vertrouwen in dat mensen daar op een fatsoenlijke manier worden opgevangen en teruggestuurd?

RUTTE
Ik heb er vertrouwen in dat er alles aan wordt gedaan om dat te doen en ik kan u één ding melden, als we door waren gegaan met wat we deden, mensen die veel geld betalen aan smokkelaars, grote risico’s lopen om te komen, er komen nu geen mensen om op zee als ze niet oversteken, als mensen wel oversteken, dat kan ook nu nog gebeuren, maar de aantallen zijn wel erg teruggelopen, maar als ze het toch nog doen lopen ze nog steeds dat risico, maar als we waren doorgegaan met het oude systeem dat we vorig jaar zagen dat honderdduizenden mensen oversteken, levensgevaarlijk, risico’s lopen, vervolgens door Europa gewoon zelf op zoek gaan naar het land waar ze naartoe willen…

OSTENDORF
Ben je dan beter af in een detentiekamp?

RUTTE
Ja, dan ben je echt beter af want dan is het signaal namelijk: ‘Stop hiermee, zeker aan nieuwe mensen, doe dat niet meer.’ En wij doen er alles aan om ook in die opvangfaciliteiten, alles aan om ervoor te zorgen dat er genoeg eten is, genoeg voorzieningen zijn… Nederland zet veel mensen in om zowel op Chios als Lesbos daarbij te helpen. Maar echt, de indruk die Amnesty of anderen wekken dat het hiervoor beter was, ik vraag me werkelijk af waar je dat vandaan kan halen. Het waren levensgevaarlijke overtochten, levensgevaarlijke situaties.

WESTER
Even aanvullend als het mag, het plan is nu zeg maar een goede week… Heel kort even aanvullend, zou je kunnen zeggen, nu minder mensen de overtocht wagen dat het plan al een succes is?

RUTTE
Dat zeg ik nog niet, ik kan alleen maar zeggen dat ik blij ben dat we op 18 maart afspraken hebben kunnen maken. Ik ben nu blij dat de afspraken ook tot uitvoering beginnen te komen. Maar het is allemaal nog erg vroeg om te zeggen dat het een succes is. Daar werken we verschrikkelijk hard aan omdat dit in de optelsom van maatregelen waar Klaas Dijkhoff, Bert Koenders en ik aan werken om vanuit het voorzitterschap en ook vanuit het Nederlands perspectief met onze collega’s die vluchtelingencrisis onder controle te krijgen, dit een belangrijk element is. Het stoppen van die irreguliere oversteek van Turkije naar Europa in samenhang met al die andere elementen die wel al op dit moment bewijzen dat ze werken, waaronder natuurlijk het afsluiten van de westelijke Balkanroute en de politieke afspraak dat we niet meer mensen laten doorlopen van het ene land naar het andere land zonder dat ze in het eerste land asiel hebben aangevraagd. Het einde aan de zogenaamde ‘wave-through’, of het ‘durchwinken’, zoals de Duitse collega dat noemt.

Referendum associatieakkoord Oekraïne

DE WINTHER (DE TELEGRAAF)
Meneer Rutte, ik kom toch nog even terug op het referendum want we gingen ineens naar Turkije, maar u had het zojuist over de grieven die er zouden leven bij mensen waarom ze tegen zouden hebben gestemd. Maar als u de inschatting had gemaakt dat mensen voor zouden stemmen uiteindelijk toch tegen nu blijken te hebben gestemd, waarom veronderstelt u dan te weten wat de grieven zijn bij de Nederlanders waarom ze tegen hebben gestemd?

RUTTE
Ik doe niet meer dan kijken naar welke elementen in het debat de boventoon hebben gevoerd, en de onderzoeken die gedaan zijn, en dan denk ik dat ik er net een paar noemde die heel veel genoemd zijn. Waar ik zelf ook steeds mee werd geconfronteerd in alle vraaggesprekken, en er zullen er vast nog meer zijn en de Kamer zal er ook een opvatting over hebben, en ik zie het ook als taak van het kabinet om, mede ook tegen de achtergrond van die in de publieke discussie veel geuite bezwaren, om te bezien hoe wij daar al of niet, ik zeg niet dat het gaat lukken, maar al of niet het hoofd te bieden.

