20-01-2006
Lezing Halleh Ghorashi over het belang van ontmoeting
Het belang van ontmoeting
Lezing door Halleh Ghorashi, hoogleraar Management van diversiteit aan
de Vrije Universiteit
We zijn vaak geneigd te denken dat reizen of het lezen van vertaalde
romans onze kennis van de wereld vergroot en ons rijker aan ervaringen
maakt. Het is ook niet voor niets dat de Duitse filosoof Georg Gadamer
elke vertaling van een boek een nieuwe schepping noemt. Een creatie
waarbij het niet alleen om het vertalen van woorden gaat, maar om het
verbinden van werelden. Juist in deze tekstuele ontmoeting van
culturen wordt volgens Gadamer een nieuwe creatie geboren waarin
horizonversmelting (verschmelzung) plaatsvindt. Deze versmelting, als
gevolg van vertaling, verrijkt ons met iets nieuws waardoor onze
horizon verbreed wordt. En dat is de kracht van een goede vertaling
van boeken, niet de letterlijke vertaling van woorden, maar de kunst
om de werelden te verbinden. Door het lezen van een goed vertaalde
roman worden we in staat gesteld om figuurlijk dichter bij andere
werelden te komen. Maar de voorwaarde hiervoor is de combinatie van de
vertaalkunst, kennis en het inlevingsvermogen van de vertaler in de
cultuur waarin het originele boek is geschreven. Het is pas daarna
mogelijk om iets nieuws te creëren; wat zelfs meer is dat het
originele boek want bij het vertaalde boek is er nog iets extra
aanwezig en dat is de horizonversmelting.
Inleven
Ik wil nog een stap verder gaan en de kracht van het vertaalde boek
als nieuwe creatie niet alleen beperken tot de bekwaamheden van de
vertaler maar ook die van de lezer er bij betrekken. Een boek krijgt
diverse betekenissen door de wijze waarop het gelezen wordt. Als de
lezer geen poging doet om met de nodige openheid en passie een roman
te lezen zal het vertaalde boek niet echt leiden tot verbinding van
werelden. De voorwaarde hier is dat de lezer zich laat verrassen en
verwonderen door deze nieuwe wereld die hem of haar via het vertaalde
boek nadert. De lezer zou moeten willen meereizen met de verhalen in
het boek. Dan pas kan de lezer zich inleven in een andere wereld en
dan pas gaat horizonversmelting plaatsvinden.
Menselijke ontmoeting
Hoe is het mogelijk dat velen van ons, die zoveel waarde hechten aan
vertaalde romans uit andere culturen, zo bang zijn van de mensen uit
andere culturen. Is de tekstuele ontmoeting minder bedreigend dan de
menselijke ontmoeting? Misschien wel. Maar het kan ook zijn dat een
boek geen onmiddellijke reactie van ons verwacht. Het boek geeft je,
relatief gezien, ruimte en tijd zodat het doorwerkt. Je hoeft niet
meteen een antwoord klaar te hebben. En niemand vraagt je meteen om
actie. Bij het boek kun je je een vrijblijvende verwondering en
betrokkenheid veroorloven. Een betrokkenheid die je niet meteen hoeft
te vertalen naar het handelen. Maar een mens staat voor je, vraagt je
iets, doet een appèl op jou en verwacht een reactie. Een menselijke
ontmoeting geeft ons geen ruimte en tijd voor reactie. We moeten
meteen antwoord geven, iemand staat te wachten. Zo moet je op je hoede
zijn; je kunt fouten maken en dat maakt ons kwetsbaar. Zijn we daarom
zo bang om op de ander af te stappen of door de ander aangesproken te
worden? Zijn we bang voor onszelf of voor de ander?
Kwetsbaar
Ik kan in ieder geval voor mijzelf spreken dat ik me soms schaam als
ik in contact met mensen uit andere culturen erachter kom hoe weinig
ik van die cultuur weet. Dan ben ik het meest kwetsbaar. Ik wil graag
contact, maar ben bang dat mijn gebrek aan kennis meteen tot gekke
fouten leidt. Met een boek heb ik een zekerheid. Ik kan kiezen wanneer
ik wel of niet uitgedaagd wil worden om mee te gaan. Met een mens
bepaalt de ander wanneer ik mee moet gaan. Dat maakt me angstig en
onzeker. Toch moest ik als vluchteling deze angst overwinnen. Ik moest
opnieuw beginnen in een land als Nederland waarvan ik nauwelijks iets
wist. Behalve de tulpen en de dappere jongen die zijn vinger in een
dijkt stopte en het hele dorp redde. Wat heb ik me soms geschaamd voor
de dingen die ik niet wist toen ik naar Nederland kwam. Om niet te
dramatisch te zijn geef ik een simpel voorbeeld.
