Openingstoespraak Fort Werk aan het spoel, Culemborg
Op vrijdag 1 juni opende staatssecretaris Zijlstra het fort 'Werk aan het Spoel' bij Culemborg. Als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie kreeg dit ingrijpend gerenoveerde monument een herbestemming als centrum voor culturele activiteiten.
Denkend aan Holland
zie ik brede rivieren
traag door oneindig
laagland gaan,
massieve forten
van de waterlinie,
als stoere wachters
aan den einder staan.
• U herkent de eerste regels van dit gedicht van Marsman natuurlijk onmiddellijk, maar voor deze speciale gelegenheid zijn de ‘ijle populieren’ gerooid voor de massieve forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Want zeg nou zelf, een waterlinie in een rivierenlandschap: veel Hollandser kun je het niet krijgen. Dit is Nederland ten voeten uit... ten natte voeten, soms. Hier staan we in een omgeving, die laat zien wie we zijn, waar we vandaan gekomen zijn en waar we heen gaan.
• De geschiedenis van Nederland is onlosmakelijk met het water verbonden. Door grote gebieden in te polderen, konden we land winnen. Maar we bedachten ook dat we ons land konden verdedigen door het gecontroleerd onder water te zetten, op basis van een ingenieus inundatiesysteem. En zo is de Nieuwe Hollandse Waterlinie tot stand gekomen, inclusief ‘Werk aan het Spoel’.
• Op zich was het een mooi systeem, maar we hebben er niet veel aan gehad. De werken moesten regelmatig worden aangepast omdat de ontwikkeling van aanvalsmiddelen steeds verder ging. Met deze verdediging bleef je achter de feiten aanhollen, je kon niet snel inspelen op nieuwe offensieve wapens.
• En dan hadden we ook nog te maken met het onberekenbare weer. Soms stond het water in de rivieren te laag om gebieden onder te kunnen zetten. In strenge winters was het bevroren en konden de vijandelijke troepen er gewoon overheen, zoals de Fransen in 1672 bij Woerden. Dat hadden wij weer. En de keren dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie effectief onder water werd gezet, ging de oorlog aan ons voorbij (1870, 1914-1918) of vloog de vijand er gewoon overheen (1940).
• Na de tweede wereldoorlog werd dan ook besloten om er maar een punt achter te zetten. De strategische functie van de waterlinie was voorbij. Maar wat overbleef, was een uniek verdedigingsstelsel van forten, sluizen, dijken, kanalen, vestingsteden en bunkers. Een monumentaal bewijs van Nederlands krijgskundig vernuft met een lengte van maar liefst 85 kilometer. Want in 2009 is besloten om de Waterlinie als één geheel tot Rijksmonument aan te wijzen. Dat gebeurt in een aantal tranches, omdat er meer dan 20 gemeentes en vijf provincies bij betrokken zijn. Maar alle partijen hebben inmiddels het licht op groen gezet, en ook de Raad voor Cultuur heeft positief geadviseerd. Deze zomer mag dan ook de integrale aanwijzing worden verwacht. En de Nieuwe Hollandse Waterlinie staat ook op de voorlopige lijst van Unesco, en zou dus zelfs nog werelderfgoed kunnen worden.
• De Raad voor Cultuur merkte overigens terecht op, dat de samenhang tussen enerzijds de verdedigingswerken en anderzijds de schoots- en inundatievelden bij dit monument heel wezenlijk is. Een fort kun je niet los zien van de omgeving. Daarom is het goed dat de Modernisering Monumentenzorg een meer gebiedsgerichte benadering mogelijk maakt, met een belangrijke rol voor de cultuurhistorische waarde in bestemmingsplannen. Zo kunnen monumenten door de inzet van Monumentenzorg systematisch worden verankerd in de ruimtelijke plannen.
• Ik heb overigens begrepen dat dit prachtige plekje tot voor kort nog een woestenij was. Een vergeten plekje aan de rafelranden van de Lek. En moet je nu eens kijken. Alle lof voor de landschapsarchitecten van Rietveld Landscape, voor kunstenaar Erick de Lyon en voor Gent & Monk Architecten, die het nieuwe Forthuis hebben ontworpen.
• Maar ik wil in de eerste plaats een groot compliment geven aan de burgers van Culemborg. Bij de presentatie van het WRR rapport ‘Vertrouwen in burgers’ zei onderzoeksvoorzitter Pieter Winsemius vorige week dat de overheid meer ruimte moet geven aan particulier initiatief, en dat burgers die kansen moeten pakken. Misschien was hij geïnspireerd door Culemborg. Want het plan om van dit Fort een eigentijdse ontmoetingsplaats voor culturele activiteiten te maken, komt van de burgers zelf. Dankzij hun inzet kreeg dit voormalige verdedigingswerk een geweldige herbestemming met een restaurant, een amfitheater, een kunstenaarsatelier en een galerie, met evenementen en met rondleidingen. Er zijn nu zelfs mogelijkheden om hier te trouwen!
• Het is niet eenvoudig om in deze economisch zware tijden zo’n project van de grond te krijgen, maar het is gelukt. Gemeente Culemborg, provincie Gelderland en de Rijksoverheid hebben de restauratie en herinrichting van het terrein en de gebouwen bekostigd. De particuliere stichting ‘Werk aan het Spoel’ huurt het fort van eigenaar Gemeente Culemborg, en betaalt dit uit de opbrengsten van de activiteiten die hier worden georganiseerd, en uit de verhuur van restaurant- en atelierruimte.
• We zien hier een goed voorbeeld van cultureel ondernemerschap. En daarmee wordt naadloos aangesloten bij het beleid van dit kabinet, dat meer ruimte wil geven aan particulier initiatief in de kunst. Want een gezonde cultuursector is zo min mogelijk afhankelijk van de overheid. In feite stromen hier aan de Lek twee belangrijke onderwerpen uit mijn beleidsagenda samen, en versterken elkaar: herbestemming van monumenten en cultureel ondernemerschap.
• Forten bieden wel vaker uitstekende mogelijkheden voor herbestemming. Een maand of twee geleden was ik op werkbezoek bij de Stelling van Amsterdam, waar het Fort aan de Nekkerweg wordt omgebouwd tot een Wellness Centre. In alle opzichten een gezond initiatief!
• Terug naar Fort Werk aan het Spoel. Wat ooit een strategisch bastion was om vijanden buiten te houden, is nu een cultureel bolwerk dat zijn poorten wijd openzet voor liefhebbers van kunst en cultureel erfgoed. Het thema van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie‘Behoud door ontwikkeling’ wordt hier op een voorbeeldige wijze ingevuld. Ik ben er daarom zeker van, dat het herboren Fort Werk aan het Spoel na een aanloopje van bijna 200 jaar vandaag aan een nieuwe, gezonde toekomst begint.
• Het is mij een eer, om nu samen met Annemieke Traag van provincie Gelderland de officiële opening te mogen verrichten. We gaan Fort Werk aan het Spoel nu samen op de kaart zetten, letterlijk en figuurlijk!