DE WINTHER
Maar de vraag op het stemformulier was volgens mij niet of men kon kiezen tussen ‘ja’ of ‘nee’ of ‘ja, mits’, maar het was ‘nee’. Dan is het toch heel raar dat het kabinet vervolgens toch ‘ja’ gaat doen, mits er een paar grieven en bezwaren tegemoet wordt gekomen?

RUTTE
Het is een raadplegend referendum, en het kabinet heeft op basis van de uitslag besloten om… stap één, vast te stellen dat op basis van de uitkomst en de grote overwinning van het nee-kamp, ratificatie niet zonder meer door kan gaan, en dat brengt ons nu in de situatie dat wij in kaart brengen welke vervolgstappen we moeten zetten.

DE WINTHER
Is de werkelijke reden waarom er toch voldoende mensen kwamen en die in grote meerderheid zeiden ‘nee’ niet gewoon dat er aan de manier waarop er in Europa beslissingen worden genomen veel schort? Dat mensen het gevoel krijgen dat de beslissingen over hen en voor hen worden genomen, waar ze zich eigenlijk niet bij thuis voelen?

RUTTE
Nou ja, goed, ook de initiatiefnemers hebben op een gegeven moment gezegd ‘het gaat niet over Oekraïne, het gaat ons over hele andere zaken’. Ik heb daar steeds op gereageerd dat op het stembiljet zou staan ‘bent u voor of tegen het associatieverdrag met Oekraïne?’, daar stond niet op ‘bent u voor of tegen de huidige besluitvormingsprocedures van Europa?’ of ‘bent u voor of tegen het Nederlands lidmaatschap van de Europese Unie?’. Het ging over het associatieakkoord, en ik moet dus ook kijken naar welke argumenten waren dominant in het publieke debat, constatering daarvan proberen te doen en ik noemde er net een paar die raken aan het associatieakkoord. Allerlei andere elementen die in het publieke debat werden genoemd die niet te maken hebben met het associatieakkoord en waar dus ook op het stembiljet niet stond dat daar het referendum over ging, ja, die zijn ook relevant en interessant, want die zijn onderdeel geweest van de publieke discussie, maar het wordt wel heel ingewikkeld om die vervolgens proberen recht te doen aan die uitslag, zo goed mogelijk, mee te nemen.

DE WINTHER
Vindt u dat Europese politici, ik zag vanuit de Europese Commissie het een en ander geventileerd worden onder het mom van ‘we gaan gewoon door’, vindt u dat dat voldoende recht doet aan wat Nederland heeft laten weten afgelopen week?

RUTTE
Ik heb heel veel reacties gezien, heel veel rustige reacties ook, en overwegend is de Europese reactie…

DE WINTHER
De Europese Commissie was niet heel erg rustig volgens mij.

RUTTE
De overwegende reactie is toch echt dat nu eerst Nederland aan zet is, en dat lijkt me ook heel terecht.

JONGEJAN (ALGEMEEN DAGBLAD)
Ja, ik heb twee vragen over dit onderwerp. In 2005 was er ook een referendum over een Europese kwestie, toen was er ‘nee’ gestemd, toen zijn er allerlei onderzoeken, focusgroepen, dingen gedaan om te ontdekken waar dat ‘nee’ toen vandaan kwam. Een lang traject. Voorziet u dat nu ook? Of heeft u uw argumenten al paraat?

RUTTE
Ik sluit niets uit, maar dat is niet onze eerste aanvliegroute. Maar we sluiten helemaal niets uit op dit moment, maar dat is niet de eerste aanvliegroute, omdat in dit, kijk, dat was natuurlijk een heel breed onderwerp. De hele Grondwet, zoals dat toen nog heette, over Europese Unie. We hebben natuurlijk een hele gefocuste campagne gehad nu over de vraag ‘wat vindt Nederland van het associatieakkoord?’, en daarin zijn toch heel dominant bepaalde thema’s steeds teruggekeerd - even los van wat de heer De Winther net zei over, laat maar zeggen, aanpalende taferelen en dossiers - een kernpunt van het associatieakkoord, een aantal van de elementen die ik net noemde.