Afwas
Hoe was je af? Eerst met de zeep en daarna flink afspoelen met water,
dacht ik. Kreeg ik te horen: geen wonder dat jullie waterproblemen
hebben in Iran. We doen het zo, met een bak zeep en water en dan
hupsakee afdrogen. Laatst gebruikte ik dit voorbeeld in een van mijn
colleges over cultuurverschillen. Ik stelde vraag: `Hoe doen jullie de
afwas?' Een bijdehante jongeman antwoordde: `In de afwasmachine'. Daar
stond ik met mijn mond vol tanden. Ik had nooit gedacht dat techniek
zelfs cultuurverschillen zou kunnen oplossen.
Steeds rijker
Mijn interculturele ontmoeting met Nederland maakte me onzeker,
kwetsbaar, maar mijn leven werd dag na dag rijker. Door de ontmoeting
met de Nederlandse cultuur werd ik me steeds bewuster van mijn
culturele achtergrond en de wijze van handelen die zo bepaald was door
mijn ervaring binnen de Iraanse cultuur. Veel Nederlanders die ik in
de eerste jaren van mijn verblijf in Nederland ontmoette, vormden een
spiegel voor me om mijzelf beter te leren kennen en om mij meer te
verdiepen in de cultuur die ik de mijne noemde en de achtergrond die
ik als vanzelfsprekend beschouwde. Deze Nederlandse spiegel deed een
appél op mij om mijn beperkte horizon uit te breiden en daagde me uit
om een nieuwe wereld toe te laten. Door de ontmoeting met de
Nederlanders en de Nederlandse context heb ik geleerd zekerheden te
betwijfelen en te relativeren. Hierdoor ben ik me steeds rijker gaan
voelen. Dit begon met het durven twijfelen.
Twijfel
Twijfel stimuleert om verder te leren en twijfel helpt ons, ons te
bevrijden van wat we te gauw als vanzelfsprekend aannemen. Want
vanzelfsprekendheid biedt zekerheid, maar het beperkt ook je horizon.
Het verlamt je handelen. Je zoekt niet naar verklaringen voor dingen
die gewoon lijken. Wie creatief en nieuwsgierig is, is bang van
vanzelfsprekendheid, omdat dit je ervan weerhoudt nieuwe kennis op te
doen. Als dingen vanzelfsprekend zijn, denk je dat je voldoende weet.
Je gaat niet op zoek.
Habitus
Dit aspect van vanzelfsprekendheid zit natuurlijk in ieder mens. We
worden als kind opgevoed en opgeleid binnen culturele grenzen en
systemen. Je maakt je bepaalde waarden en normen eigen en laat je vaak
leiden door gewoontes. De pas overleden Franse socioloog en filosoof
Pierre Bourdieu gebruikt de term `habitus' voor het proces waarmee
iemand bepaalde elementen van zijn cultuur internaliseert. Iedereen
heeft elementen in zijn habitus waarvan zij/hij zich bewust is. Je
maakt duidelijke keuzen, verzet je tegen aspecten van de cultuur die
je niet aanstaan. Er zijn ook elementen die je niet altijd even bewust
ervaart, maar die wel sterk doorwerken in je doen en laten.
De ander ontmoeten
Kennismaken met andere werelden via boeken is een manier om deze macht
van vanzelfsprekendheid te beperken, maar dit blijft, zoals ik eerder
zei, enigszins vrijblijvend, afhankelijk van het tempo en de
welwillendheid van de lezer. Een ander persoonlijk ontmoeten is een
ander verhaal. De Joodse filosoof Emmanuel Levinas drukte dit zo uit:
`Door de ontmoeting doet `het gelaat van de ander' een appèl op jou'.
De ander vraagt je om reactie en om reflectie. En dat is de basis voor
beweging en verandering. De ander helpt ons om uit ons beperkte en
vastgeroeste culturele patronen te komen. De ander daagt ons uit om
onze horizon te verbreden. Hierdoor wordt de ander een spiegel die ons
helpt om de beperktheid van onze wereld te verlaten en ons enigszins
te bevrijden uit de macht van vanzelfsprekendheid. Door mijn
ontmoeting met Nederland, als vluchteling uit Iran, ben ik een horizon
rijker geworden. Maar het was meer dan dat. Horizonversmelting
betekent ook dat je keuzes maakt uit de culturen waar je deel van
uitmaakt. In mijn geval zijn dat de Iraanse en de Nederlandse cultuur.