JONGEJAN
En dan nog heel even over de stappen die nu genomen worden. Ik zou het liever anders zien, maar ik begrijp dat u niet vertelt wat u in achterkamertjes bespreekt met anderen, maar de referendumwet biedt maar twee opties, één, het kabinet zegt ‘toedeledokie, we gaan gewoon door met waar we mee bezig zijn’, of twee, dient een wet in ter intrekking van de ratificatie, en dan kan daarna nog over van alles onderhandeld worden. Die keuze moet toch snel gemaakt worden, één of twee?

RUTTE
Nee, die keuze gaan wij pas maken nadat wij inhoudelijk en qua vorm eruit zijn hoe we het zouden willen oplossen en ook dan uiteraard tegen de achtergrond van de vraag of daarvoor voldoende draagvlak is in Europa.

DE VRIES (VOLKSKRANT)
Meneer Rutte, terugblikkend op de campagne, welk cijfer geeft u aan de ja-campagne van het kabinet?

RUTTE
Ik…Het hele vraagstuk van evaluatie, van het hele publieke debat, dit specifieke referendum, het referendum in het algemeen, de kosten die ermee samenhangen, al dat soort aspecten zijn voor mij betreft van later orde. Want als we daar nu over gaan praten, dan gaat dat uiteindelijk energie kosten en ook in de weg zitten aan het oplossen van die belangrijke vraag ‘Hoe gaan we nou om met de uitslag?’. Dus ik wil het echt van elkaar loskoppelen.

VRAAG (SBS SHOWNIEUWS)
Maar u zei vanochtend op een interparlementaire conferentie dat u heel erg zichtbaar was, en ook het kabinet.

RUTTE
Ja.

VRAAG (SBS SHOWNIEUWS)
Dus die evaluatie heeft u vanochtend wel gemaakt. U vond uzelf heel zichtbaar.

RUTTE
U kijkt er verbaasd bij.

VRAAG (SBS SHOWNIEUWS)
(onverstaanbaar, red.) iets minder vaak gezien, maar wie weet was ik in een ander land.

RUTTE
Nee, ok. Dan kijken we naar verschillende programma’s. Nee, dat komt omdat op dat specifieke punt kritiek was uit het Europees Parlement en ik vond het belangrijk vanmorgen bij gelegenheid van mijn toespraak en daarna questions and answers bij de vergadering van nationale parlementen en ook vertegenwoordigers van het Europees Parlement om dat punt even recht te zetten.

DE VRIES
U heeft tot op de dag van het referendum volgehouden dat u een ‘ja’ verwachtte. Dus u moet enorm verbaasd zijn geweest.

RUTTE
Ja, en dan krijg je natuurlijk de vraag die ook in sporttermen wordt gevraagd: ‘Wat gaat er door je heen?’ En ik heb vaak gezegd dat ik probeer dat element van de sportjournalistiek, ja, u kunt het inbrengen, maar ik probeer dan vanuit mijn rol als antwoordgever daar zo min mogelijk aan mee te werken. Ik snap de vraag, ik zou er ook vreselijk in geïnteresseerd zijn bij heel veel collega’s, maar ik doe er zelf niet aan mee.

DE VRIES
Maar de evaluatie komt dus later nog?

RUTTE
Ja, of die moet op enig moment zal die misschien wel parallel gaan lopen, maar ik wil voorkomen… kijk, nu moet je gewoon een paar dingen vaststellen, het nee-kamp heeft overtuigend gewonnen. Complimenten. Wij hebben verloren. Dit betekent: We kunnen niet zonder meer ratificeren. Dat zijn de feiten en dat betekent ook dat we gaan kijken hoe we nou, die uitslag, hoe we daar mee omgaan. Wat dat betekent in termen van inhoud en vorm. Dat is een ingewikkeld proces en daar wil ik alle energie op richten.

BENSCHOP (NU.NL)
Maar hoe wilt u dan recht doen aan die uitslag? Want dat is mij nog steeds niet helemaal duidelijk. U heeft het over welke onderwerpen zijn er dominant in de campagne geweest, maar op basis daarvan kan u toch niet bepalen wat het sentiment is geweest bij de mensen om tegen te stemmen?

RUTTE
Kijk, dat zijn allemaal vragen naar vorm en inhoud, en daar kan ik verder niet op ingaan. Want als ik dat doe, dan verminder ik de kansen dat we tot een oplossing komen.