Rijker door ontmoeting
Een mooi voorbeeld hiervan is een treffende zin waarmee een
Nederlandse vriendin mij ooit confronteerde. Tijdens mijn eerste
studiejaar antropologie had ik regelmatig contact met een Nederlandse
medestudent. Maar in het tweede jaar werd ze door een ziekte
getroffen. Ze stopte met haar studie en verhuisde naar een andere
stad. Daarna hadden we een tijd lang geen contact. Na een jaar of zes
ontmoetten we elkaar weer en werd het contact hersteld. Een keer zei
ze tegen mij: `Halleh: je bent in de afgelopen tijd dat ik je niet
gezien heb echt veranderd: je bent zowel Nederlandser als Iraanser
geworden. Ik stond even perplex van haar zin. Ik kon het niet
plaatsen. Hoe was dat mogelijk? Deze zin heeft me jarenlang bezig
gehouden. Later snapte ik pas dat dit een perfecte vorm is om van een
horizonversmelting te spreken. Je leven wordt rijker door een
ontmoeting. Niet omdat je je eigen cultuur verliest en daarvoor in de
plaats een andere cultuur komt. Nee, je wordt rijker omdat je meer van
beide wordt. Je wordt niet alleen rijker door een nieuwe cultuur eigen
te maken maar ook omdat je door de bril van deze nieuwe cultuur
reflecteert op je oorspronkelijke gewoontes. En de wijze waarop je de
nieuwe cultuur eigen maakt, hangt ook samen met het referentiekader
van je andere cultuur.
Verplichting
Daarom is dit voorbeeld essentieel als we naar het integratievraagstuk
in Nederland kijken. We zijn vaak geneigd om in zero-sum termen te
denken. Integratie is eerder assimilatie waarin verwacht wordt dat je
jouw oorspronkelijke cultuur loslaat ten gunste van de Nederlandse
cultuur. Er groeit ook steeds meer afkeer en afstand tussen culturen,
angst heerst van beide kanten; hierdoor wordt de kans om elkaar te
ontmoeten steeds kleiner. Je laat de andere niet toe en je durft je
steeds minder kwetsbaar op te stellen. Integratie is geen verrijking
meer, maar een verplichting. Maar de rijkdom die mijn ontmoeting met
de Nederlandse samenleving mij heeft gebracht, kan ook voor Nederland
gelden.
Geen bedreiging
Mensen met andere culturele achtergronden zijn in staat om de
vanzelfsprekendheden in de Nederlandse cultuur zichtbaar te maken. Hun
anders-zijn kan een spiegel zijn die helpt om vragen te stellen bij
vertrouwde gebruiken en gewoontes. De ander is op die manier geen
bedreiging maar een verrijking, die helpt om je cultuur te doorgronden
en die je culturele kennis stimuleert. Deze waardering voor `de ander'
is alleen mogelijk wanneer culturen niet als statisch en homogeen,
maar in beweging beschouwd worden. Deze beweging stelt voor dat
culturen veranderlijk zijn en deze veranderingen zijn de voorwaarden
voor de verrijking van elke cultuur. Maar zoals ik eerder zei, deze
persoonlijke ontmoeting met de persoon van de ander is minder
vrijblijvend dan het lezen van boeken. Je wordt als mens op proef
gesteld. Er kunnen misverstanden optreden en conflicten voorkomen.
Open staan
Daarom is de voorwaarde voor een persoonlijke ontmoeting: bereid zijn
om je kwetsbaar op te stellen, durven twijfelen en open staan voor de
uitdaging. Hiervoor is meer dan durf alleen nodig. Je moet enigszins
vanuit een zekere basis vertrekken zodat je je kwetsbaar wilt of kunt
opstellen. En helaas is het huidige klimaat in Nederland verre van een
situatie die ons allemaal zekerheid kan bieden. Een zekerheid waardoor
we de ander toe kunnen laten. Er is zoveel angst en zoveel onzekerheid
dat we eerder bang zijn voor de ander dan dat we de ander willen
naderen. En dat is alleen maar jammer, want de ontmoeting der culturen
verrijkt ons leven. En het zal jammer zijn als we onze
horizonversmelting laten beperken tot ontmoetingen met andere werelden
en ervaringen via boeken en niet via mensen die ons uitdagen en laten
reflecteren op wie we zijn geweest, maar belangrijker nog: wie we
willen worden.
Vluchtelingenwerk Nederland