BENSCHOP
Maar is dat niet ook het makke van zo’n referendumwet? Dat het gewoon voor of tegen is, en het kabinet eigenlijk dus geen idee heeft wat de achterliggende reden is, dus ook niet weet wat het ermee moet eigenlijk?

RUTTE
Alle verleidelijke vragen die gaan over het systeem van het referendum, ik heb daar in het verleden ook wel eens iets over gezegd, maar ik doe daar nu het zwijgen toe, omdat ik vind dat het hele vraagstuk van het systeem en hoe ga je daarmee om en ook in de toekomst en evaluatief, op een ander moment moet. Dat staat echt los nu van deze uitslag.

BOVEN (BNR)
Meneer Rutte, is het niet paradoxaal dat het resultaat van een referendum, wat toch de meest openbare vorm van debat is die we hebben in dit land, dat als resultaat heeft dat u de achterkamertjes in duikt?

RUTTE
Dat is een evaluatieve vraag.

BOVEN
Nee, dat is een vraag over wat u nu gaat doen. Gaat u de achterkamertjes in?

RUTTE
Nou, het is toch ook een vraag die refereert, laat ik dat nou maar zo zeggen, aan het systeem wat we hebben. En dat geraakt dan toch weer aan een latere evaluatie.

BOVEN
Met permissie, wat u nu gaat doen staat niet beschreven in de wet. Dat is nu uw politieke besluit, om dit in de achterkamertjes te gaan bespreken en niet te kiezen voor een publiek debat. Waarom doet u dat?

RUTTE
Volgens mij hebben we het publieke debat gehad, is er inmiddels een overtuigende nee-stem uitgekomen en zal het kabinet zich nu bekreunen over de vraag hoe wij daarmee omgaan.

BOVEN
Tot slot: u zegt nu van ‘ik ga daar niet teveel over zeggen, ik ga met meel in de mond praten de komende maanden’. U doet dat vaker als het gaat over Europese problematiek. Is dat een…Kunt u iets zeggen over uw werkmethode in het voeren van Europese discussies in relatie tot het voeren van het publieke debat in Nederland? Waarom u die weg kiest, waarom u daar zo weinig over wilt zeggen wat u in Europa bespreekt?

RUTTE
Nou, we hebben het hier bijna iedere vrijdag over Europese thema’s. Ja, luister, we hebben een hele ingewikkelde Europese besluitvormingsprocedure en proces. Europese Raad, Commissie, Parlement. En wil je daar…Ik sta daar voor het Nederlands belang. Dat is mijn werk, ik ben de premier van Nederland, ik moet daar het Nederlands belang vertegenwoordigen en ik acht het noodzakelijk om, niet altijd, maar vaak, daar enigszins vertrouwelijk over te doen. Zo min mogelijk in het openbaar over te spreken, omdat als ik het in het openbaar doe, dat wellicht voedt de behoefte aan openbare informatie, maar de kans dat ik het Nederlands belang goed kan vertegenwoordigen en bedienen afneemt.

BOVEN
En daarmee doet u dan nog recht aan democratische processen binnen Nederland en ook de betrekking van het publiek?

RUTTE
Nou, er is volgens mij.. Er zijn heel weinig landen in Europa waar het parlement zo nauw betrokken is bij de voorbereiding van de Europese Raad, de nabespreking van de Europese Raad, de bespreking van Europese verdragen, ik denk echt dat het Nederlandse parlement daar scoort in de top drie of vijf van Europa. Heel veel Europese parlementen bereiden Europese Raden niet voor, hebben nauwelijks of geen discussie over de akkoorden, en daar zijn we in Nederland heel precies in. Dus het Nederlandse parlement, vind ik, even daar naar kijkend en daar ook natuurlijk zelf mee sprekend, neemt zeer serieus, vind ik, die taak om ervoor te zorgen dat ook de Nederlandse regering, geankerd in de Nederlandse democratie, verantwoording aflegt over wat wij in Brussel doen en dan praten we natuurlijk altijd over contouren, ‘wat wil je ongeveer bereiken?’ Omdat je nooit exact kunt zeggen ‘dit ga ik realiseren’, omdat je altijd met 27 anderen te maken hebt. Dus dat vraagt enige ‘room’ om te manoeuvreren, dat realiseert het Nederlandse parlement zich bijna ook altijd. En hoe je dan vervolgens met die consensus omgaat in Brussel, dat werkt alleen als je dat zoveel mogelijk in de vertrouwelijkheid doet. Als je dat in het openbaar gaat doen, nogmaals, dan voedt dat misschien wel de gerechtvaardigde vraag naar meer openheid, die snap ik, maar dan gaat dat werken tegen het Nederlands belang. Want dan heb je minder resultaten uiteindelijk.

VRAAG (ZDF)
De Europese partners wachten natuurlijk nu op een uitspraak vanuit Nederland. Wanneer is die te verwachten?

RUTTE
Wij gaan nu natuurlijk praten met onze Europese partners, in de vertrouwelijkheid. Dat zullen we gaan doen in ieder geval na volgende week. Eerst volgende week woensdag het Nederlandse parlement, maar daarna zullen we natuurlijk ook verder gesprekken voeren in Europa en zodra wij met elkaar menen dat we een antwoord kunnen formuleren op dit referendum, wat daar recht aan doet zo goed mogelijk, dan zullen wij daar uiteraard mee naar buiten komen.

VRAAG (ZDF)
En hoe gaan die gesprekken verlopen? Er is een debat in het Nederlandse parlement, dan gaat u naar de Europese partners. Komt er weer een debat in het Nederlandse parlement? Hoe gaat dat uitpakken?

RUTTE
In het Nederlandse parlement komt in ieder geval een debat en mede op basis daarvan zal het kabinet vervolgens, uiteraard, de gesprekken gaan voeren. Na de discussie die we vandaag in het kabinet hebben gehad, de discussie aanstaande woensdag in het Nederlandse parlement, gaan wij kijken in Europa hoe wij een landingsfront kunnen formuleren, zowel op vorm als inhoud, die recht doet aan mijn uitspraak van afgelopen woensdag dat wij het verdrag zoals het er ligt niet zonder meer kunnen ratificeren.

HENDRICKX (DE VOLKSKRANT)
U heeft natuurlijk weinig gezegd tot dusver, maar…

RUTTE
Dank u wel.

HENDRICKX
Weinig antwoorden kunnen geven, maar op één punt heeft het kabinet natuurlijk wel al heel duidelijk uitspraken gedaan, bij monde van minister Plasterk en die begon meteen over die dertig procent opkomstnorm. Bent u niet bang dat het kabinet dan, omdat het alleen over dat aspect wel spreekt, toch een beetje overkomt als een slechte verliezer die meteen over de spelregels begint te zeuren na afloop?

RUTTE
Er zijn zoveel aspecten aan het referendum, je kunt natuurlijk niet helemaal daar niks over zeggen, en zeker minister Plasterk, die ook het systeem referendum in de portefeuille heeft, die zal ook in de Kamer of op andere gelegenheden daar natuurlijk over spreken. Maar als kabinet als zodanig hebben we gezegd ‘onze hoofdfocus nu is een antwoord formuleren op de uitkomst van het referendum van woensdag’, en als kabinet zullen wij onze energie daarop richten en niet op al die evaluatieachtige aspecten.

HENDRICKX
Hij zit vanavond ook weer bij Pauw geloof ik, over die dertig procent. Dat is toch kabinetsbeslissing, en ja, dan, verder over te praten…?

RUTTE
Nogmaals, hij is de vakminister. Het is natuurlijk onmogelijk voor hem om helemaal weg te blijven van iedere vraag daarover, maar als team hebben we gezegd: laten we onze primaire focus nou richten op het vinden van een reactie, adequate reactie op de uitkomst van het referendum van woensdag.

VRAAG (RUSSISCHE JOURNALIST)
Mister prime minister, I am a Russian journalist. I came here to cover the referendum. I want to ask you: what do you think, what was the reason of voting ‘no’? Was it attitude to European Union reality, or was it attitude to Ukraine as a maybe corrupt state or poor state? What was the reason? What percent…what percent do you give to one or reason or two?

RUTTE
It is not up to me to make an interpretation or give an interpretation of why the vote resulted in an overwhelming success for the no-camp, what was exactly behind that. That is very difficult. I can only point at the fact that in the public debate some issues were highlighted, like the fact that people were worried that this association agreement would lead to membership of Ukraine of the European Union. People were worried about things like collective defence, that, well, more or less Ukraine would become a sort of member of NATO, or that we would have a sort of collective responsibility for the defence of Ukraine. These were clearly stated in the public debate, but it is not up to me to give an interpretation of the outcome of the referendum. ‘Spasiba’.

Kamerdebat aanslagen België

BLOK (RADIO 1)
Meneer Rutte, u heeft gisteren het debat afgerond over de aanslagen in Brussel. Meneer Van der Steur is nog steeds de minister van Justitie. Het CDA en ook D66 en nog wat andere partijen die hebben daar min of meer achter de schermen aan gekoppeld dat er 300 miljoen extra gaat naar veiligheid in Nederland. Een zoenoffer. Wat vindt u van die koppeling?

RUTTE
Nou ja, dat vind ik een ingewikkelde, eerlijk gezegd, zo heb ik het niet ervaren. Kijk, er lag een motie die veel verder ging, van de PVV. Die hebben de partijen die u noemt niet gesteund. Ze hebben een eigen motie ingediend op het punt van een verdere precisering eigenlijk van de afronding van het debat over de justitiebegroting vorig jaar, waar afspraken zijn gemaakt over ‘hoe gaan we nou onderzoek doen naar, en bezien stappen om te kijken of de financiering van onze veiligheids… van de politie met name, of die adequaat is. Nou, dat hele proces loopt en ik heb gisteren ook de motie ontraden, van de motie die ik net noemde van CDA, ik dacht dat die is ingediend door het CDA, maar die is ook gesteund door D66, heb ik ontraden. Ik zeg: kijk, dat is het werk wat bij de voorjaarsnota, bij het opstellen van de begroting aan de orde komt, en daar varen wij op het kompas van de conclusies bij het debat over de begroting van Veiligheid en Justitie van vorig jaar november. Bovendien was de motie ook niet gedekt, maar ik snapte natuurlijk wel de zorg die er uit de motie sprak. Die motie is ook gereflecteerd, denk ik, in de reactie van Van der Steur bij de afronding van de veiligheids- en justitiebegroting vorig jaar november en daar moet ik het bij laten. Verder zitten we nu in de begrotingsvoorbereiding en het is, zoals te doen gebruikelijk natuurlijk zo, dat we pas mededelingen doen over de begroting als het gaat om eventuele aanpassingen in 2016 bij de voorjaarsnota en voor 2017 op Prinsjesdag.

BLOK
Maar u ziet het dus niet als een koppeling tussen 300 miljoen extra voor Veiligheid en Justitie in ruil voor het feit dat meneer Van der Steur op zijn plek mag blijven zitten?

RUTTE
Nee.

BLOK
Dat is op zich opmerkelijk, want achter de schermen suggereert CDA wel degelijk dat dat het geval is, dat zij zeggen: dit is wat voor ons het hoogst politiek haalbare was uit dit debat, afgezien van het feit, of we hebben meer aan het feit dat meneer Van der Steur blijft zitten, want dan halen we 300 miljoen voor veiligheid binnen.

RUTTE
Mij was niet bekend dat ze deze motie gingen indienen. Oprecht niet, dus.

BLOK
Nee.

RUTTE
En trouwens, maar nogmaals, de motie weerspiegelt tot op zekere hoogte de conclusies die werden getrokken bij het debat bij de afronding van de justitiebegroting. Toen werd er gezegd: we gaan heel serieus kijken naar… deze begroting is nu akkoord. Er is nog geld bijgekomen, heel veel geld bijgekomen bij de justitiebegroting ten opzichte van de ingediende begroting, bij de afronding van de parlementaire behandelingen. Dit is er ook gezegd: we gaan heel serieus kijken, onderzoek doen naar de verdere vraagstukken van financiering van onze politie.

BOVEN
Ja, wat vindt u er dan van dat ze nu nog meer willen?

RUTTE
Ik stel vast dat die motie er ligt. Ik heb hem ontraden omdat ie…Er zat één element in wat we wel kunnen doen, dat ging niet over geld, was ook op een niet-geldelijk element wat ik niet precies paraat heb hier, maar daarvan kon ik zeggen: dat gaan we doen.

BLOK
Had dat te maken met de proactieve houding van de minister afgelopen tijd. Dat kost geen geld?

RUTTE
Nee. Nee, dat ging over iets anders volgens mij. Maar in ieder geval, dit deel heeft te maken met gewoon het normale proces van begrotingsvoorbereiding en het is niet gebruikelijk om daar in het openbaar over te onderhandelen.

BLOK
Wat vindt u eigenlijk van de manier waarop meneer Van der Steur in het debat werd behandeld door de oppositie? Meneer Zijlstra, uw VVD-fractievoorzitter, had daar ook nog wel wat woorden voor.

RUTTE
Ik heb dat al bij de afronding van het debat gezegd, dat het bij zo’n ernstige zaak als de aanslagen in Brussel en we hebben het nog eerder gezien na de aanslagen in Parijs, zowel op Charlie Hebdo als van dertien november, al die verschrikkelijke gebeurtenissen, dat het goed is dat het Nederlandse parlement er ook over spreekt en ook kijkt: zijn er bepaalde zaken die wij kunnen verbeteren? Ja, dat lijkt me normale werk. Dat is goed. Dit gaat wel over, letterlijk, leven en dood. Dus ik maak het parlement daar geen verwijten.

DE VRIES
Meneer Rutte, Mark Buijs, de burgemeester van Boxtel, een partijgenoot van u, die vindt dat het kabinet hem voor de gek houdt. Hij wil kleinschalige opvang en daar vraagt hij al zo’n twee maanden om. Het leek erop dat dat ook mogelijk zou worden, maar ja, het wil maar niet. Uw staatssecretaris Dijkhoff wil niet overstag en nu gaat hij het zelf doen. Wat vindt u daarvan?

RUTTE
Ik heb mij voorbereid op ieder denkbaar onderwerp, maar de laatste kwesties in Boxtel heb ik hier niet paraat. Ik kan het wel voor u uitzoeken, en dan kom ik erop terug.

DE VRIES
Heel graag.

WESTER
Ja, mijn excuus, maar u triggerde mij toch nog even zojuist met een antwoord over het referendumwet. Het is op zich vrij eenvoudig. Hoe ingewikkeld ook. Er is een uitslag en dan is het aan het kabinet om met een voorstel naar het parlement te komen, ‘nemen we die uitslag over ja of nee?’ en toen zei u zojuist met een tussenzin bij de die afweging kijken we ook naar het draagvlak in Europa. Dat zei u. Het kan toch niet zo zijn dat als Nederland, de Nederlandse bevolking over een Europees voorstel, verdrag, een uitspraak doet dat bij de beoordeling van die uitspraak eerst naar Europa gaat kijken. De Nederlandse bevolking heeft duidelijk nee gezegd.

RUTTE
Ik probeer mijn vorige antwoord te reconstrueren, we hebben helaas niet de handelingen. Maar het wordt opgenomen door u of collega’s. Kijk, het werkt zo, er is een overweldigend ‘nee’. Het kabinet heeft gezegd: wij gaan nu niet zondermeer ratificeren. Dat betekent dat we gaan kijken, zijn er wegen om met die uitslag van het referendum om te gaan, om daar een antwoord op te formuleren. Dat is ingewikkeld. Dat is ingewikkeld op inhoud en dat is ingewikkeld op vorm. Toen kreeg ik de vraag van een van uw collega’s wat doe je nou met die verplichting in de wet om nu te melden of je doorzet of niet. En daar heb ik alleen gezegd: dat antwoord geven wij pas als wij helemaal klaar zijn met de discussie over vorm en inhoud in termen van de reactie op de uitkomst van het referendum, omdat mogelijk dat ook weer van invloed kan zijn op hoe je precies omgaat met die op zichzelf vrij digitale vraag. Dus die gaan we niet nu beantwoorden, die schuiven we vooruit tot het moment dat we op vorm en inhoud conclusies kunnen trekken.

WESTER
Maar dat is niet afhankelijk van wat andere Europese landen vinden?

RUTTE
Kijk de vorm en inhoud natuurlijk wel. De vorm en inhoud vanzelfsprekend wel. Ik ga niet voor niks in Europa praten. Wij kunnen wel hier in de isolatie van alles bedenken maar het is een Europese associatieakkoord, getekend door 27 andere lidstaten die allemaal geratificeerd hebben, wij trouwens ook maar dat is weer opgehouden door het referendum, dus dat hangt nu. Het is natuurlijk niet zo dat wij in de isolatie een antwoord kunnen formuleren. Als wij een antwoord formuleren dan zullen we moeten kijken of dat ook op draagvlak kan rekenen bij onze partners, zo simpel is het.

WESTER
Maar het kan toch niet zo zijn als Nederland in een referendum ‘nee’ zegt tegen een Europees besluit dat in het antwoord wat u daarop geeft, neem ik dat over ja of nee, is ‘eerst eens met die Europese partners wat praten’?

RUTTE
Kijk, mijn reactie is ook heel…

WESTER
Dan zijn we met zijn allen voor niks naar die stembus geweest.

RUTTE
Nou volgens mij hebben u en al uw collega’s steeds betoogd dat als je een referendum houdt over een multilateraal verdrag dat dat natuurlijk niet een digitale uitkomst altijd is. En dat de regering dus moet kijken hoe ga je met dat ‘nee’ om. En natuurlijk, er zijn hele uitersten, dat je zegt wij ratificeren niet. Dat is een uiterste. Het andere uiterste is eigenlijk dat je zegt, we doen niets met de uitslag van het referendum, we ratificeren gewoon. Dat laatste hebben we gezegd dat doen we niet. Dit betekent dat we niet zonder meer kunnen ratificeren, dus we gaan kijken hoe we de uitspraak die overweldigend door het nee-kamp is gedaan, die de kiezer heeft gegeven, het nee-kamp gesteund, meer dan 60%, hoe we die kunnen… hoe we daar zo goed mogelijk mee kunnen omgaan en er zijn allerlei varianten en mogelijkheden en dat gaat terug naar het begin van onze discussie dat ik daar niet op in wil gaan, maar dat zijn varianten mogelijkheden naar vorm, naar inhoud en de specifieke vraag hoe ga je dan om met die juridische verplichting op dat wetsvoorstel of die vrij digitale uitspraak te doen, die willen wij natuurlijk ook wel pas definitief beantwoorden als we 100% zeker zijn over vorm en inhoud en ten aanzien van vorm en inhoud geldt natuurlijk dat we in contact staan met onze Europese partners.

WESTER
Maar het uitgangspunt daarbij is gewoon het ‘nee’ van de Nederlandse bevolking?

RUTTE
Dat is het uitgangspunt ja, maar vervolgens is de vraag hoe je met dat uitgangspunt naar vorm en inhoud omgaat.

FRESEN
Maar een ‘nee’ wordt dus niet zondermeer een ‘nee’?

RUTTE
Volgens mij heeft u allemaal betoogd dat het altijd een ambiguïteit heeft wat dat nee precies is als je praat over een internationaal verdrag.

FRESEN
Ja, wij hebben het betoogd, maar ik heb het nog nooit van u gehoord. Dus daarom vraag ik het aan u. ‘Nee’ wordt dus niet zondermeer ‘nee’?

RUTTE
Niet zondermeer. Uiteraard want wij nemen...

FRESEN
Dus u neemt het ‘nee’ niet volledig over?

RUTTE
Dat zeggen we niet, we zeggen alleen dat het ‘nee’ leidt tot het niet zondermeer ratificeren en vervolgens gaan we kijken hoe we naar vorm en inhoud zo goed mogelijk...

FRESEN
Nou, maar nog één keer: ‘Nee’ wordt dus geen ‘nee’ van Nederland in Europa?

RUTTE
Dat kun je niet zeggen, dat kun je niet zeggen. Wij gaan nu naar vorm en inhoud kijken hoe wij omgaan met de uitkomst van het referendum. Precies zoals u steeds fantastisch hebt gereport. Ik complimenteer u daarmee.

FRESEN
U kunt mij citeren, maar ik wil graag u kunnen citeren, vanavond.

RUTTE
Jawel ik had u al lang boos opgebeld, dat weet u, als ik het niet eens was geweest.